23
də az deyil…».
18
Məsələnin bu mürəkkəb tərəfini nəzərə almaqla birgə qeyd etmək olar
ki, bu çoxsaylı prinsiplərin bəzilərini ümumiləşdirmək, məsələn, ədalətli vergitutmanın
bərabərlik prinsipinə əsaslanmasını iddia etmək, bəzilərininsə təməl prinsiplərdən irəli
gəldiyini - məsələn, effektiv vergitutmanın həm də çeviklik prinsipinə istinad etdiyini
söyləmək mümkündür. Qeyd edilənləri və elmi ədəbiyyatların təhlilini yekunlaşdırıb,
vergitutmanın bir-birini tamamlayan və hətta bəzi məqamlara görə təkrarlayan 4
fundamental prinsipə - faydalılıq, ödəniş qabiliyyəti, ədalətlilik, effektivlik prinsipin
ə
saslanmasının zərurətini iddia etmək olar. Ətraflı təhlillər aparmadan - tədqiqat
mövzusunun əsas vəzifələrindən uzaqlaşmadan həm də qeyd etmək olar ki, bu
fundamental prinsiplər və digər prinsiplər əsasında iki müasir vergi modeli - ekvivalent
mübadilə və məcburi ödənişlər modeli mövcuddur və praktik vergitutma sistemləri bu
iki nəzəri modelə - bu iki nəzəri sütuna əsaslanır.
19
Bu baxımdan iki ideal modelin müxtəsər araşdırılmasına ehtiyac yaranır.Ekvivalent
mübadilə və ya faydalılıq prinsipinə əsaslanan model iqtisadi nəzəriyyənin məşhur bir
prinisipinin ictimai sektora tətbiqi ilə təşəkkül tapıb və bu modelin əsas ideyasını ictimai
sektorda son hədd qazancların son hədd məsrəflərə bərabərliyində effektivliyin təmin
olunması təşkil edir.
20
Daha dəqiqi, fərdlər zəruri ictimai məhsullara görə müəyyən haqq
- vergi ödəyirlər və fərdlərin fərdi qiymətləndirmələrinin məcmusu ictimai nemətlərin
xərcinə bərabər və ya bu xərclərdən yüksək olduqda, ekvivalent mübadilə baş verir.
Vergi modellərinin və bəzi prinsiplərin təhlili ilə təkcə proporsional vergitutmanın
faktik proqressiv vergitutmaya çevrilməsini dərk etmədik.Vergitutmaya aid nəzəri
baxışların, müasir vergi modellərinin, vergitutmanın təməl prinsiplərinin ardıcıl tədqiqi
ilə həm də başqa məsələlər aşkarlandı.Aşkar oldu ki, uzunmüddətli tarixi mərhələdə də
vergi nəzəriyyəsi kifayət qədər dolğunlaşıb, cilalanıb, zənginləşib.Bu baxışlar
18
Musgrave Richard A., Musgrave Peggu. B. Public Finance in Theory and Practice. Fourth ed. New York, 1994, 227 p.
19
Налогообложение
. Теории, проблемы, решения / Под реакцией В.П.Вишневского. Донецк, 2006, 70-75 с.
20
Роберт
С. Пиндайк, Даниель А. Рубинфельд. Микроэкономика. М.: 2000, 743 с.
24
ümümnəzəri məsələlərin şərhindən konkret, detallar üzrə qurulan modellərə qədər
inkişaf edib və ən başlıcası, nəzəri baxışlar və modellər əsasında praktik vergi sistemləri,
xüsusilə, verginin hüquqi bazası təşəkkül tapıb.Nəzəri konsepsiyalar və düsturlar
ə
sasında vergitutma qaydaları - «dövlət tərəfindən müəyyənləşən qaydalar sistemi»
yaradılıb.
21
Beləliklə, iddia edə bilərik ki, nəzəri-metodoloji əsaslarla ideal vergi modelləri,
ideal modellər əsasında praktik vergi sistemi qurulur və praktik sistem konkret
funksiyaları gerçəkləşdirir.
