77
98. Orta yüzillər Avropasında mikrokosmla makrokosmun ilişgiləri haqda bax: A.Ə.Qureviç.
Kateqorii srednevekovoy kulğturı. M., 1972, s. 52-56, 61-66; Müsəlman
Doğusunda mikrokosmla
makrokosmun ilişgisi «kiçik aləm», «böyük aləm» anlayışları arasındakı əlaqə ilə verilirdi.
99. T.İ.Hacıyev, K.H.Vəliyev. Azərbaycan dili… c. 131.
100. J. Lotman göstərir ki, orta yüzillərdə dünya söz kimi, yaradılış aktı isə işarənin, sözün
yaradılması kimi başa düşülürdü. Ona görə də burada dünyanı anlamaq olaylar arasındakı
bağlantılara fikir verməkdən çox, sözün məna dərininə gedilirmiş kimi dünyanın semantik dərininə
sirayət etməkdən ibarət idi. Orta əsr dünyaşəkli gerçəklikdəki müxtəlif olayları sinonim sayıb, bir
mənanın (məsələn, Allahın) ayrı-ayrı işarələri kimi verirdi (bax: Ö. Lotman. Statği po tipoloqii
kulğturı. Tartu, 1970, s. 17-18).
101. Freydə görə, yuxuda görülənlər bilincaltına (şüuraltına) sıxışdırılmış istək və s. simvollarıdır.
Özü də bu simvolların çoxu mif, nağıl, əski inam obrazları ilə ekizdirlər. Freydin fikrincə, yuxu
simvolları tiplərinin sayı məhduddur və əsasən bədən, ata-ana, bacı-qardaş, oğul-uşaqla, ölüm-
dirimlə bağlı olanları əhatə edir. Doğum, adətən, su ilə münasibətdə verilir. Oxşar şəkildə mif və
əfsanələr də suya düşmə, sudan çıxma ilə anadan olmanı simvolizə edir. Məsələn, akkadlarda
Sarqon, yəhudilərdə Musa peyğəmbər çay ilə axan səbətdən tapılır. (bax: Ziqmund Freyd. Leküii po
vvedeniö v psixoanaliz. M. – Petroqrad, 1923, s.159-160). Göstərilənlərdən bir nəticə çıxarmaq
olar: insanın iç dünyasında əski mədəniyyətdən çoxlu simvollar qalıb gizlənir. Ona görə də
xalqımızın yuxu yozumunda istifadə etdiyi təsəvvürlər bir vaxtlar mif və ovsunla bağlı olduğu üçün
həmin təsəvvürləri toplayıb nəşr etmək qədim mədəniyyətimizi öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir.
102. Mağaralı Əhvədi. Cami-cəm, c. 135-136.
103. Zidd tərəflərin bir-birinə keçməsi Platonun «Fedon» dioloqunda önəmli yer tutur. Burada
Sokrat ölümdən diriliyin, dirilikdən ölümün doğmasını sübut etməyə çalışır (bax: Platon. Soç., İİ t.
M., 1970, s. 30-31). Oxşar ideyanı əski Çin filosofu Çjuan-tsızı ölümün diriliyə, diriliyin ölümə,
təsdiqin inkara, inkarın təsdiqə keçməsində göstərməyə çalışırdı (bax: Antoloqiə mirovoy filosofii. İ
t., İ ç. M., 1969, s. 215).
104. İz nauçnoqo naslediə O.M.Freydenberqa. – «Trudı po znakovım…» - Vİ Tartu, 1973, c. 490-
497.
105. Molla Nəsrəddin lətifələri. B., 1956, s. 29-32.
106.
Yenə orada, s. 99.
107. Bax: Ö.Lotman. K probleme tipoloqii… s. 34-36.
108. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri, İİ c., B.,1961, s.255.
109. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri, İİ c., s. 192-193.
113. A. Mol yazır ki, hər hansı bir formanı x, y koordinatlarında yerləşmiş nöqtələrin müəyyən
ardıcıllığına aparıb çıxarmaq olar (bax:A.Molğ, V.Fuks, M.Kassler. İskusstvo i GVM. M., 1975, s.
22).
114. Bax: Prof. A.O.Makovelğskiy. Drevneqreçeskie atomistı. B. 1946. s. 225-227.
115. Əşşarilərin bu konsepsiyası və onun tənqidi Maymonid tərəfindən işıqlandırılmışdı (bax:
Maymonid. Putevoditelğ koleblöhixsə. – S.N.Qriqorən. İz istorii filosofii… s. 286-300).
116. L. Massinyon əşşarilərin bu fəlsəfi fikrini bütün Ortaçağ müsəlman mədəniyyəti üçün
uneversallaşdırır (bax: L.Massinğen. Metodı xudojestvennoqo vırajeniə u musulğmanskix narodov.
– «Arabskaə srednevekovaə kulğtura i literatura». M., 1978, s. 49-55). Halbuki dünyanı dayanıqlı
şəbəkələrdə göstərən aristotelçi ideyalar Fərabinin, İbn Sinanın, İbn Rüşdün, Bəhmənyarın
sayəsində Şərq fəlsəfi düşüncəsinə az hakim olmamışdı.
117. Bəzi mütəxəsssislər başqasını deyil, özünü bildirən belə nəsnələri də işarə və ya avtoişarə
adlandırırlar. Əslində isə nəsnə bu halda özünü bildirdiyi üçün işarə olmur, qohum cismlərin
bildiricisi kimi işarəyə çevrilir.
