1.Giriş.Ümumi məlumat.
Enerji və onun əhəmiyyəti haqqında istənilən qədər söyləmək olar.
Enerji insan həyatının və iqtisadi inkişafın ayrılmaz hissəsidir. Ümumi
kontekstdə, “iş görmək qabiliyyəti” olaraq ifadə edilən enerji bəşəriyyət
var olandan mövcud olmuş və insanlıq yarandığı ilk gündən enerjidən
istifadə etmişdir. İlk enerji istifadəsinə dair nümunələr odun əldə edilməsi,
daha sonra yerin şumlanması üçün heyvanlardan istifadə edilməsi göstərilə
bilər. Enerjinin dəyəri artan əhali və inkişaf edən texnologiya fonunda hər
keçən gün daha da yüksəlir. Enerji ilk növbədə gündəlik həyatın əvəzsiz
elementidir. Evlərdə işıqlandırma sistemlərinin, qızdırıcıların, məişət
texnikalarının fəaliyyət göstərməsi üçün enerji lazımdır.
Eyni zamanda gündəlik həyatda nəqliyyat vasitələri benzin, dizel,
elektrik, ofislərdə avadanlıqlar isə elektrik enerjisi kimi müxtəlif mənbələr
vasitəsilə işləyir. Enerji, həmçinin istehsal və istehlak da daxil olmaqla
istənilən qərarın reallaşması üçün zəruri mənbə rolunu oynayır. Enerji
dövlətlərin iqtisadi və sosial inkişafında, sosial rifahın yüksəlməsində
əvəzsiz amildir. Onun istifadəsi və ya istehlakı, ümumiyyətlə, həyat
səviyyəsinin indeksi kimi qəbul edilir. İqtisadi müstəvidə enerji bütün
istehsal sistemlərinin fəaliyyət göstərməsi üçün əsas resurs rolunu oynayır.
Ona görə də enerji gündəlik insan tələbatı daxil olmaqla, milli və
beynəlxalq gündəmdə çox mühüm yer tutur. Enerji insan həyatının
ayrılmaz parçası olduğu üçün dünya əhalisinin sayı və onların tələbatları
yüksəldikcə enerjiyə tələbat da artır.
Qlobal enerji tələbatı həm illərə görə, həm də ölkələrə görə fərqlənir:
əhali sayı, iqtisadi inkişaf, istehsal səviyyəsi enerji istehlakında təsiri olan
müxtəlif amillərdən bir neçəsidir. Statistikalara nəzər salsaq, enerji
istehlakına görə ilk beşlikdə qərarlaşan Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya və
Yaponiyanın qlobal enerji istehlakının yarıdan çoxunu təşkil etdiyini
görərik.
Bütün dünyada müasir dövrdə həyat fəaliyyətinin müxtəlif
sahələrində enerjiyə qənaət edilməsi dünya səviyyəsində qlobal və prioritet
məsələlərdən biridir.
Sənayenin və kənd təsərrüfatının sürətli inkişafı,
əhalinin sayının artması və insanların həyat səviyyəsinin getdikcə
yüksəlməsi, məişətdə istifadə edilən enerji işlədicilərinin sayının kəskin
çoхalması enerji tələbatını gündən-günə artırır.
Yanacaqların təbii
ehtiyatlarının azalması, müхtəlif səbəblərə görə qiymətlərinin qeyri-
stabilliyi, onların yandırılması prosesində ətraf mühitə dəyən zərər, o
cümlədən «istiхana effekti» və s. kimi amillər müxtəlif mənbələrinin
aхtarılmasına,
ekoloji cəhətdən daha səmərəli mənbələrinin
araşdırılmasına,qənaətli istifadə edilməsi yollarına diqqət olunmasına aid
tədbirləri aktuallaşmışdır.
Ümumiyyətlə, enerji dedikdə onun müхtəlif növləri başa
düşülür.Bunlara misal olaraq meхaniki enerji,vəziyyət və ya potensial
enerjisi, kinetik və ya hərəkət enerjisi,istilik enerjisi,maqnit
enerjisi,kimyəvi enerji,elektrik enerjisi,şüa enerjisi və sairə göstərmək olar.