Ölkələrarası müqayisələrin rəngarəng mənzərəsinə istinadən düşünmək olar ki, sırf
«milli» vergi sistemlərinə ehtiyac var. Ancaq belə bir rəngarənglik xalis milli vergitutma
sisteminin zərurətindən xəbər vermir və başqa tədqiqatçılar düzgün qeyd edirlər ki, milli
vergi sistemləri barədə iddialar mifdir. Bu yanaşmalarda düzgün göstərilir ki,
«…fundamental prinsiplər əsasında vergitutmanın fərqli konstruksiyaları hazırlana
bilər» və bir qədər fərqli vergitutma metodları tətbiq oluna bilər.
22
Cədvəl 1.2
Vergi daxilolmalarının strukturunun müqayisə
si
(mə
cmu vergi daxilolmalarına %-lə
)
Vergilər
ABŞ
Yapo
-
niya
Alma
-
niya
Avropa
Birliyi
Çexiya
Maca
-
rıstan
Rusiya
Azər
-
baycan
Gəlir və mənfəət
vergisi
51,0
35
16
24
20,0
19,0
4,0
28.6
Məhsul və xid-
4,0
14
22,0
24,0
27,0
36,0
26,0
40,5
21
Серых
В.М. Теория государства и права. М.: 2001, 101 с.
22
Hüseynov A., Paşayeva N. Vergi sisteminin təkmilləşməsi problemləri: qanunverici bazanın yeniləşmə istiqamətləri.
Azərbaycan Respublikası N - qtisadi slahatlar Mərkəzi. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi inkişafın xüsusiyyətləri və
problemləri // Elmi əsərlər toplusu, V buraxılış, Bakı: 2004, 212-221 s.
25
mətlərə vergi (ƏDV
və s.)
Sosial sığorta
ayırmaları
40,0
26
59,0
37,0
45,0
33,0
27,0
19.6
Xarici ticarətə
vergilər (rüsum)
1,0
1,0
…
…
…
2,0
19,0
2. 1
Digər
4,0
18,0
3,0
15,0
8,0
18,0
24,0
9, 2
Mə
nbə: Azərba
y
can Respublikasının
2012
-cu il dö
vl
ə
t büdcə zərfi
23
Bu və başqa tədqiqatlara, öncəki təhlillərə əsasən qeyd etmək olar ki, milli
vergitutma sistemlərinin konseptual nəzəri əsasları fərqli deyil və fərqlər sadəcə müxtəlif
metodiki və metodoloji yanaşmalarda ola bilər. Çünki ölkənin sosial-iqtisadi
gercəklikləri, hüquqi-siyasi və etik reallıqları vergitutmanın metodoloji əsaslarının
müxtəlifliyini şərtləndirə bilər və məhz bu cəhətə görə məşhur Yonoş Kornai
postsosializm mühitində «vergi kateqoriyalarını mümkün qədər şəxssizləşdirməyə»
çağırırdı.
24
Doğrudan da, postsosializmin ilkin mərhələsində şəxsi vergi formaları - gəlir
və mənfəət vergisi tam effektiv işləmirdi və hətta 2002-ci ildə Azərbaycanda gəlir və
mənfəət vergisinin məcmu dövlət gəlirlərindəki payı 27%-ə, məhsul və xidmətlərə
vergilərin – ƏDV, aksiz və s.-in payı 46%-ə bərabər idi.
25
4 ilsonra bu göstəricilərin
ciddidəyişməsi - gəlir və mənfəət vergisinin xüsusi çəkisinin 48,4%-ə yüksəlməsi, mal
və xidmətlərə verginin xüsusi çəkisinin 29,1%-ə qədər azalması faktı mövcud
olub.ancaq bir neçə il sonra ƏDV-nin xüsusi çəkisi 40.5%-ə yüksəlir.Bir sözlə, « qtisadi
situasiyanın dəyişməsi vergi normalarının dəyişməsini tələb edir» fikrini inkişaf etdirsək
və «vergitutmanın metodiki-metodoloji əsasları sosial-iqtisadi, hüquqi, etik gerçəkliklərə
uyğun olmalıdır» iddiasını irəli sürsək, yanılmarıq.
26
23
World development indicators - 2006.The World Bank.Washington, p 238-240
24
Корнаи
Я. Путь к свободной экономике. М.: 1990, 78с.
25
Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı: 2002.
26
Стиглиц
Дж.Ю. Экономика государственного сектора. Пер. с английского. М.: 1997, 476 с.