Między anomią a fatalizmem
Yüklə 100,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jacek Bieliński Między anomią a fatalizmem
- Spis treści Wprowadzenie
- Rozdział 1. Problematyka anomii w socjologii polskiej
- Rozdział 3. Anomia i fatalizm jako kategorie teoretyczne
- Rozdział 4. Anomia i fatalizm jako konstrukty empiryczne
- Rozdział 5. Analiza empiryczna. Regulacja społeczna w Polsce
- Zakończenie
- Spis tabel, rysunków, wykresów i ramek
- Załącznik nr 3. Schemat doboru próby i dodatkowe informacje o fazie terenowej badania
- Summary: Between Anomie and Fatalism: Social Regulation in Poland during the Systemic Transformation
- 1. Cel podjętych analiz i zebrany materiał empiryczny
| Między anomią a fatalizmem Jacek Bieliński Między anomią a fatalizmem Regulacja społeczna w Polsce w okresie zmiany systemowej NOMOS
Jacek Bieliński Między anomią a fatalizmem Regulacja społeczna w Polsce w okresie zmiany systemowej NOMOS
© 2013 Copyright by Jacek Bieliński & Zakład Wydawniczy »NOMOS« Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Bogdan W. Mach
prof. dr hab. Aleksander Manterys Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Collegium Civitas ze środków własnych uczelni Afiliacja autora: Collegium Civitas Redakcja wydawnicza: Marcin K. Zwierżdżyński Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Jadwiga Nagły Projekt okładki: Agnieszka Nabielec Fotografia na okładce: Jarmark Europa Kuba Bożanowski, Creative Commons ISBN 978-83-7688-153-9 KRAKÓW 2013 Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl 5 Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Cel podjętych analiz i zebrany materiał empiryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. Struktura książki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.1. Wczesne koncepcje zmiany społecznej. Krytyki i kontynuacje . . . . . . . . . . . . . 24 2.1.1. Modernizacja i konwergencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.2. Zmiana postkomunistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.2.1. Wymiary transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.2.2. Transformacja jako projekt polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.2.3. Czy koniec transformacji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.1. Koncepcja anomii Émile’a Durkheima. Niedostatek regulacji i kryzys społeczeństwa burżuazyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3.1.1. Podział pracy i przemiany solidarności społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.1.2. Niedostatek moralnej regulacji i merytokracji, czyli diagnoza rodzącego się kapitalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 3.1.3. Integracja i regulacja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.1.4. Anomia jako brak regulacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.2. W poszukiwaniu fatalizmu. Próby rekonstrukcji teorii regulacji społecznej Durkheima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.2.1. Jedna przyczyna. Tożsamość koncepcyjna integracji i regulacji społecznej . . . 62 3.2.2. Anomia, fatalizm, egoizm i altruizm jako stany normatywne . . . . . . . . . . . 67 3.2.3. Anomia regresywna jako fatalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 3.2.4. Chroniczny fatalizm jako alienacja, czyli teza o komplementarności teorii Marksa i Durkheima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 3.2.5. Konflikt jako fundament konsensu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 3.2.6. Alienacja w teorii Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 3.2.6.1. Krytyka industrialnego kapitalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 3.2.6.2. Antropologia filozoficzna Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 3.2.6.3. Proces alienacji w kapitalizmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3.2.6.4. Marks i Durkheim. Społeczne konsekwencje kapitalizmu . . . . . . . . 85 3.2.7. Spójna teoria regulacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 6 3.3. Teoria struktury społecznej i anomii Roberta K. Mertona . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3.3.1. Struktura społeczna według Mertona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.3.1.1. Struktura normatywna, struktura możliwości i struktura idealna . . 