Enerjidaşıyıcılarına görə mənbələr təkcə öz fiziki anlamından əlavə
dünyavi əlaqələrdə, iqtisadi, siyasi və digər aspektlərdə özünü büruzə verir.
Enerji hasil etmək üçün hazırda üzvi və qeyri-üzvi maddələrdən və
digər qeyri-ənənəvi mənbələrdən istifadə edilir. Bu enerji mənbələri bərpa
olunan və bərpa olunmayanlara ayrılırlar
2.Enerji ehtiyatları
Enerji ehtiyatları dedikdə maddi obyektlərdə cəmləşən və insanlar
tərəfindən istifadəsi mümkün ehtiyatlar başa düşülür.
1. Bərpa olunan
2. Bərpa olunmayan
Günəşin,küləyin
enerjisi
yerin
təkinin
istilik
enerjisi
(geotermal),çayların enerjisi (hidroenerji) qabarma və çəkilmə dalğalarının
enerjisi
bərpa olunan enerji-
lərə aiddir.
Bu mənbələrdən istifadə etdikdə, onların enerji ehtiyatı praktiki
olaraq azalmır. Yəni təbiət tərəfindən yenidən bərpa olunur.
Bərpa olunmayan
- enerji mənbələri isə neft, qaz, kömür, yanar
şistlər kimi üzvi yanacaqları, o cümlədən nüvə yanacaqlarını misal
göstərmək olar. Bu növ enerji mənbələrinin yaranması qədim dövrlərə aid
olsada ,bərpa olunmur. Ona görə də ,istifadə edildikdə ,ehtiyatlar azalır və
nə vaxtsa tükənməsi labüddür. Kömür dedikdə qazıntı kömürünü nəzərdə
tuturuq, bu isə neft, təbii qaz, torf və yanar şistlər kimi üzvi yanacaqlar və
yanar faydalı qazıntılara aid olduğundan bunlara yanar qazıntılar deyilir.
Bilavasitə təbiətin özündən alınan enerji:
1. Üzvi yanacaqların enerjisi hidroenerji, geotermal, günəş və külək
enerjisi.
2. İlkin enerjini xüsusi qurğularda çevirdikdən sonra alınan enerji
bərpa olunmayan enerjidir.
İlkin enerji mənbələrindən istifadə etməklə elektrik stansiyalarında
elektrik enerjisi istehsal edilir. Hazırda neft, qaz, hidroenerji, kömür və
nüvə yanacağı kimi enerji mənbələrindən daha çox istifadə edildikdə
ekologiyamız, bir mənalı şəkildə çirklənir və sabahımız üçün təhlükəlidir.
Bu baxımdan ənənəvi enerji mənbələri alternativ enerji mənbələri ilə əvəz
edilməsi vacibliyi dünya qarşısında məsələ qoyulur. Bu baxımdan
statistikaya baxsaq son illərin nəticəsi olaraq alternativ enerji mənbələrinin
istifadəsinin sürətlə artdığını görə bilərik.Məsələn,ümumi enerji
istehlakında neftin payı 2019-cu ildə 33 faiz olmasına baxmayaraq, 2020-
ci ildə 31,3 faizə enmişdir. Bərpa olunan enerji mənbələrinin payı isə 2019-
cu ildə 5 faiz, 2020-ci ildə isə 5,7 faiz təşkil etmişdir.
Mineral yanacaq növlərinin milyonlarla il əvvəl mövcud olmuş
bitkilərdən, heyvanlardan və mikroorqanizmlərdən əmələ gəldiyi barədə
fərziyyələr mövcuddur. Mineral yanacaq növlərinin ümumi istehlakdakı
payı 1970-ci illərlə müqayisədə nisbətən azalsa da, hələ də bu enerji
mənbələri qlobal enerji istehlakında mühüm yer tutur.
