Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

 
10 
qında" 1972-ci ildə verdiyi qərarın və bu qərardan az sonra 
yaranan sürəkli polemik şəraitin, tənqidçi R.Uluselin vurğu-
ladığı  tək, "tənqidin öz daxili problemlərinə ciddi nəzər yetir-
məsinin, onun özünəməxsus nəzəri-metodoloji xassələrinin 
öyrənilməsinin  ən məhsuldar dövrü hesab olunan 1975-80-ci 
illərin" ümumi mənzərəsinə  nəzər salanda belə, ikili düşüncə 
qütbünü (ideoloji və estetik) təmsil edən ədəbi tənqid obrazını 
görürük. Məhz bu ikili xarakter ədəbi tənqidi sovet dövrünün 
süquta uğramasına qədər müşayiət etmiş, onun tam və müstəqil 
idrak sahəsi kimi fəaliyyət göstərməsinə, öz bədii-estetik 
mahiyyətindən çıxış etməsinə, bir sözlə sxolastikadan təcrid 
olunmasına əngəl olmuşdur. Hətta "dönüş mərhələsi" kimi sə-
ciyyələndirilən 80-ci illərin sonlarında, yenidənqurmanın bəxş 
elədiyi yarımçıq aşkarlıq və demokratiya şəraitində belə, hakim 
totalitar-inzibati rejimin təsiri duyulur, onun diqtə etdiyi yarlık 
və etiketlərsiz ötüşməyin mümkünsüzlüyü məlum olur. Mə-
sələn, Qasım Qasımzadə 1988-ci ildə keçirilən "Yeni təfəkkür 
və  nəzəri irsimiz" adlı müşavirədəki çıxışında belə bir tezis 
səsləndirir: "Müasir estetika elmi Lenin irsinin özünə müra-
ciətlə milli ədəbiyyat və incəsənətin bütün dövrlərinin qiymət-
ləndirilməsinə ehtiyatla, yeni təfəkkür işığında yanaşmalıdı". 
Yaxud 60-cı illərdən başlayaraq  ədəbi fakta, ədəbi prosesə 
yanaşmada orijinallığı ilə seçilən, yaradıcılığında klassik tənqid 
ənənələri ilə dünya estetik fikrini uğurla sintez edən tənqidçi 
Yaşar Qarayev belə 1987-ci ildə yazdığı "Yenidənqurma və 
nəzəri fikir" adlı məqaləsində ədəbiyyat, sənətlə bağlı miqyaslı 
problemlərdən söz açır, onların həlli zəruriliyini vurğulayır, 
kənar prinsiplərə deyil, məhz milli konsepsiyalara əsaslanmağı 
tələb edir, amma bu zaman ideolojiyə uyaraq "milli problemləri 
həll etməyin perspektiv yolu" kimi marksist-leninçi konsepsi-
yaya müraciət edir, "bizə öz orijinal, marksist-leninçi konsep-
siyamız lazımdır" deyir. Həmçinin 1988-ci ildə "Yenidənqurma 
və ictimai-estetik fikir" adlı çıxışında "partiyaya (oxu: Stalinə, 
Beriyaya, Jdanova, Mir Cəfər Bağırova) xidmət və qulluq gös-
tərən ədəbiyyat"a qarşı çıxırsa da "partiyalı ədəbiyyat" anlayı-
şına pozitiv münasibət izhar edir.  