93 3.3.1.2. Relacyjna i dynamiczna koncepcja struktury społecznej Mertona 95 3.3.2. Struktura społeczna i anomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3.3.2.1. Teoria anomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3.3.2.2. Teoria presji strukturalnej (strain theory). Jednostkowe adaptacje do warunków dezintegracji struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.3.3. Rozwinięcia i modyfikacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 3.3.3.1. Teoria zróżnicowanych możliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 3.3.3.2. Anomia dobrobytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 3.4. Teoria anomii instytucjonalnej (Institutional Anomie Theory) . . . . . . . . . . . . . 105 3.4.1. Rynek i moralne fundamenty społeczeństwa. Instytucje społeczne . . . . . 106 3.4.2. The American Dream i dominacja instytucji ekonomicznych . . . . . . . . . . 109 3.4.3. Instytucjonalna nierównowaga sił i anomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Rozdział 4. Anomia i fatalizm jako konstrukty empiryczne . . . . . . . . . . . . . . . 115 4.1. „Problem umiejscowienia”, czyli kontrowersje wokół jednostki analizy w badaniach anomii i fatalizmu/alienacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 4.1.1. Między teorią a praktyką badawczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 4.1.2. Perspektywa poznawcza, teoretyczna i postulat rozumienia zjawisk społecznych a „problem umiejscowienia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 4.2. Operacjonalizacja anomii i fatalizmu/alienacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 4.2.1. Sposoby pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 4.2.2. Pomiar anomii i alienacji we wcześniejszych badaniach: konceptualizacje, hipotezy i narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 4.2.2.1. Leo Srole: skala eunomii–anomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 4.2.2.2. Skala anomii McClosky’ego i Schaara. Brak norm i deregulacja jako wynik zaburzenia procesu socjalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 4.2.2.3. Pomiar alienacji według Gwynne’a Nettlera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 4.2.2.4. Wymiary alienacji według Melvina Seemana i ich operacjonalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 4.2.2.5. Teoria anomii instytucjonalnej. Test empiryczny na poziomie mikro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 4.2.3. W stronę pomiaru regulacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 4.2.3.1. Rekapitulacja terminów teoretycznych i sformułowanie terminów obserwacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 4.2.3.2. Wskaźniki regulacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 4.2.3.3. Inne wskaźniki uwzględnione w badaniu oraz blok pytań metryczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Rozdział 5. Analiza empiryczna. Regulacja społeczna w Polsce . . . . . . . . . . . . 157 5.1. Pytania badawcze i hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 5.2. Metodologia badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 5.2.1. Schemat doboru próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 5.2.2. Stopień realizacji próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 5.2.3. Ważenie zbioru danych i ocena reprezentatywności próby . . . . . . . . . . . . 163 7 5.3. Analiza danych i weryfikacja hipotez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 5.3.1. Modele równań strukturalnych jako technika analityczna . . . . . . . . . . . . . 168 5.3.1.1. Analiza SEM w warunkach zakłócenia normalności rozkładu wielozmiennowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 5.3.1.2. Analiza SEM danych niekompletnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 5.3.2 Model SEM: teoria anomii instytucjonalnej Messnera i Rosenfelda . . . . . 171 5.3.2.1. Uzasadnienie i opis postulowanego modelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 5.3.2.2. Oszacowany model SEM, ocena dopasowania i interpretacja modelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 5.3.3 Model CFA: anomia–fatalizm jako opozycyjne wymiary regulacji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 5.3.3.1. Uzasadnienie i opis postulowanego modelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 5.3.3.2. Oszacowany model CFA, ocena dopasowania i interpretacja modelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 5.3.4. Anomia i fatalizm a struktura społeczna i jakości życia publicznego . . . . 199 5.3.4.1. Determinanty anomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 5.3.4.2. Determinanty fatalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 5.3.5. Podsumowanie analizy danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