1970-ci illərlə müqayisədə son illərdə neftə 2,12 dəfə, kömürə 2,67
dəfə, təbii qaza isə 4,33 dəfə tələbat artmışdır. Mineral yanacaq növləri
tarix boyu istehsalın əsas hərəkətverici qüvvəsi olub. Elektrik enerjisi
istehsalı, məişətdə istiliyin təmini, qlobal və lokal miqyasda daşımalarda
nəqliyyat vasitələrinin, təyyarələrin hərəkətə gəlməsi üçün neft, qaz kimi
karbon əsaslı enerji mənbələri mühüm rol oynayır. Həmçinin bu yanacaq
növləri güclü enerji mənbəyi kimi vahid başına daha yüksək miqdarda
enerji yarada bilir, ucuz enerji mənbəyi sayılırlar. Bu enerji mənbələrinin
daşınması, idxal və ixracı asan başa gəlir və bu sahədə uzun illərə dayanan
təcrübə, habelə infrastruktur mövcud olduğu üçün mineral yanacaq növləri
enerji istehlakçıları və istehsalçıları üçün “bilinən yol” hesab edilir.
Mineral yanacaq növləri vəd etdiyi üstünlüklərə baxmayaraq, ondan
intensiv istifadə müəyyən problemlər yaradır.
Mineral yanacaq növlərindən intensiv istifadənin yaratdığı digər
böyük problem ətraf mühitə vurulan zərərlə bağlıdır. İlk növbədə mineral
yanacaq növlərinin hasilatı prosesində yerin ekoloji landşaftı pozulur,
meşələr qırılır, eyni zamanda neft-qaz və kömürlə çirkləndirilmiş
torpaqların bərpası çətin və uzun illər tələb edəcək dərəcədə korlanır.
Torpaqların deqradasiyası nəticəsində torpaqdakı canlılar məhv olur,
həmçinin bitki örtüyünün məhv olması nəticəsində insan və heyvanların
qida təminatı çətinləşir. İkinci olaraq, mineral yanacaq növlərinin intensiv
istifadəsi su hövzələri və yeraltı sular üçün təhlükə yaradır. Hasilatı və
nəqli zamanı sızma halları olduqda neftin tərkibindəki zəhərli maddələr
içməli su mənbələrini, təbii su hövzələrini çirkləndirir.
Digər ekoloji təhdid dünya okeanında turşuluğun miqdarının
artmasıdır. Belə ki, mineral yanacaq növlərinin yandırılması nəticəsində
karbon qazı okeanlar tərəfindən udularaq onun pH dəyərini dəyişdirir,
okeanda turşuluğun artmasına səbəb olur. Son 150 ildə okean turşuluğunun
səviyyəsi 30 faiz artmışdır ki, bu da balıqçılıq və turizm kimi sahələr başda
olmaqla iqtisadiyyat üçün təhlükədir.
3. Bərpa olunmayan enerji ehtiyyatları
Neft.
Məlumdur ki bərpa olunmayan enerji ehtiyyatlarına
neft,qaz,daş kömür,torf,yanar şist və s. Göstərmək olar. Bunlar klassik
enerji ehtiyatları olub elektrik stansiyalarında və yaxud istilik elektrik
stansiyalarında müxtəlif qurğu və avadanlıqlar vasitəsilə bizə gərək olan
enerji növünə çevrilərək tələbatımızı təmin edən yanacaq növləridir.
Ümumi şəkildə neftin elementar tərkibi
karbon(84-
87%),hidrogen(11-15%),oksigen(0.05-0.35%) nadir hallarda 0.7 % faiz
kükürd və azotdan ibarətdir (kükürd 0.001-5.3 % qədər) (azot 0.001-1.8 %
ola
bilər).
Neft
külünün
tərkibi
kalsium,maqnezium,dəmir,aliminium,silisium,
vanadium,natriumkimi
elementlərdən ibarətdir. Neft yer səthindən çıxarıldıqda həll olunmuş halda
olan qazlar neftdən ayrılır,neft qazının 90% çoxu metandan
ibarətdir.Tərkibində kükürdün miqdarı 0.5% qədər olan neftlər az kükürdlü
0-2% faizə qədər olan neftlər kükürdlü 2% dən çox olan neftlər isə çox
kükürdlü neftlər adlanır.Neftin xassələri onun təkibindən asılıdır.Onun
sıxlıq,özlülük ,istilik ötürmə qabiliyyatləri, alovlanma temperaturu,həll
olma qabiliyyəti kimi gərəkli xassələri vardır.
