Microsoft Word talibova konul doc
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
61
Атмосферин тябии чирклянмя мянбялəри дя мцхтялифдир. Qeyd edildiyi kimi, atmosferin tərkibi müxtəlif qazların qarışığından ibarətdir (azot, oksigen, karbon qazı, arqon, hidrogen, ksenon,rodon və s.). Lakin, təbiətdə belə tərkibdə təmiz havaya rast gəlmək qeyri-mümkündür. Həqiqətdə isə atmosferin qaz mühitində çoxlu xırda bərk və maye hissəciklər mövcuddur. Beləliklə, atmosfer aerozol və ya dispers sistem halında olur. Bu çirkləndiricilər atmosferə biosferdən daxil olur. Ona görə ki, hər şeydən əvvəl atmosfer biosferin bir hissəsidir, orada rast gəlinən bərk və maye hissəciklər havanın biosferin digər komponentləri, yəni su, torpaq və canlı orqanizmlərlə qarşılıqlı əlaqəsinin nəticəsidir (təzahürüdür). Hər il dünyanın bir sıra ölkələrində yüzlərlə baş verən meşə yanğınları nəticəsində tüstünün xırda bərk hissəcikləri 10 və 100 km-lə ərazilərdə yayılır. Bozqır və torf yanğınları da mineral tozların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Dağ süxurlarının aşınması və dağılması, torpaq eroziyası və onunla ə laqədar baş verən qum tufanları zamanı da hava xeyli miqdarda xırda hissəciklərlə dolur. Xüsusilə karbonatlı süxurların aşınması zamanı onun tərkibindən CO 2 ayrılır və atmosferə daxil olur. Sahilə çırpılan dalğalar zamanı dəniz “tozları” bir neçə km-lərlə atmosferə qalxır, havada quruyaraq orada dəniz duzları qalır. Hətta dənizlər arasında qalan Tasmaniya adasında atmosferdə dəniz səthindən 2000 m yüksəkliyə qədər məsafədə xırda hissəciklərə təsadüf olunur. Onların tərkibində müxtəlif elementlər, o cümlədən mis müşahidə olunmuşdur. Sutka ərzində Yer səthinə 10 min tonlarla kosmik tozlar düşür. Kosmosdan gələn bu tozların mənşəyi hələ o qədər məlum deyildir. Ola bilər ki, onlar Günəşin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bu tozlar meteoritlərin yanmış qalıqları da ola bilər. Atmosferdə üzvi tozlara rast gəlinir. Bu tozlar atmosferdə yaşayan aeroplanktonlardan, bakteriyalardan, göbələklərin sporlarından, bitkilərin
62
tozcuqlarından, bitki və heyvanların çürümə, qıcqırma və parçalanması məhsullarından ibarətdir. Bitkilərin böyüməsi, çiçəklənməsi zamanı da havaya tozcuqlar buraxılır. Dəniz səthindən 1600 m yüksəklikdə atmosferdə göbələk və ayıdöşəyilərin sporlarına təsadüf edilir. Nəhayət duman, bulud və yağışlar da aerozol sayılır, onları “ su aerozolları” adlandırırlar. Bu təbii aerozollardan başqa havaya külli miqdarda süni aerozollar da qarışır. Bunlar əsasən sənaye və nəqliyyatın fəaliyyəti zamanı əmələ gəlir. Məlumdur ki, atmosfer müxtəlif maddələrlə çirkləndirilə bilir. Çirkləndiricilər, qeyd olunduğu kimi, təbii və antropogen mənşəli olur. Bəşəriyyət yarandığı gündən hal-hazıradək onu əhatə edən mühitdən öz mənafeyi üçün istifadə etmək məqsədilə ona hər cür təsir etməkdən çəkinməmişdir. Bu vəziyyət elmi-texniki tərəqqi əsri olan müasir dövrdə daha kəskin xarakter almışdır. Ə traf mühiti çirkləndirən komponentlərin – kükürd oksidi, hidrogen sulfid, azot oksidi, karbohidrogenlər, dəm qazı və mexaniki qarışıqlar və s-nin adları yuxarıda qeyd edilmişdir. Onların bəziləri haqqında bir qədər ətraflı məlumat verməyə çalışaq. Məsələn, kükürd qazları ilə ətraf mühitin çirkləndirilməsi yüksək kükürdlü neft və neft məhsullarının yanması zamanı baş verir. Hidrogen sulfidin insan orqanizmində konsentrasiyası 0,008 mq/m 3 təşkil
edir. Havada sulfatların miqdarının artması kükürd və onun birləşmələrinin emalı zamanı da baş verir. Kükürd qazının konsentrasiyasının havada artması ilə uşaq xəstəliklərinin miqdarının artması müşahidə olunur. Kansoegen maddələrin insan oqranizmi ilə təması yeni hüceyrə sisteminin yaranmasına səbəb olur. Orqanizmin belə bir sistemə uyğunlaşması müasir zamanda çətin müalicə olunan xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Atmosfer çirkləndiriciləri bitki aləminə böyük təsir edir.
