Rüstəm Kamal
89
simvolik mübadilə vasitəsidir. "Bayatı-Şirazda" hardansa iki
naməlum şəxs gəlib Səbzəliyə kontrabas çaldırıb pul verir.
"Qətl günü"ndə Zülfüqarın əmisi qızına dəfnə gedən
qohumlardan biri ilə yüz rmanat göndərilir.
İncəli Çərkəz son nəfəsdə arvadı Sayalı ilə Bakıdan gəlmiş
"ölü dirildən" həkimə pul göndərir:
"- Az, orda nə qədər pulumuz qalıb?
- Yetmiş manat.
- İyirmisini saxla. Əliisini götür, aparo həkimə (...)
Deyirsən tanıdı məni? (...) Sayalı arvad stolun altındakı
köhnə çamadanı açdı, içindəki mələfələrin, döşəkağılarının
arasından pulları çıxardı, sayıb əlli manat götürdü..."
("İncə dərəsində yaz çağı").
Sarı hamam mifoloji semantik baxımdan yolayrıcına, yol
qırağında məzara, dağa bərabərdir. Cinlər-şəyatinlər hamama
yığışıriar. Hamam çevrilmə üçün ən əlverişli yerdir. (Məsələn,
rus mifoloji hekayətlərində cavan oğlan hamamda ata çevrilir.)
Hal arvadı Sarı hamamda yaşayır.
Sarı hamamın gümüşü mücrülərindən qeyri-adi səslər
eşidilir. "Hal arvadının cəzası belədir: kimi ki dünyadan
vaxtsız aparıb qara torpaq altındakı Sarı hamama gətirir,
qiyamət gününə qədər, göydəki günəşin son qızmar
zərrəsinin soyuyub bu-za dönəcəyi ana qədər, bütün
kainatın işığı çözəlib sönənə qədər o bəndənin yaddaşını,
xatirələrini yoxa çıxardıb xırda-xırda gümüş mücrülərə
yığır, gecə-gündüz torpaq altından qalxan atəşlərin
ətrafında saxlayır" ("Deyilənlər gəldi başa").
Yusif Səmədoğlu qəhrəmanlarını insanları otağa, kameraya,
hotel otağına yerləşdirir ki, yəni ölümə, yuxuya hazırlaşan
personajlar öncə "bu" dünyadakı "mənzilinə" öyrəşsinlər, öncə
yuxarıya baxıb göydə ulduz işığı axtarsınlar.
Ömründə ilk dəfə otaqda tək qalan balaca Elçinin də
diqqətini cəlb eləyən şey - "başının üstündəki pəncərədən
görünən ulduzlu göyün parıltısı olur". ("Saat işləyir").
Rüstəm Kamal
90
Çərkəzin yatdığı otaqda işıqla zülməti pərdə ayırır, çünki
artıq onun yolu zülmətədir.
"Feldşer Mahmud gəldi. İçəri girən kimi yan-yörəsinə
baxıb ucadan dedi:
- Aaz, otaq niyə belə qaranlıqdı?
Sayalı arvadın yerinə mürgüdən ayılmış Çərkəz cavab
verdi:
- Иşıq olanda ağrılarım çoxalır, dərdin alım. Pəncərəyə
pərdə çəkmişik." ("İncə dərəsində yaz çağı")
Bu kosmosda səslər (təbiət səsləri, musiqi səsi) uzaqdan,
qeyb dünyasından, gecənin, qaranlığın içindən gəlir. "Və o
ulduzlu gecədə, şəhərdən çox-çox hündürdə udun səsi
eşidilmişdi." ("Astana") Hal arvadının sarayından kaman səsi
gəlir. Sarı hamamda heç kəs "hal arvadının özünü görə
bilməzdi, səsini eşidərdi, hənirtisini duyardı." ("Deyilənlər
gəldi başa")
"Və Səməndər birdən başa düşdü ki, vədəsi çatıb, bu
gecə o hal arvadının səsini eşidəcək"; "Yenə qulağına ilıq
ahənginə çoxdan öyrəncəli olduğu bir səs gəldi. Səs
pıçıldadı ki, Səməndər, daha bu gecə o sarıcild dəftəri
açma, özünü müsibətdən qoru, çünki müsibətli günlərin
hələ qabaqdadır." ("Deyilənlər gəldi başa"). "Uşkol
dəftərləri"ndən Sədi əfəndinin ruhunun səsi eşidilir.
"Qətl günü"ndə Mahmud qarabasma içində şəhərdə xəstə
yatan qohumunun səsini eşidir və bu səsin dalına düşüb bu fani
dünyadan qeyb olur. "Bakının müsəlman qəbiristanında
qara torpaq altında kəfənə bürünmüş bir qarı elə ufuldadı
ki, o biri meyitlər də eşitdi."("Astana")
Canavar təlaş-qorxu içində uzaq küləyin qopardığı
naməlum, müdhiş hənirtini dinləyir və "yadına salmaq istəyir
ki, görəsən bu qarmaqarışıq, ancaq tanış səsləri əvvəllər harda
və haçan eşidib." Bu dünyadakıların səsini Göydəkilər eşitmir.
Rüstəm Kamal
91
Yerdəkilərin Göylə dialoqu sanki alınmır. "Sayalı arvadın
müsibətli səsi vertolyotun uğultusuna qarışdı.
- Əylə, başına dönüm, əylə, ay doxtur! İncəli Çərkəz
ölüm ayağındadı. Başına dönüm, ay doxtur. O da hökumət
adamıdı, kolxoz qurub bandit turub! Əylə!..
Sayalıarvad çox qaçdı, amma vertolyota çata bilmədi.
Uzüqoyulu çəmənliyə yıxıldı." ("Иncə dərəsində yaz çağı")
Pilləkən mərhumun o dünyaya yol haqqında təsəvvürlərlə
bağlı obrazdır. Böyük folklorşünas V.Propp deyirdi ki, pilləkan
dünyalar arasında kommunikasiya vasitəsidir. Bundan başqa,
pilləkən tale-qədərdə dönüş yaradan kulminasiya öncəsi kimi
düşünülür. Yuxularda və nağıllarda yuxarı qalxan pilləkən
dünyaları birləşdirən "ağac" obrazının transformasiyasıdır.
"Səməndər baxışlarını pilləkən köigəsində ayırdı, pilləkəni
qalxıb harasa gedib qeyb olmaq fikrindən də əl çəkdi."
("Deyilənlər gəldi başa")
"...uzun pilləkənın aşağısında dayanıb yuxarı baxırdın.
Orada, yuxarıda işıq yanırdı. Hər adamın təkrarolunmaz
nadir yuxu işığı var. Mənim işığım dumanlı gündə güclə,
öləziyə-öləziyə yanan fənər işığına bənzər." ("Qətl günü")
Züimətin, qeyb aləminin səsini eşidən Yusif Səmədoğlu
ölümdən və yuxulardan yazmaqla bəlkə bizə ölməyi öyrədirdi,
yuxuya getməyin estetik üsulunu göstərirdi?!
Dostları ilə paylaş: |