9 Wprowadzenie Problematyka regulacji społecznej jest wszechobecna we współczesnych dysku- sjach teoretycznych, empirycznych i publicystycznych, dotyczących kondycji za- chodnich demokracji. Argumentuje się, że w logikę systemu opartego w wymiarze politycznym na regułach liberalnej demokracji, a w wymiarze ekonomicznym na regułach samoregulacji rynku, nieodłącznie wbudowana jest ciągła zmiana i towa- rzyszące jej napięcie w wymiarze wartości i norm. Podobne problemy, zarówno w sferze teorii, jak i praktyki społecznej, stanowiły inspirację dla prac klasyków socjologii i impuls intelektualny dla ukonstytuowania się socjologii jako nauki akademickiej. Zarówno współczesne kryzysy o podłożu ekonomicznym, etnicz- nym i kulturowym w Europie Zachodniej, jak i procesy transformacji dokonujące się w krajach postkomunistycznych
dowodzą, że pogłębiona refleksja nad proble- matyką regulacji społecznej jest w dalszym ciągu szczególnie istotna. Klasyczną odpowiedzią teoretyczną na problem regulacji społecznej jest po- jęcie anomii, wprowadzone do języka socjologii za sprawą Émile’a
Durkheima (1999). W polskiej literaturze socjologicznej podejmującej problematykę trans- formacji i śledzącej bieżące źródła deficytów jakości życia publicznego pojęcie anomii nie pojawia się jednak zbyt często (Szafraniec 2002: 453). We współczes- nej socjologii polskiej problematyka anomii podejmowana jest głównie w ramach przyjmowanej a priori tezy o anomii będącej skutkiem dokonującej się w kraju deregulacji stosunków społecznych. Niewiele jest jednak empirycznych badań dą- żących do systematycznej weryfikacji tej tezy poprzez analizy ilościowe. Jednym z zasadniczych celów tej pracy jest zmiana tego stanu rzeczy, którego przyczyn należy poszukiwać i w wielości koncepcji teoretycznych anomii, i w związanych z tym trudnościach w operacjonalizacji oraz pomiarze badanego zjawiska 1 .
Bezpośrednim impulsem dla podjęcia problematyki regulacji społecznej we współczesnej Polsce były dla mnie wyniki analiz, które przeprowadziłem na danych pochodzących z pierw- szej edycji Europejskiego Sondażu Społecznego. Dotyczyły one świadomościowych czynników sprzyjających sukcesom we wdrażaniu reform rynkowych w kilkunastu krajach Europy Środko- wej i Wschodniej (Bieliński 2006). Analizy te wykazały, że w tych krajach byłego bloku socja- listycznego, w których istnieje szeroki konsens społeczny, reformy rynkowe przeprowadzone 10 1. Cel podjętych analiz i zebrany materiał empiryczny Celem niniejszej książki jest analiza współczesnego społeczeństwa polskiego w kategoriach regulacji społecznej – w tym empiryczne wyjaśnienie form i zabu- rzeń regulacji w różnych segmentach nowo powstałej struktury społecznej w Pol- sce. Zgadzając się z Mirosławą Marody i Anną Gizą-Poleszczuk, że prace klasyków socjologii „lepiej wydają się chwytać dokonujące się obecnie przemiany, niż czy- ni to niejedna tworzona współcześnie teoria” (2004: 11), w warstwie teoretycznej opieram się na teorii regulacji społecznej Durkheima oraz na innych koncepcjach odwołujących się do pojęcia anomii – w szczególności do teorii struktury społecz- nej i anomii Roberta K. Mertona oraz, starającej się łączyć oba te podejścia, teorii anomii instytucjonalnej Stevena F. Messnera i Richarda Rosenfelda. Odwoływanie się do koncepcji anomii Durkheima nastręcza problemów natury teoretycznej i empirycznej. Po pierwsze, wielu badaczy zajmujących się tą prob- lematyką podkreśla, że teoria regulacji społecznej nie została przez Durkheima ukończona (Acevedo 2005; Giddens 197; Besnard 1988: 92). Wskazuje się na fakt, iż zbytnią uwagę poświęcił on problematyce niedostatecznej regulacji społecznej, a jedynie zdawkowo potraktował sytuację nadmiernej regulacji. Zatem w części teoretycznej moim najważniejszym celem będzie szczegółowa re- konstrukcja i wzbogacenie teorii regulacji społecznej Durkheima. Po drugie, pojęcie anomii było bardzo rozmaicie – na ogół w niedostatecznym związku z teorią – aplikowane na gruncie badań