63
Adətən bitkilər SO 2 -ə çox həssas olur. O, yarpaqların xlorofilini dağıdaraq fotosintez prosesinin getməsini ləngidir. Kükürd qazlarının bitki aləminə təsiri təkcə онун консентрасийасындан йох, щямчинин юзцнцн хцсусиййятиндян дя асылыдыр. СО 2 –нин тахыла тясири нятижясиндяя мящсулдарлыг 30-40 % ашаэы дцшцр. Дям газы (ЖО) инсан щяйатı цчцн тящлцкяти газлардандыр. Онун атмосферя атылан мигдары тябии йолла 500 мин тон антропоэен йолла 304 мин тон тяшкил едир. CО газынын зящярляйижи тясири бuнунла изащ олунур ки,о, оксиэеня нисбятян йцнэцл олдуэу цчцн ганын щемоглобини иля ялагяйя эириб дайаныглы карбоксищемоглобин йарадыр. Беляликля,организмин оксиэен чатышмазлыэына сябяб олур. CО щямчинин цряк-дамар системинин фяалиййятинин позулмасына сябяб олур. Цряк-дамар хястялийи олан инсанлар цчцн CО юлдцрцжц тящлцкяйя маликдир. Атмосфери чирклянdирян ясас газлардан бири дя карбон газыдыр (ЖО 2 ). ХХ ясрдя онйн щавада олан гатылığы 25 % чохалмышдыр. Сон 10 ил ярзиндя ЖО 2 -нин миглары атмосфердя 13% артмышдыр. ЖО 2 –нин атмосферя атылмасы ясасян енеръи истещсалы вя истещлакы сащяляриндя баш верир. Атмосферя атылан ЖО 2 мигдары азалмазса парник еффектинин тясiриндян йер цзяриндя температурун артмасы бюйцк фялакят тюрядя биляр. Температурун артмасы онунла изащ едилир ки, эцняшин ултрабянювшяйи шцалары кифайят гядяр ЖО 2 вя ЖЩ
2 олан атмосфер гатыны асанлыгла кечяряк йер цзяриня чатыр.Йер сятщиндя якс олунан инtрагырмызы шцалар ЖО 2 йцксяк олан атмосфердя сахланылыр ки, бу да температурун артмасына сябяб олур. Шимал йарымкцрясиндя 1950-1980-жи илляр арасында орта иллик температур 0,4 0 С
артмышдыр. Беля артымын 2050-жи илдя 2 0 -4 0 С олаcаьы эöзлянилир. Буна эюря дя Дцнйа океанларында суйун сявиййясинин 25 илдя 10 см артма ещтималы вардыр. Азот оксидляри (Н х О
) тябиятдя мешя йаньынларындан йараныр. Шящярлярдя вя сянайе мцяссисяляри ятрафында (Н х О
) йаранмасы инсан фяалиййяти нятижясиндя баш верир.Кüлли мигдарда азот оксидляри истилик електрик стансийаларындан вя дахили йанма мцщяррикляриндян айрылыр.Бунлардан башга,
Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|