Microsoft Word Qabusname doc

 
 
tez cəzalandırılırdı. Bütün bunlar hamısı türk tayfalarında 
Mərdavicə qarşı böyuk kin və düşmənlik hissləri oyadırdı. 
Mərdavicin qulamlara və başqa tayfalara tutduğu bu divan 
nəhayət onun ölümünə səbəb oldu. 
Məs'udi və  İbn  əl-Əsirin nəql etdiyinə görə,  İsfahanda 
Mərdavicin bir dəfə türk tayfalarından olan qulamlara bərk acığı 
tutur, onların axurda atlara həddindən artıq çox xidmət 
etdiklərini, hayküy salaraq ona yatmağa mane olduqlarını 
bəhanə edir və  cəza olaraq hamin türk qulamlarını cilovlayıb, 
bellərinə  yəhər, ağızlarına yüyən vurub at kimi axura 
bağlanmalarını  əmr edir. Həmin cavan türk qulamları 
Mərdavicin qara qulunu ələ alır, Mərdavicin qılıncını  sındırıb 
qınına qoymağı tapşırırlar. Qara qul razı olur. Sonra Mərdavic 
hamamda olarkən qulamlar ona hücum edirlər (
323
 -934/5).  
Silahı sındırılmış lut Mərdavic qapının dalına şey doldurub 
özünü müdafiə etmək istəyir, lakin qulamlar taxtapuş  tərəfdən 
girərək onu öldürürlər. 
Mərdavicin hamamda öldurülməsi ordu arasında böyük 
şaşqınlığa, qarma-qarışıqlığa səbəb olur. 
Onun valilərindən olan Buye (ərəbcə Buveyh) qardaşları 
bundan istifadə edib Şirazdakı orduları ilə hücuma keçib 
İsfahanı tutur və bir azdan sonra özlərini şah e'lan edirlər (935-
1055).  İranın qərb ölkələri Ziyarilərin hakimiyyəti altından 
çıxır. Mərdavicin varisləri bundan sonra əsasən, doğma 
vətənləri Gürganda hökmranlıq etməli olurlar. 
Mərdavicin ölümündən sonra onun qardaşı, "Qabusnamə" 
müəllifinin böyük babası  Vəşmgir taxta oturur, əvvəlki 
torpaqları geri qaytarmaq istəyirsə  də bir şey edə bilmir. 
Sasanilərlə vuruşu da sülhlə nəticələnir. Vəşmgirin ləqəbinin nə 
uçun "duşməngir kimi" izah edilməsi aydın olmur. 
Rzaqulu xanın çap etdirdiyi "Qabusnamə"nin haşiyəsində 
Vəşmgir sözü "düşməngir", yə'ni "düşmən tutan" kimi izah 
edildiyi halda1, S. Nəfisi həmin sözün "Voşm" və "gir"dən 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
   ص ،ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ ، ﺖﻳاﺪه نﺎﺧ ﯽﻠﻗﺎﺿر
6
 
16 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
əmələ  gəldiyini, "bildirçin tutan" demək olduğunu yazır. Hələ 
indi də Astarabad və Gürganda bildirçinə "voşm" deyildiyi qeyd 
olunur. Buna görə muxtəlif mə'xəzlərdə  Vəşmgir sözünə gah 
"Vəşmgir", gah "Veşmqir" (A. Krımski), gah "Vuşmaqir" (Y. E. 
Bertels) formasında təsadüf edilir. Fars mətnlərində  hərəkələr 
qoyularkən birinci hərf gah zəmmə, gah fəthə ilə yazılır. 
Fikrimizə görə, həm "Vəşm" sözünün müxtəlif mə'naları, 
məsələn, surət, ideal, iynə ilə döydurməklə  bədən üzərinə 
çəkilən  şəkil və s., həm də o zaman şahlara verilən ləqəblər 
nöqteyi-nəzərindən Vəşmgir forması daha düzgündür. 
Vəşmgirin Bistun, Salar və Qabus adlı üç oğlu var idi. Vəşmgir 
öldükdən sonra Bistun (967-976), ondan sonra isə "Qabusnamə" 
muəllifinin babası, guya kitabın belə adlanmasına səbəb olmuş 
və Ziyarilər xanədanında ən böyuk şöhrət tapmış, ərəb xəlifələri 
tərəfindən  Şəmsülməali, yə'ni "məal günəşi" ləqəbini almış 
Qabus taxta sahib olur . 
Hələ Bistun hakimiyyət başında olarkən Albuyələr 
Ziyariləri sıxışdırmış, onların torpaqlarının xeyli hissəsini zəbt 
etmişlər. Ziyarilərin ixtiyarında vətənləri Gürgandan başqa bir 
şey qalmamışdı. Bəlkə, Şəmsülməalinin Rüknəddövlənin qızını 
alaraq Buyə xanədanı ilə qohum olmasının səbəbi də bu idi. 
Şəmsülməali öz hakimiyyətini gücləndirmək,  əldə qalmış 
torpaqları saxlamaq üçün bir tərəfdən Deyləmi hökmdarı Həsən 
Firuzanın qızını alır, digər tərəfdən Albuyələrlə də qohum olur, 
rəiyyətə qarşı  qəddarlıq və amansızlıq göstərir, lakin bütün 
bunlara baxmayaraq Əzüdəddövlə tərəfindən məğlub edildikdən 
sonra on yeddi ildən çox
288
 -
270
 