empirycznych. W konsekwencji, w części empirycznej niezbędne wydało się mi skonstruowanie – a następnie zastosowanie – własnego narzędzia do pomiaru poziomu regulacji społecznej, uwzględniającego zarówno klasyczne, jak i współczesne zostały z większym powodzeniem. Sferą, w której szeroka zgoda społeczna przejawiała się naj- silniej, było powszechne odrzucenie zespołu wartości stanowiących mieszankę tradycjonalizmu i autorytaryzmu, a nie szeroka akceptacja dla typowo rynkowych wartości indywidualizmu, uni- wersalizmu i nastawienia na osiągnięcia. W przytoczonych analizach tradycjonalizm definiowany był poprzez (względną) immobil- ność oraz niechęć do podejmowania ryzyka związanego z łamaniem zwyczajowych reguł po- stępowania. Powszechne odrzucenie tak zdefiniowanego tradycjonalizmu wykazuje dość duże podobieństwo do opisanego dużo wcześniej przez Maxa Webera (2010) procesu formownia się systemu kapitalistycznego na zachodzie Europy. Mianem „tradycjonalizmu” Weber określał spe- cyficzny typ stosunku społecznego i specyficzny typ reakcji ludzi na nowe sytuacje życiowe. Ów przedkapitalistyczny tradycjonalizm przejawiał się m.in. w niechęci do podejmowania ryzyka ekonomicznego w celu powiększania własnego majątku. Weber upatrywał w niej podstawowe zagrożenie, z którym zmagać się musiał powstający kapitalizm. W analizach empirycznych wykazałem, że w przypadku krajów postkomunistycznych jed- nostkowe adaptacje do nowych – kapitalistycznych i demokratycznych – warunków instytucjo- nalnych powstają jako efekt odrzucenia tradycjonalizmu, a nie jako efekt aktywnej afirmacji dla szczególnej roli wartości stanowiących rdzeń ekonomicznego i politycznego liberalizmu. Fakt ten sugeruje, że „projekt rynkowy” we wschodniej Europie ma mało „cech pozytywnych” i w społecznej świadomości definiowany jest raczej przez to, czego chce się unikać. Sytuacja taka ma klarowne znamiona anomii – układu, w którym dotychczasowy zespół wartości i norm przestaje obowiązywać, a nowy jeszcze w pełni się nie ukształtował.
11 koncepcje anomii. W części empirycznej, w konsekwencji, naczelne cele badawcze skoncentrowane są na kwestii adekwatności współ- czesnych i klasycznych konceptualizacji anomii wobec polskiej rzeczywistości społecznej oraz na identyfikacji czynników sprzy- jających w tej rzeczywistości zaburzeniom regulacji społecznej. Ba- danie zatem ma dwojaki charakter. Po pierwsze, celem analiz empirycznych jest wykazanie, w jakim stopniu a) te- oria anomii instytucjonalnej, będąca współczesnym rozwinięciem koncepcji Mer- tona, oraz b) model teoretyczny, wynikający z rekonstrukcji teorii regulacji spo- łecznej Durkheima, właściwie opisują relacje między dającymi się zaobserwować w Polsce zjawiskami a wywiedzionymi z tych podejść konstruktami teoretycznymi. Innymi słowy chodzi o określenie, czy postulowane przez te teoretyczne koncepcje siła i kierunek związków między zmiennymi obserwowalnymi a zmiennymi la- tentnymi (konstruktami teoretycznymi) uzyskują potwierdzenie w danych empi- rycznych. Dzięki temu możliwe będzie też wykazanie, która z nich jest lepszym narzędziem do opisu społeczeństwa polskiego ze względu na charakterystyczny dla niego poziom regulacji społecznej. Po drugie, celem analiz jest weryfikacja kilku hipotez dotyczących zróżnicowa- nia poziomu zaburzeń regulacji społecznej w poszczególnych kategoriach struktury społecznej. Przyjmuję w tym kontekście założenie, że tak złożone i wielowymiarowe zjawiska, jak różne aspekty regulacji społecznej, dają się ująć za pomocą wystandary- zowanych narzędzi pomiarowych. Niewątpliwe uproszczenie podjętej problematyki, które jest nieuniknione w ramach badań empirycznych opartych na technikach son- dażowych, rekompensowane jest, moim zdaniem, przez możliwości systematycznej kwantyfikacji i ilościowego ujmowania zebranych danych empirycznych. Przygotowane przeze mnie badanie empiryczne zrealizowane zostało przez instytut badawczy TNS OBOP w dniach 17–20 listopada 2011 roku na repre- zentatywnej próbie populacji Polski powyżej 15. roku życia. Próba liczyła 1005 osób. Zaprojektowany kwestionariusz dołączony został do badania omnibusowego TNS OBOP. Technika zbierania materiałów empirycznych oparta została na wy- wiadach osobistych wspomaganych komputerowo. Badanie zrealizowano dzięki grantowi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N116 141639.
