Microsoft Word Samaradorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va tushunchasi

R = (G’/A
k
)*100
Bu yerda: R - rentabellik, xo’jalik faoliyatining natijasini foyda shaklida 
ko’rsatadi va foizlarda o’lchanadi;
G’ - korxonaning balans foydasi;
Ak - avanslangan kapital (asosiy va aylanma).
Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, texnologiya va moddiy resurslaridan 
unumliroq foydalanishni anglatadi. CHunki aynan ular ishlab chiqarish hajmi va 
xarajatlari, mahsulot bahosiga ta’sir o’tkazadi. Xo’jalik faoliyati material xarajatlar 
bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq 
bo’ladi.
Korxona rentabelligini aniqlashda ba’zida korxona olgan umumiy foyda emas, 
balki mahsulot tannarxini pasaytirish hisobiga olinuvchi foyda ulushidan 
foydalaniladi. Bunday yondashuv korxonani ishlab chiqarish mahsuldorligini 
oshirish, ishlab chiqarish quvatlaridan tejamkorlik bilan ratsional tarzda 
foydapanish, natijada esa mahsulot ishlab chiqarishga sarflanuvchi barcha 
xarajatlarni kamaytirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar sari chorlaydi. Yuqorida 
keltirilgan xo’jalik samaradorligini baholash usullari va ko’rsatkichlaridan tashqari 
bugungi kunda amaliyotda O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qo’mitasi 
tomonidan ishlab chiqilgan korxonalarning iqgasodiy nochorlik belgilarini aniqlash 

---

11 
uchun mezonlar tizimi ham qo’llaniladi. Ularning qatoriga quyidagilarni kiritish 
mumkin:
•
to’lov qobiliyati koeffitsienti (K
tk
.);
•
xususiy va qarzga olingan mablag’lar nisbati koeffitsienti (K
xkm
);
•
moliyaviy mustaqillik koeffitsienti (K 
mm
. );
•
xususiy aylanma mablag’lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti
(Kxam). Bu ko’rsatkichlar bir karashda mahsulot ishlab chiqarish sohasiga, 
demak, ishlab chiqarish samaradorligiga aloqasi yo’qtsay tuyuladi. Aslida esa aynan 
ular orqali korxonaning samarali faoliyatini anglatuvchi iktisodiy va moliyaviy 
barqarorlik aks ettiriladi. Bundan tashqari, mahsulotning material sig’imi, fond 
qaytimi, mehnat unumdorligi va rentabellik ko’rsatkichlari, ishlab chiqarishni 
rejalashtirish va tahlil qilishda qo’llansa, mezonlar tizimi yordamida esa korxonalar 
o’zlarining faoliyat yuritish qobiliyatini ko’rsatadi hamda turli xil muammoli 
vaziyatlarda xo’jalik sudlarida o’z manfaatlarini himoya qiladi.
To’lov qobiliyati koeffitsienti (K
tk
.) korxonaning debitorlar bilan o’z vaqtida 
hisob-kitob kilish hamda tayyor mahsulot va boshqa moddiy vositalarini sotishning 
qulay sharoitlarda sotish orqali baholanadigan to’liq imkoniyatlarini ko’rsatadi. U 
quyidagi formula asosida hisoblanadi: