Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3. Uzaq UB oblastda müşahidə optikası
29 enlizolaqlı süzgəclərdən və fotoelektrik gücləndiricilərdən istifadə edilir. Atmosferdə UB şüalanma güclü udulmaya məruz qaldığına görə bu oblastda müşahidələr yalnız atmosferdən kənarda, 100 km –dən yüksək məsafədə raket və kosmik peyklərlə mümkündür. Bunun üçün hələ XX əsrin 50-ci illərindən müxtəlif vakuum monoxromatorları və spektrometrləri hazırlanmışdır. c) dalğa uzunluğu 1000 Å-dən kiçik uzaq UB oblast onunla xarakterizə olunur ki, şüaların qəbuledici səthə normal istiqamətdə düşməsi zamanı qayıtma əmsalı çox kiçikdir. Bu da praktiki olaraq adi optik sistemlərin işığı toplamaq üçün istifadə olunmasını mümkünsüz edir. Bundan əlavə, λ= 100-1000 Å oblastda bu diapazon üçün şəffaf material olmadığı üçün işıq qəbulediciləri açıq tipli olmalıdır, yəni qəbuledicilər giriş pəncərəsiz olmalıdır. Uzaq UB oblastda Günəşin, ulduzlararası və planetlərarası mühitin çoxsaylı müşahidələri aparılmışdır. Son illər xüsusilə günəşdənkənar obyektlərin müşahidələri intensiv şəkildə aparılmaqdadır. Buna səbəb odur ki, son dövrlərə qədər günəşətrafı mühitdə hidrogenin sıxlığının n H
-3 olduğu hesab olunurdu. Lakin 912 Å -lik dalğa uzunluğunda (Layman seriyasının sərhəddi) bir hidrogen atomuna düşən udulmanın effektiv kəsiyi 10 -17 sm
2 olduğundan və λ 3
mütənasib azaldığından 200 - 912 Å diapazonda şüalanma ulduzlararası mühit tərəfindən tamamilə udulmalı idi. «Koopernik» peykində qurulmuş UB teleskopla ulduzlararası mühitin udulma xətlərinin öyrənilməsi sübut etdi ki, Günəşdən 100 pk məsafədə belə ulduzlararası mühit UB şüalanmaya gözlənildiyindən daha şəffafdır. Doğrudan da, son illərin müşahidələri çoxlu sayda isti ağ cırtdanların və subcırtdanların,
30 habelə qalaktikadankənar obyektlərin UB şüalanmasını aşkar etdi. Bundan başqa, 1000-3000 Å diapazonda artıq on minlərlə müxtəlif təbiətli UB şüalanma mənbələri aşkar olunmuşdur. Məlumdur ki, temperaturu 10000 K-dən yüksək olan obyektlərin şüalanmasının əsas hissəsi 3000 Å–dən kiçik diapazona düşür. Bu obyektlərin spektri UB oblastda onların temperaturu, ener$i paylanması, kimyəvi tərkibi və atmosferin xassələri haqqında informasiya daşıyır. Bir çox geniş yayılmış elementlərin şüalanma və udulma rezonans xətləri UB oblastda yerləşir və bu xətlərin müşahidəsi fiziki şəraiti öyrənmək üçün mühüm vasitədir. Günəşdə plazmanın temperaturu 30-50 min dərəcə tşkil edir, daxili tacda isə 10 6 K-ə çatır. Ona görə fotosferdən uzaqlaşdıqca atomların ionlaşma dərəcəsi artır və şüalanma spektri UB oblasta sürüşür. Bu oblastda udma əmsalı dalğa uzunluğu kiçildikcə artır və qəbul olunan şüalanma atmosferin getdikcə daha yüksək qatlarında üzə çıxır. Beləliklə fotosfer şüalanması xromosferə 1700 Å yaxınlığında, xromosferdən taca isə uzaq UB oblastda keçir. Bu zaman 1500 Å yaxınlığında fotosferin kəsilməz spektri yox olur və daha qısadalğalı oblastda xromosfer və tacın xətti şüalanma spektri üstünlük təşkil edir. Günəş spekrində UB oblastda L α λ1216 Å, HeIλ584Å, HeIIλ304Å, bundan başqa oksigenin karbonun, azotun və s. xətlərinin müşahidəsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Spektral ayırdetməsi 10 -2 Å- çatan UB spektrləri əsasında xromosferdə və tacda olan fiziki şərait, atom və ion konsentrasiyası, müxtəlif həyəcanlandırma mexanizmləri və alışmalara gətirib çıxaran bir çox proseslər öyrənilmişdir.