Poszczególne rozdziały podporządkowane są realizacji zarysowanych wcześniej celów szczegółowych. Książka podzielona jest na dwie części: teoretyczną i em- piryczną. Część teoretyczną, na którą składają się rozdziały 1, 2 i 3, rozpoczynam od krótkiego przeglądu najważniejszych, moim zdaniem, aplikacji pojęcia anomii na gruncie socjologii polskiej. Następnie podejmuję ogólne problemy związane z regulacją społeczną we współczesnych społeczeństwach, rekonstruuję teoretycz- ną perspektywę Durkheima oraz przedstawiam teorię struktury społecznej i anomii 12 Mertona (wraz z wybranymi jej rozwinięciami) oraz teorię anomii instytucjonalnej Messnera i Rosenfelda. W części empirycznej, na którą składają się rozdziały 4 i 5, koncentruję się na problemie jednostki analizy w empirycznych badaniach nad anomią, przedstawiam i poddaję krytyce wybrane sposoby operacjonalizacji tego pojęcia, w końcu proponuję własne narzędzie pomiarowe, przedstawiam metodo- logię przeprowadzonego badania i analizuję zebrane dane empiryczne. Rozdział 6 jest zakończeniem i podsumowaniem książki. Rozdział pierwszy poświęcony jest krótkiemu przedstawieniu wybranych pol- skich prac empirycznych i teoretycznych traktujących o anomii. Przytaczam zarówno teksty starające się opisać za pomocą tego pojęcia realia PRL, jak i powstające od po- czątku lat dziewięćdziesiątych próby ujęcia procesu transformacji przez pryzmat kon- dycji moralnej społeczeństwa polskiego. Istotnym ograniczeniem prezentowanych w tej części książki podejść jest fakt, iż pomimo wielu doniosłych ustaleń nie podjęto w Polsce koherentnej próby opracowania oryginalnej teorii anomii bądź rekonstruk- cji i systematycznego testowania alternatywnych teorii. Wydaje się, że największy krok w tym kierunku uczyniła Krystyna Szafraniec (1986). Skoncentrowała się jed- nak na rozwinięciu teorii struktury społecznej i anomii Mertona przy użyciu własnej propozycji typologii jednostkowych adaptacji, uwzględniającej wpływ procesów so- cjalizacji. Koncepcja Durkheima stanowi dla Szafraniec zaledwie punkt wyjścia do analizy innych podejść teoretycznych, a pojęcie anomii interpretuje ona w kategoriach statycznego i konserwatywnego postrzegania teorii autora Samobójstwa. Jednym z ce- lów mojej książki jest wypełnienie luki, którą dostrzegam w polskiej socjologii – robię to poprzez obszerną i oryginalną rekonstrukcję teorii regulacji społecznej Durkheima oraz przez systematyczne konfrontowanie tej rekonstrukcji z danymi opisującymi funkcjonowanie współczesnego społeczeństwa polskiego. W rozdziale drugim podejmuję problematykę zmiany społecznej w kontekście badań poświęconych świadomości społecznej w społeczeństwach postkomunistycz- nych. Tłem dla tych rozważań są koleje idei postępu w naukach społecznych na prze- łomie XIX i XX wieku oraz późniejsze wcielenia tej idei w postaci teorii modernizacji i konwergencji. Zmiany dokonujące się w państwach postkomunistycznych postrze- gam jako procesy wielowymiarowe, przebiegające z różną prędkością w różnych ob- szarach i napędzane zarówno czynnikami egzogenicznymi, jak i logiką wewnętrznej dynamiki zmian w obszarze polityki, gospodarki oraz społecznej świadomości. Uwa- żam, że duże znaczenie dla zrozumienia owych procesów ma postrzeganie przełomu roku 1989 w Polsce i następujących po nim reform instytucjonalnych jako „plano- wego odchodzenia od gospodarki planowej” (Mach 1998: 31), czyli jako projektu o charakterze politycznym i ideologicznym. Zwracam również uwagę, za Bogdanem W. Machem (1998), że procesy adaptacyjne na poziomie jednostek i rodzin dokonu- ją się na podstawie mechanizmów rekombinacji posiadanych zasobów materialnych, społecznych i kulturowych, które w dużej mierze ukształtowane zostały w okresie PRL. „Mentalne dziedzictwo komunizmu” wpływa na kształtowanie się porządku instytucjonalnego w Polsce w wymiarze kognitywnych i normatywnych funkcji in- stytucji społecznych. Zaburzenia regulacji społecznej w postaci anomii i fatalizmu, 13 o którym nieco później, mogą więc mieć swoją przyczynę w dysfunkcjonalnym dla jednostkowych adaptacji charakterze zasobów odziedziczonych po poprzednim sy- stemie.