Elektrik enerjisi istehsalında təbii yanacaq kimi kömür təbii qazla
yanaşı neftin emal məhsullarından olan mazutdan və dizel yanacağından
istifadə olunur.Neft həmçinin kimyəvi xammaldır.Neftdən yüksək oktanlı
benzinlər etilen,propilen kimi doymamış karbohidrogenlər benzol,toliol və
s aromatik karbohidrogenlər kimi məhsullar alınır.Neft dünya enerjisi
balansında kömürdən sonra 2-ci yeri tutur.
Qaz
. Qaz yanacaqları yanar və yanmayan qazların mexaniki
qarışımından ibarətdir.Təbii qazın tərkibi metan,etan,propan,butan və
s.olur.Həmçinin karbohidrogenlərdən və az miqdarda azotdan ibarətdir.
Müxtəlif yataqlardan hasil edilən qazın elementar tərkibi və yanma istiliyi
müxtəlifdir .
Kömür.
Kömür həm ehtiyyatlarına həm də istehsal sahəsinə görə
dünyada 1-ci yer tutur.Kömürün daş kömür,qonur kömür və antrasit kimi
növləri vardır.Bitki mənşəllidir tərkibində karbonun miqdarı yer qabığının
yüksək təzyiq və temperaturu nəticəsində parçalanma məhsullarının
dəyişməsindən əmələ gəlir. Tərkibində 75-97% karbon 0.5-0.4% kükürd
,1.5 % qədər azot 1.5-5.7 hidrogen, 1.5-15 qədər oksigen vardır,uçucu
maddələrin miqdarı 4.5-2 % qədər olur .Hazırda dünyanın 75 ölkəsində
kömür ehtiyyatları aşkar edilmişdir.
Torf.
Torf bataqlıq şəraitində bitki qalığlarının natamam
çürünməsinin nəticəsi olaraq əmələ gəlir. Tərkibində karbonun miqdarı 50-
60% yanma istiliyi aşağı olub 11100-13100 kC/kq arasindadır.Kömürə
nisbətən küllülüyə və nəmliyə malikdir. Torfun sənaye əhəmiyyəti yerli
yanacaq növlərindən biri olması ilə müəyyən edilir getdikcə ondan daha
çox üzvi gübrə, istilik keçirməyən material kimi istifadə olunur.
Yanar şistlər.
Yanar şistlər bitki mənşəlidir onun tərkibi 10-15
faizdən 80 faizə qədər üzvi maddələrdən təşkil olunmuşdur. Yanar
şistlərdən yanacaq və kimyəvi xammal kimi istifadə olunur. Yanar şistlər
Azərbaycanda 50 dən çox mənbə olaraq aşkar olunub. Bunlardan ,İsmayıllı
,Quba Şamaxı, Qobustan, Abşeron rayonlarında və s.tapılmışdır.
Nüvə yanacaqları.
Nüvə daxili emerjinin ayrılması ilə müşahidə olunur.
Nüvələrin bölünməsi və ya sintezi reaksiyalarını həyata keçirdikdə istilik
enerjisi almaq üçün istifadə edilən maddələr nüvə yanacaqları adlanır.
Təbii hallarda tapılan nüvə yanacağı uran və toriumdur.Uran və toriumu
şərti olaraq nüvə yanacağı adlandırırlar. Torium perespektiv nüvə
yanacağı hesab edilir. Yer qabığında kütləcə miqdarı 8 10
-4
,dəniz
sularında 4 10
-8
, şirin sularda isə 3 10
-7
% ola bilir. Toriumun 120-dən
çox mineral olan məhsulu məlumdur, əsas mineralı monasitdir
.
4.Bərpa olunan enerji ehtiyyatları.
Alternativ enerji mənbələri, artan enerji istehlakı fonunda bərpa
edilməyən enerji mənbələrinin həm məhdudluğu, həm də ətraf mühit və
insan sağlamlığı üçün yaratdığı təhlükə baxımından ehtiyac olan
alternativ mənbələrin tapılmasını labüdləşdirir.