  Nişabura, Qəznəvilərə 
pənah apararaq orada sürgün kimi yaşamağa məcbur olur, yalnız 
 -
388
 ci ildə  Qəznəvilərin köməyi ilə yenə hakimiyyət başına 
qaytarılır və öz torpağı Gürgan ona verilir. 
Buyə hökmdarı  Əzüdəddövlə ilə Qabus arasındakı 
düşmənçiliyin səbəbi "Qabusnamə" kitabında yaxşı  təsvir 
edilmişdir. Bu, tam mə'nasında daxili saray çəkişmələri, şahlıq, 
torpaq və hakimlik üstə doğma qardaşlar arasında gedən faciəli 
mənsəb düşmənçiliyi idi. 
Əzüdəddövlə öz qardaşı  Fəxrüddövləni mirasdan məhrum 
etdikdə o, qaçıb yeznəsi Qabusun yanına gəlir.  Əzüdəddövlə 
məktub yazaraq, Qabusdan Fəxrüddövlənin geri göndərilməsini 
və ya zəhər verib öldürülməsini tələb edir. Qabus bu təklifi 
qəbul etmir, üstəlik öz qızını ona ərə verib ikibaşlı qohum olur. 
Əzüdəddevlə ilə Qabus arasında düşmənçilik  əmələ  gəlir, 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

---

 
 
müharibə başlayır. Qabus məğlubiyyətə  uğrayaraq Nişabura 
qaçmalı olur. Qabus, görünür burada, Nişaburda sürgündə 
olarkən öz yaradıcılıq işinə başlayır.  Ərəb dilində gözəl, səlis, 
əsrinin tələblərinə uyğun əsərlər yazmağa başlayır, alim, yazıçı, 
münəccim,  şair və müdrik adamlarla görüşərək o zamanın 
görkəmli  şəxsiyyətləri ilə ünsiyyət saxlayır və yenidən 
hakimiyyət başına gəldikdə öz sarayını  qəznəvilər kimi, elm, 
şe'r və mədəniyyət ocağına çevirməyə çalışır. 
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, IX-XII əsrlərdə 
Şərq ölkələrində dövlətin hansı  qəbilə  və hansı tayfa əlində, 
xilafət və ya yerli feodallar əlində toplanmasından asılı 
olmayaraq, ölkənin ağıllı  və müdrik alimləri hakimiyyət 
mərkəzini həm də  mədəniyyət mərkəzinə çevirməyə çalışır, bu 
vasitə ilə həm qılıncın şöhrətini artırmaq, həm elmin hörmətini 
qaldırmaq, həm fanatizmə qarşı mübarizə aparmaq, həm 
müxtəlif xalqların hüququnu müdafiə etmək, bir sözlə  həm 
hakim təbəqəni tə'rifləmək, həm də ifşa edib pisləmək kimi bir-
birinə zidd olan iki məqsəd üçün istifadə edirdilər. Ona görə bu 
əsrlərdə alim və  şairlərin saraya toplanması  təsadüfi və 
təəccüblü deyildi. Həmin dövrdə bir sıra  şahlar və hökmdarlar 
özləri də elmi, bədii və dini əsərlər yazırdılar. Bunlardan biri də 
Qabus idi. Qabusun yazdığı əsərlərin əksəriyyəti ərəb dilindədir. 
Qabusun  ərəb dilini çox yaxşı bildiyini, ərəbcə  qısa, yığcam, 
səlis, dolğun məzmunlu  əsərlər yazdığını  tə'rifləyir, onun 
hikmətli sözlərinin dillər əzbəri olduğunu deyirlər. Qabusun üç 
əsəri mə'lumdur. Onların  ən məşhurları  İmam  Əbülhəsən  Əli 
ibn-Yəzdadi tərəfindən "Qəraini-Şəmsülməali" və ya "Kəmaləl-
bəlağe" adı altında bir kitab şəklinə salınmışdır. 
Qabusun qələminin qüdrətini, sözlərinin kəskin, qısa və 
tutarlı olduğunu sübut etmək üçün həmin məcmuədə çoxlu 
misallar gətirilir, Y. E. Bertels də 1958-ci ildə çap etdirdiyi 
"Kabus-namə" kitabının müqəddiməsində ondan geniş surətdə 
istifadə etmişdir
1
. Biz də Bertelsin gətirdiyi bir-iki misaldan 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
Е. Э. Бертельс. "Кабус-намэ", М., 1958, сəһ. 10-20.
 