Rozdział trzeci również poświęcony jest w całości kwestiom teoretycznym. Przedstawiam w nim wybrane socjologiczne ujęcia anomii. Analizę tego pojęcia rozpoczynam od rozważenia klasycznej koncepcji Durkheima, w której odnosi się on do negatywnych efektów zaburzeń mechanizmów regulacji społecznej. W moim przekonaniu zrozumienie teorii regulacji społecznej Durkheima wymaga umiejsco- wienia jej w szerszym kontekście jego poglądów. Z tego powodu rozdział ten rozpo- czynam od analizy Durkheima koncepcji moralności, podziału pracy oraz przemian dokonujących się na przełomie XIX i XX wieku w Europie Zachodniej. Identyfikuję kluczowe pojęcia – integracji i regulacji społecznej – służące w jego pracach jako rama teoretyczna dla opisu i wyjaśniania zmian dokonujących się w analizowanych przez niego społeczeństwach. Następnie wykazuję, że pojęcia anomii i fatalizmu identyfikują skrajne, opozycyjne stany zaburzeń opisywanej przez Durkheima regu- lacji społecznej oraz wskazuję na empiryczne desygnaty tych stanów. Jak wspomniałem, Durkheim zdawkowo potraktował tę część swojej teorii, która odnosi się do opresyjnej regulacji, co przyczyniło się do niejasności i wieloznaczno- ści jego pojęcia anomii. Fakt ten sprzyjał rozmaitym interpretacjom teoretycznym i empirycznym. Podejmuję zatem próbę rekonstrukcji teorii regulacji społecznej, opierając się na wybranych współczesnych propozycjach rekonceptualizacji teo- rii Durkheima. W szczególności odnoszę się do tezy Barclaya D. Johnsona (1965) o tożsamości wymiarów integracji i regulacji społecznej, do próby opisania Durkhei- mowskich typów koncepcyjnych w kategoriach współczesnej teorii norm (Dohren- wend 1959) oraz do rekonceptualizacji modalności zaburzeń regulacji społecznej dokonanych przez Philippe’a Besnarda (1988) i Gabriela Acevedo (2005). Podsumo- waniem tej części książki jest rekonstrukcja teorii regulacji społecznej Durkheima, która wskazuje na desygnaty wszystkich modalności zaburzeń regulacji i pozwala na ich empiryczne ujęcie. Szczególną rolę pełni tu wskazanie na komplementarność koncepcji alienacji Karola Marksa z patologicznymi formami podziału pracy w teorii Durkheima. Alienację interpretuję w kategoriach chronicznego fatalizmu, czyli stanu utrwalonej, opresyjnej regulacji społecznej. Taki zabieg pozwala mi na zbudowanie pełnej rekonstrukcji modalności zaburzeń regulacji społecznej oraz jednoznaczne rozstrzygnięcie terminologicznych niejasności pojawiających się w analizach, które odwołują się do pojęć anomii i alienacji. Druga części rozdziału trzeciego dotyczy teorii struktury społecznej i anomii, sformułowanej przez Mertona, oraz teorii anomii instytucjonalnej, której autorzy podejmują próbę zintegrowania teorii Durkheima i Mertona. Z punktu widzenia te- orii anomii niezbędne jest przedstawienie ramowych idei składających się na kon- cepcję struktury społecznej Mertona. Za Piotrem Sztompką interpretuję ją jako dynamiczną relację między trzema wymiarami: strukturą normatywną, strukturą możliwości oraz strukturą idealną. Wskazuję na to, że deficyty integracji między tymi wymiarami struktury społecznej rozpatrywane są przez Mertona z perspektywy 14 makro i mikro, a teoria struktury społecznej i anomii to w istocie dwie koncep- cje odnoszące się do zjawisk