Alternativ enerji mənbələri, tükənməyən enerji mənbəyi sayılmaqla, ətraf
mühitə zərər vurmaması, enerji diversifikasiyası və ən nəhayət, enerji
təhlükəsizliyinin təmini baxımından önəm ifadə edir. Bərpa olunan enerji
təbiətdə mövcud olan və təbiətin daimi olaraq istehsal edə biləcəyi
ehtiyatlar vasitəsilə əldə edilə bilən enerjidir. Ümumiyyətlə, bərpa olunan
enerji mənbələri, enerji mənbəyindən alınan enerji ilə eyni miqdarda və
ya mənbənin tükənmə sürətindən daha sürətli özünü yeniləyə bilən enerji
kimi müəyyən edilə bilər.
Alternativ enerji mənbələri şərti olaraq 5 yerə bölünə bilər: hidroenerji,
bioenerji, geotermal enerji, günəş enerjisi, külək enerjisi.
4.1.Hidroenerji.
Hidroenerji ən yetkin və ən böyük bərpa olunan enerji mənbəyidir.
Hələ iki min il əvvəl qədim yunanlar taxıl üyüdülməsi üçün
hidroenerjidən istifadə edirdilər. Hazırda isə ən sərfəli enerji növlərindən
biridir. Hidroenerji dedikdə sudan enerjinin əldə edilməsi nəzərdə tutulur.
Hidroenerji dedikdə nəm də çayların enerjisi başa düşülür . Hər bir çay
müəyyən hidroenerji ehtiyyatına malikdir. Yer kürəsində ki, çayların
hidroenerji ehtiyyatlarına və ya hidroenerji potensialına malik olan
ehtiyatlardan təşkil olunmuşdur . Hidroenerji ehtiyyatları təbiətdə su
dövranı ilə ələqədardır. Su dövranı yerlə günəş radiasiyasının və ağırlıq
qüvvəsinin təsiri nəticəsində suyun fasiləsiz yer dəyişməsidir. Çayların
hidroenerji ehtiyyatları onların orta illik su axını ilə xarakterizə
edilir.Dünyanın hidroenerji ehtiyatı olduqca böyükdür. Ümumiyyətlə
hidroenerji ehtiyyatları dedikdə onlarin nəzəri,texniki və iqtisadi
hidroenerji ehtiyyatı potensialı nəzərdə tutulur. Dünyanın nəzəri hidro
enerji potensiali çayların mövsümü və illik sərflərinin dəyişməsi qurulacaq
bəndlərin sayı su anbarları və s. nəzərdə tutulur.
Texniki hidroenerji potensialı iqtisadi cəhətdən əlverisli hidroenerji
ehtiyyatıdır. Çayların su ehtiyyatlarından səmərəli istifadə etmək və axını
təmizləmək məqsədi ilə onların üzərində bəndlər qurulur su anbarları
yaradılır və su elektrik stansiyaları tikilir . Su elektrik stansiyaları
hidrotexniki qurğular vasitəsilə elektrik enerjisi hasil edir. Yer kürəsinin
çayları üzərində tikilən su elektrik stansiyaları istehsal edilən elektrik
enerjisinin böyük gücünü təşkil edir.
Ən yüksək hidroenerji istehsalına Çində, ondan sonra isə Şimali Amerika
və Amazon çayı hövzəsində təsadüf edilir. Şübhəsiz ki, burada əsas faktor
böyük hidropotensialın– yəni su hövzələrinin çoxluğudur.
4.2.Günəş enerjisi ehtiyyatı
Günəş enerjisi Günəşin nüvəsindəki hidrogen qazının heliuma
çevrilməsi nəticəsində yaranan və birbaşa Günəşin işığından əldə edilən
enerji mənbəyidir. Günəş enerjisində istifadə ilə bağlı araşdırmalar
xüsusilə 1970-ci illərdən etibarən aktuallıq qazanmağa başlamışdır. Günəş
enerjisi tükənməz və güclü enerji mənbəyi olsa da, dünyanın hər yerində
eyni miqdarda əldə edilə bilmir. Belə ki, günəş enerjisinin əldə edilməsi
üçün infrastrukturun bol günəş alan ölkələrdə və ya ərazilərdə
quraşdırılması enerjinin səmərəli formada əldə edilməsinə imkan verə
bilər. Günəş enerjisi istilik, işıq və enerji istehsal etmək üçün istifadə edilir.