---

11 
Düzdür, bütün bu hallar əvvəlki dövrlərə nisbətən qat-qat az 
nəzərə çarpır, artıq fraqmental şəkildə  təzahür edirdi. Həm də 
bu məqalə müəlliflərinin günün nəbzini tutub milli ədəbiyyat 
tarixi, milli dil və yaddaşla bağlı problemləri aktuallandırma-
ları, üstəgəl, "yeni təfəkkür işığında", "orijinal konsepsiyamız” 
kimi ifadələri vurğulamaları artıq düşüncə  tərzinin təbəddüla-
tından xəbər verirdi.  
Eyni zamanda həmin dövrə xas olan incə bir məqama da 
toxunmaq gərəkdir: bu yazılara yenidənqurmanın doğurduğu 
inam da sirayət etmişdi. Hələ  də  hər  şeyin qaydasına düşəcə-
yinə, dünəndən fərqli ritmdə  təzahür edəcəyinə  tənqidçilərdə 
bir ümid vardı. Fəqət 80-cı illərin sonlarında başlanan xaotik 
proseslər, 90-cı illərdə törədilən Qanlı Yanvar faciəsi sovet 
imperiyası ilə bağlı bütün illüziyaların puç olduğunu göstərdi. 
Baş verən kataklizmlər, gözlənilməz fəci olaylar ədəbi tənqidin 
də silkələnməsinə, oyanışına təsir göstərdi və bu zaman onun 
içində saxladığı daxili potensial, mənəvi təlatüm inersiya ilə, 
özünüdərkin təcəssümü kimi üzə çıxdı. "Bizə öz orijinal, mark-
sist-leninçi konsepsiyamız lazımdır" deyən Yaşar Qarayev bu-
nun müqabilində Yaddaş konsepsiyasının "baniye-karı" oldu. 
Təbii ki, məhz "sözün yaddaş sirri"ni (K.Vəliyev) qoruduğu, 
qan yaddaşını zamanın dramatik və böhranlı  məqamlarından 
bütöv və  zədəsiz çıxara bildiyi üçün… Ustad tənqidçi "indi" 
adlanan zaman kəsimindən keçmişin, uzaq dünənimizin dərin 
qatlarına rakurs elədi, "qədimdən indiyə qədər, mifdən, folklor-
dan müasir günlərə qədər Azərbaycan xalqı dünya ədəbi-bədii 
fikrinə hansı yenilikləri gətirib, hansı mənəvi, əxlaqi, bədii də-
yər və sərvətlərlə onu zənginləşdirib?" kimi suallara cavab ara-
maq məqsədilə  bədii-mədəni keçmişimizin bütün dövrlərini 
tədqiqat obyektinə çevirdi.Yaxud digər tənqidçilər – N.Cəfərov 
və N.Şəmsizadə yazılarında azərbaycançılıq ideologiyasını qa-
bartdılar. Milli şüurun yetkinləşməsi, xalqın etnogenezisinin 
dərki üçün vacib olan bu amilin bir doktrina, konsepsiya kimi 
ədəbi-tənqidi fikirdə qoyuluşunun vacibliyini təsbit etdilər. 
Eləcə də K.Talıbzadə, B.Nəbiyev, Elçin, K.Abdulla, V.Quliyev 

---

 
12 
və b. alim və  tənqidçilərin xidməti sayəsində  ədəbiyyatımızın 
bir çox qaranlıq səhifələri təzə rakursdan işıqlandırıldı, müha-
cirət  ədəbiyyatşünaslığımız, qürbət eldə yaşayıb-yaratmağa 
məcbur olan görkəmli sənətkarlarımızın irsi ciddi araşdırmala-
rın predmetinə çevrildi. Yaxın keçmişimiz olan sovet dövrü 
Azərbaycan  ədəbiyyatının müxtəlif problemlərinə yeni meto-
doloji mövqedən nəzər salındı (Ş.Salmanov, A.Hüseynli, Ş.Alı-
şanlı, T.Əlişanoğlu və b.).  
Bu illərdə esse janrına müraciət edərək onun qüvvətli nü-
munələrini yaratma çabası da tənqidimizdə hadisə, onun inkişa-
fında irəliyə addım sayılmalıdır. Anarın "Gecə düşüncələri", 
Elçinin "Ədəbi düşüncələr", K.Abdullanın "Əvvəl-axır yazı-
lanlar", "Yolun əvvəli və axırı", R.Rövşənin “İnsan mənzərələ-
ri”, K.V.Nərimanoğlunun "Mənim Füzulim" və s. kimi esseləri 
uzun illərin ideoloji nəzarət və basqısından, təzyiq və buxovun-
dan sonra ədəbiyyata və  sənətə açıq münasibətdən daha çox, 
həyata və dövrə  fəlsəfi yanaşmanın təzahürü kimi meydana 
çıxır.  Ş.Salmanovun yazdığı kimi "… bu tipli əsərlər çağdaş 
tənqidin yeni janr və forma axtarışlarını əks etdirməklə yanaşı, 
həm də ədəbiyyat və zaman, sənət və həyat problemi ətrafında 
dövrün  ədəbi düşüncəsini, müasir yazıçının mövqeyini, həyat 
və sənət konsepsiyasını əks etdirir"di. Bu esselər tənqidi yalnız 
bədii  əsərlərin  şərhi, təhlili ilə  məşğul bir janr kimi səciy-
yələndirmək meyllərini eroziyaya uğradıb, ona daha geniş əra-
zidə, ölçü və miqyasda, heç nəyin qoşqusu olmadan, müstəqil 
konteksdə  nəzər yetirməyin gərəkliyini sübut edir. Əlbəttə, 
burada da, başlıca predmet ədəbiyyatdır, Anar da, Elçin də, 
R.Rövşən, K.Abdulla və K.V.Nərimanoğlu da hər birisi məhz 
"ədəbiyyat müstəvisi üzərində özünün sənət, sənətkar, sözün və 
insanın taleyi, dünyanın gərdişi haqqında fəlsəfi evciklərini qu-
rur və  sınaq üçün oxucuya müraciət edir"lər (G.Səfərəliyeva). 
Lakin burada dominantlıq təşkil edən müəllif obrazıdır, bütün 
hallarda daxili azadlıq və sərbəstliyini qabardan fərdi "mən"dir. 
Bu fərdi "mən”” esselərdə məhək daşı rolunu oynayır. Ədəbiy-
yat, bədii əsərlər, müxtəlif ədəbi-bədii obrazlar, sənətkarlar qa-

---