118. Bax: V.V.İvanov. Oçerki po semiotiki v SSSR. M., 1976, s. 147-149.
119. Bax: David Wade. Pattern in islamic Art New York? 1976 p. 7-10.
120. Dil işarələrinin konvensional xarakteri ilə bağlı E. Benvenist bəzi düzəlişlər vermişdi (bax:
Gmilğ Benvenist. Obhaə linqvistika. M., 1974, s. 90-96). Ancaq bizim problemlə bağlı bu düzəlişi
nəzərə almağa ehtiyac yoxdur.
78
121. Sözsüz, «Kitabi-Dədə Qorqud», «Dastani-Əhməd Hərami» kimi mətnlərin sözü
mürəkkəbləşmiş mənalardan uzaq idi. Elə ona görə də bu növ tekstlər daha çox oğuz arxaikasının,
əski ruhun Ortaçağa keçib periferik hadisə kimi burada yaşaması idi.
122. Bax: Sadr ad-Din Ali al-Xusayni. Axbar ad-Doulat as-Seldjukiyya (zubdat-at-tavarix). M.
1980, s. 29, 43.
123. Bax: K.Marks i F.Gnqelğs. Ob istusstve. İ t. M., 1983, s. 345.
124. Bax: Raşid ad-Din. Sbornik letopisey. İ t., kn. 2. M.-L., 1952. s. 27-28, 50.
125. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 25.
126. Füzuli. Leyli və Məcnun, s. 16-17, 22.
127. Bir çox Azərbaycan şairlərində gözəlin üzünün kitab, naxaşlanmış, yazılmış səhifə simvolunda
bildirilməsi həm hərfin estetik cazibəsi ilə bağlı idi, həm də gözəlliyin müstəvi, kitab kimi oxunması
təsəvvürünü canlandırırdı.
128. Bax: M.F.Axundov. Əsərləri. İİ c., s. 203; Sabir. Hop-hopnamə. B., 1980, s. 37.
129. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, s. 28.
130. Yenə orada, s. 178.
131. Füzuli. Leyli və Məcnun, s. 13.
132. Prof. Qasımzadə Füzulinin fəlsəfi görüşlərində məcaza münasibəti belə izah edir: «Şairin
nəzərincə, məcaz həqiqətin görünüşü, obrazlı desək, həqiqət günəşinin nuru, işığı, parıltısıdır»
(F.Qasımzadə. «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur. B., 1968, s. 17).
133. «Azərbaycan klassik ədəbiyyatı…» İ c., s. 485.
134. Oxşar durum sonralar da təkrar olunur. Məsələn, azərbaycanlı kütlələr üçün anlamadıqları ərəb
dilində Quranı oxunyan kəs ruhani çətin tekstləri bilən kahin kimi idi.
135. Orta əsrlərdə dil işarələrinin işarə olmasını anladan başlıcı vasitələrdən biri tapmaca, bilməcə
idi. Onlar haqqında V.V.İvanov, V.N.Toporov belə nəticəyə gəlirlər: Tapmaca təbii dildə qeyri-
metaforik şəkildə təsvir edilən nəsnə və bütöv vəziyyətlərin metaforik obrazlarını qurur. Ona görə
də tapmacadakı metaforik təsvirə dilin çevikliyinin artırılması kimi baxmaq olar. (V.V. İvanov,
V.N.Toporov. K opisaniö nekotorıx ketskix semiotiçeskix sistem. – «Trudı po znakovım…» – İİ.
Tartu, 1965, s. 134).
136. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri, s. 156.
137. Bax: Abu Xamid al-Qazali. Voskrehenie nauk… s. 102-103.
138. N.V.Abaev. Arxaiçnıe formı reliqioznoy teorii i praktiki v çanğ-buddizmi. – «Buddizm i
srednevekovaə kulğtura narodov Üentralğnoy Azii». Novosibirsk, 1980, s. 163-167.
139. Yenə orada, s. 166-167; M.Popov. «Spasitelğnaə» missiə dzenğ. – «Nauka i reliqiə», № 19,
1979.
140. Bax: Abu Ali İbn Sina. İzbr. Proiz İ t. Duşanbe, 1980, s. 197.
141. Vax: Baxmanyar al-Azerbaydjani. At-taxsil (Poznanie). B., 1983, s. 25.
142. Mirət əl-mühəqqikin (fars dilində). - «Pətğ filosovskix traktatov…» s. 33.
143. Vax: A.Y.Kaziyev. Xudojestvennoe oformlenie azerbaydjanskoy rukopisnoy kniqi Xİİİ-XVİİİ
ə. M., 1977, s. 55-56.
144. Sadiq bəy Əfşar. Qanun üs-süvvər. B., 1971, s. 16.
145. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s. 78.
146. Oxşar problem Bizansda kəskin şəkildə dururdu. İkona düşmənləri əslində rəqiblərini ikonik
işarə ilə onun obyektini eyniləşdirməkdə suçlayırdı. Bu ittihamı danmaq üçün ikona tərəfdarları
ikonaların semiotik aspektini, işarənin obyektdən fərqini öyrənməyə başlamışdılar (bax:
V.V.Bıçkov. Vizantiyskaə gstetika, M., 1977, İİİ fəs.).
147. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. s. 64.
148. Sadiq bəy Əfşar. Qanun… s. 19. eyni ideyanı Nəsrəddin Tusidə də görmək olar (bax: Xacə
Nəsrəddin Tusi. Əxlaqi… s. 110).
149. Bu məsələ «incəsənət və təbiət» probleminə aiddir. Həmin problem Antik və uzaq Şərq
estetikasında geniş müzakirə edilmişdi. Yapon estetikasında isə təbiətin incəsənətə münasibəti
məsələsi çox maraqlı nəticələrə gətirib çıxarmışdı (bax:Q.P. Qriqoreva. Əponskaə xudojestvennaə
tradiüiə. M., 1979. İV fəs.).