społecznych rozpatrywanych na różnych poziomach analizy: na poziomie makro – teoria anomii (anomie theory), a na poziomie mikro – teoria presji strukturalnej (strain theory) (Agnew, Passas 1997: 2; Feathersto- ne, Deflem 2003; Marwah, Deflem 2006: 59). Krótkiej analizie poddaję również najbardziej płodne, moim zdaniem, rozwinięcia teorii struktury społecznej i ano- mii, tj. Richarda A. Clowarda i Lloyda Ohlina teorię zróżnicowanych możliwości (Cloward 1959; Cloward, Ohlin 1960) oraz Williama Simona i Johna H. Gagnona (1976) koncepcję anomii dobrobytu. Teoria anomii instytucjonalnej Messnera i Rosenfelda (2001) podejmuje prob- lem anomii w ramach ustabilizowanych systemów kapitalistycznych. Autorzy ci argumentują, iż źródłem sankcjonowania wszelkich sposobów osiąg- nięcia wysoko cenionych w danym społeczeństwie celów jest do- minacja ekonomii nad innymi sferami instytucjonalnymi. Teoria anomii instytucjonalnej stanowi uzupełnienie teorii struktury społecznej i anomii Mertona poprzez wskazanie na źródła i mechanizmy powstawania anomii nor- matywnej w ustabilizowanych systemach kapitalistycznych. Messner i Rosenfeld argumentują też, że zjawiska patologiczne, które Durkheim uznawał za stan przej- ściowy, mogą stanowić o trwałym charakterze współczesnych społeczeństw. Teza wynikająca z teorii anomii instytucjonalnej głosi, że w sytuacji, gdy instytucje ekonomiczne dominują nad pozostałymi instytucjami społecznymi, egoistycznie zorientowanemu indywidualizmowi na poziomie wartości i norm towarzyszyć będą zaburzenia społecznej regulacji zachowań jednostkowych, czyli stan anomii (Messner, Thome, Rosenfeld 2008: 172). W rozdziale czwartym rozważam problem jednostki analizy w empirycznych ba- daniach wykorzystujących pojęcia anomii i alienacji. Przedstawiam również wybrane sposoby ich operacjonalizacji i poddaję je ocenie w odniesieniu do przedstawionej w rozdziale drugim perspektywy teoretycznej. W końcu, proponuję własny zestaw terminów obserwacyjnych i odpowiadających im wskaźników. Odwołując się do me- todologii Stefana Nowaka oraz do rekonstrukcji teorii regulacji społecznej z rozdziału trzeciego, przyjmuję, że analizy warto prowadzić na poziomie jednostek ludzkich, a nie na poziomie makro. Zaburzenia regulacji społecznej rozumiem jako cechę agre- gatową, czyli własność pewnej zbiorowości – jednakże taką, która daje się określić jedynie w kategoriach cech poszczególnych jej członków (Nowak 2007: 111). Druga część rozdziału czwartego poświęcona jest przedstawieniu i krytyce do- tychczasowych sposobów pomiaru anomii i alienacji. Przedstawiam narzędzia ba- dawcze wykorzystywane we wcześniejszych badaniach, które prowadzone były głównie na gruncie socjologii amerykańskiej. Analizuję je w odniesieniu do przyj- mowanych przez autorów konceptualizacji badanych zjawisk oraz formułowanych przez nich hipotez. Skoncentrowałem się na najważniejszych lub najbardziej wpły- wowych, moim zdaniem, sposobach pomiaru anomii i alienacji. Oprócz klasycznych baterii pytań, jak na przykład
skala eunomii–anomii Leo Srole’a (1956) czy skala anomii Herberta McClosky’ego i Johna H. Schaara (1965a), zwracam uwagę na ta- 15 kie empiryczne ujęcia, które okazały się ślepą uliczką i stanowią negatywny punkt odniesienia (por. pomiar alienacji według