18 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
istifadə etməklə Azərbaycan oxucularını Qabusun yaradıcılığı 
ilə tanış etmək istəyirik. 
Oufi Qabusun fikirləri yığcam yazmaqda mahir olduğunu 
göstərmək üçün belə bir əhvalat danışır.  İki  əmir Qabusun 
hökmünə tabe olmaq istəmir, Qabus katibə deyir ki, onlara 
xəbərdarlıq məktubu yazıb müti olmalarını  məsləhət görsün. 
Dəbir (katib) məktubu yazıb qurtardıqdan sonra Qabus onun 
oxunmasını  əmr edir. Məktub ona uzun və sözçülüklə dolu 
gerünür. Qələm, kağız istəyir və özü bu iki misranı yazır: 
ﻟا ﺲﻤﺷ ﻦﻴﺼﻌﺗ ﻻ
ﺎﺳﻮﺑﺎﻗ ﯽﻠﻌ
 
ﺎﺳﻮﺑ ﯽﻘﻠﻳ ﺎﺳﻮﺑﺎﻗ ﯽﺼﻋ ﻦﻤﻓ 
yəni:
 
 
Gəlin yağı olmayın siz Qabusa  
Qabusa
 
 ağ 
 
olan
 
 tez
  
 batar yasa. 
 
Göründüyü kimi, Qabus uzun bir məktub əvəzinə iki misra 
ilə kifayətlənmiş, səs cəhətdən bir-birinə yaxın olan "Qabus" və 
"bus" sözlərinin həmahəngliyindən istifadə edərək onları qafiyə 
seçmişdir. 
Oufinin dediyinə görə, Qabusun fars dilində  də bir neçə 
şe'ri vardır. Onlardan da bir-iki misal göstərək. Mənə elə  gəlir 
ki, öz məzmunu cəhətdən onlar Qabusu xarakterizə etmək üçün 
daha çox səciyyəvidir. 
Hər yerdə  Şəmsülməalinin farsca misal olaraq bu şe'ri 
göstərilir:
1
 
زﺎﻴﻧ ﺎﻳ ﺖﺳا زﺁ ﺮﺳاﺮﺳ نﺎﻬﺟ رﺎﮐ
  
ار زﺎﻴﻧ و زﺁ مرﺎﻴﺑ لد ﺶﻴﺑ ﻦﻣ
 
 
 ﻩﺪﻳﺰﮔ  ﺮﺑ  نﺎﻬﺟ  ز  ار  ﺰﻴﭼ  ﺖﺴﻴﺑ  ﻦﻣ
ما
  
ﮔ ناﺪﺑ ﻢه ﺎﺗ
ار زارد ﺮﻤﻋ مراﺬ
 
 
                       
 
 
 
 
 
 
 
1
 
Е. Э. Бертельс."Кабус-намэ, М,. 1958, сящ. 18-19.
 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

---