31 1959-cu ildə L α xəttində gecə səmasının diffuz şüalanması aşkar olundu. Müşahidələr sübut etdi ki, bu xətt Yerdən 10 yer radiusu qədər məsafədə geotacda yerləşən hidrogen atomunun Günəşdən gələn şüalanmanı udaraq yenidən şüalandırması nəticəsində yaranır. Bundan başqa Yerin, həm də Günəş şüalanmasını HeI λ 584 Å xəttində səpən helium tacı da mövcuddur. Planetlərin UB fotometrlərlə və spektrometrlərlə tədqiqi üçün əsasən onun atmosferinin aşağı hissəsini və səthini peyklərdən müşahidə edirlər. Planet səthinin parlaqlığı, atmosfer təzyiqi, kimyəvi tərkib və temperaturun təyini, temperatur və tərkibin hündürlüyə görə atmosferdə paylanması və s. belə məsələlərdəndir. Günəşdənkənar mənbələrin UB oblastda tədqiqi 1000-3000 Å oblastda görüş sahəsi bir neçə dərəcə olan geniş formatlı fotometrlərdə aparılmışdır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, UB oblastda ümumi şüalanma sahəsi bu diapazonda qalaktikanın diskinə doğru maddə paylanması artdıqca böyüyür. Diskret mənbələrin tədqiqində iki istiqamət yaranmışdır. Birinci istiqamət müxtəlif tip obyektlərin – cavan ulduzların, dumanlıqların, alışan ulduzlaın, qalaktikaların fotometrik və kiçik ayırdetməli spektroskopik müşahidələridir. Alınan nəticələr kataloqlaşdırılmaqdadır. Belə müşahidələrə OAO- 2A, TD-1A, ANS peyklərində aparılmış fotometrik ölçmələr və obyektiv prizmalı teleskopla aparılmış Soyuz-13, Apollon -16, OKS Skayleb misal ola bilər. λ < 3000 Å oblastında seyfert qalaktikalarının, BL Lac tipli obyektlərin, kvazarların və digər qalaktikadankənar obyektlərin kəsilməz spektrinin qeyri-istilik təbiəti öyrənilir. Bütün başqa diapazonlarla yanaşı, UB oblastda bu obyektlərin tədqiqi onların
32 ener$i mənbəyinin təbiətini öyrənməyə, nüvəsindəki aktivliyin səbəblərini başa düşməyə kömək edir.
Məlumdur ki, optik şüşələr λ < 3000 Å oblastında qısa dalğalı UB şüalanmanı tamamilə udur. Kvars şüşə λ < 1700 Å oblastında şəffafdır. Deməli, yaxın UB oblastda teleskop-refraktor da hazırlana bildiyi halda, uzaq UB oblastda yalnız reflektorlardan istifadə etmək olar. Hazırda buraxma sərhəddi uzaq UB oblastda yerləşən bir neçə kristal məlumdur. Bunlar sapfir (1425Å), kvars (1700 Å), LiF (1050 Å), MgF
2 (1150 Å), CaF 2 (1225 Å), BaF 2 (1350 Å)-dir (Şəkil 2.3.1). Bu kristalların tətbiqində əsas çətinlik onların qalınlığı artdıqca buraxmasının azalması və böyük diametrli linzalar düzəltmək mümkün olmamasıdır. Bu kristalların bir sıra xassələri, məsələn, kosmos şəraitində şüalanmadan dəyişdiyi üçün onlardan düzəldilən optik hissələr üzərinə xüsusi tələb qoyulur ki, bu da əlavə texniki çətinliklər yaradır. Bütün yuxarıda sadalanan çətinliklər ona gətirib çıxarır ki, bu materialları kiçik sahəli (3-4 sm 2 ) süzgəclər və fabri linza kimi, yaxud qəbuledicilər üçün fotonları buraxan pəncərə kimi istifadə edirlər. Alüminium təbəqəsi λ < 2000 Å oblastında əksetdirmə qabiliyyətini itirir, ona görə güzgülərin üzəri başqa maddələrlə örtülür. Şüalar səthə perpendikulyar düşdükdə məlum olmuşdur ki, hər bir spektral diapazona özünəməxsus əksetdirici material tətbiq olunur. Məsələn, Al+MgF 2 üçün Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|