Gwynne’a Nettlera 1957), oraz głęboko teoretycznie osadzone przykłady pomiaru anomii i alienacji oparte na wymiarach alienacji według Melvina Seemana (1959) i współczesne badania odwołujące się do teorii anomii instytucjonalnej (por. Muftić 2006). Podstawą dla zaproponowanych wskaźników regulacji społecznej jest krytyka wcześniejszych sposobów jej opera- cjonalizacji oraz rekapitulacja głównych ustaleń teoretycznych z rozdziału trzeciego. Rozdział piąty poświęcony jest empirycznej części projektu badawczego. Przedstawiam w nim wynikające z konceptualizacji pytania badawcze i odpowia- dające im hipotezy, metodologię badania uwzględniającą schemat doboru próby oraz analizy statystyczne, w których poddaję weryfikacji sformułowane wcześniej wstępne odpowiedzi na pytania badawcze. Analizy statystyczne podporządkowane są dwóm celom szczegółowym badania: 1) wykazaniu, w jakim stopniu a) zrekon- struowana teoria regulacji społecznej Durkheima oraz b) teoria anomii instytu- cjonalnej uzyskują umocowanie w analizowanym zbiorze danych empirycznych; 2) wskazaniu na czynniki sprzyjające zaburzeniom regulacji społecznej, w tym określeniu wpływu położenia respondenta w strukturze społecznej na stopień za- burzenia regulacji społecznej. Aby zrealizować pierwszy cel badania posłużę się analizą modeli równań struk- turalnych (SEM), która umożliwia poddanie testowi statystycznemu postulowany przez teorię układ relacji między zmiennymi obserwowalnymi a zmiennymi la- tentnymi (konstruktami teoretycznymi). Opierając się na głównych twierdzeniach teorii anomii instytucjonalnej i teorii regulacji społecznej Durkheima przedstawię adekwatne modele równań strukturalnych, poddam ocenie stopień ich dopasowa- nia do danych oraz zinterpretuję uzyskane szacunki parametrów modeli pod kątem ich spójności z założeniami testowanych teorii. Na podstawie uzyskanych wyni- ków możliwe będzie wykazanie, która z koncepcji teoretycznych uzyskuje lepsze uzasadnienie w świetle zgromadzonego materiału empirycznego. Teoria uzyskują- ca lepsze odzwierciedlenie w danych wykorzystana zostanie do konstrukcji zmien- nej zależnej w drugiej, wyjaśniającej części analiz, o której niżej. Druga część analiz poświęcona będzie weryfikacji hipotez dotyczących czynni- ków sprzyjających zaburzeniom regulacji społecznej. Decyzja o kształcie zmiennej wyjaśnianej zależeć będzie od wyników opisanego wyżej pierwszego etapu analizy. Posłużę się analizą regresji, w której zmienne niezależne uwzględniać będą kilka cech opisujących położenie respondentów w strukturze społecznej oraz pewne kluczowe dla jakości życia publicznego zjawiska, takie jak stopień indywidualnej legitymizacji systemu politycznego, uogólnione zaufanie, zachowania wyborcze itd. Dzięki temu możliwe będzie wskazanie na te kategorie społeczne, które są najbardziej narażone, lub „wystawione”, na negatywne konsekwencje zaburzeń regulacyjnych. W ostatnim, szóstym, podsumowującym rozdziale książki rekapituluję głów- ne ustalenia teoretyczne, przypominam pytania badawcze i weryfikuję postawione hipotezy w świetle wyników analizy zebranego materiału empirycznego. Przedsta- wiam również możliwe kierunki nowych badań oparte na uzyskanych wynikach. Yüklə 100,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|