Günəş yerə ən yaxın ulduz olub,günəş sisteminin mərkəzi cismidir.
O tükənməz və ekoloji cəhətdən təmiz ,nəhəng enerji mənbəyidir.
Təbiətdəki bütün inkişaf prosesi günəşlə ələqədardır.
Günəşin tərkibi 82% hidrogen, 17% helium və 1% başqa elementlərdən
ibarətdir.Onun daxilində başqa ulduzlarda olduğu kimi nüvə reaksiyası
gedir. Bu reaksiyalardan ayrılan külli miqdarda enerji 4 protonun
birləşərək nüvəsinin əmələ gəlməsi nəticəsində yaranır. Günəşin daxilində
tempratur 15-20 milyon dərəcə Kelvinə çatır və saniyədə 3,8×10(33)
Erq(3,8×10(23)kW). Günəş görünən və görünməyən şüalar yayır. Onun
istilik və işıq şüalandırması günəş radiasiyası adlanır. Günəş radiasiyası
dedikdə onun elektromaqnit və korpuskulyar şüalanması başa düşülür.
Sözsüzki radiasiya dedikdə atmosfərdə səpələnən radiasiya nəzərdə tutulur
. Radiasiya düz və ümumi ola bilər.
Günəş enerjisindən istilik və elektrik enerjisi günəş energetika
qurğularında hasil edilir. Günəşdən yer kürəsinə külli miqdarda enerji
gəlsədə onun sıxlığının az olması bu enerjidən istifadəji çətinləşdirir. Bu
günəşin şüalanma enerjisi ilin fəsillərindən, sutkanın saatlarından, hava
şəraitindən və s. Başqa hallardan asılıdı. Buda sözsüzki günəşdən enerjinin
alınması üçün müntəzəmliyi pozur. Günəş enerjisini bir başa elektrik
enerjisinə çevirən elektrik stansiyalarının əsas işci elementinin
hazırlanması üçün yüksək səmərələliyə malik texnolagiyalar tətbiq edilir.
Onların faydalı iş əmsalı 12-14% təşkil edir.
Günəşin elektrik enerjisindən istifadə edilməsi,onu xarakterizə edən
göstəricilərdən biri verilən ərazidə günəşli saatların miqdarıdır. Günəş
elektrik stansiyalarının işinin səmərələliyi iqlim şəraitindən və coğrafi
mövqedən asılıdır. 1 il ərzində 1m(2) yer səthinə düşən günəş enerjisinin
miqdarı ABŞ da 1500-2000kvsaat Rusyada 800-1600 kvsaat Fransada
1200-1400kv saat çin 1800- 2000 kvsaat təşkil edir.
Yerləşdiyi əlverişli coğrafi mövqe və iqlim şəraiti dünyanın inkisaf
etmiş olkələrində oldugu kimi Azerbaycanda da ekoloji cəhətdən təmiz
günəş radiasiyasından istilik və elektrik enerjisi almaq məqsədilə geniş
tədbirlər görülür.
Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə
dövlət proqramından uyğun olaraq 2005-2007 illərdə Abşeron
yarımadası,Mil Muğan düzənliklərində ,Naxçıvan muxtar respublikasi
ərazisində binaların qizdirilması və isti su təchizatı ucun gunəs
kollektorlarının tətbiqi yəni elmi potensialın istifadə edilməsi,artırılması
foto elementlərdən faydalı şəkildə istifadə olunması həyata keçirilmişdir.
Hazırda Azərbaycanda günəş enerjisindən istifadə səmərəliliyi
artırılmaqdadır.
4.3.Külək enerjisi ehtiyatı
Külək enerjisi Yer səthinin qeyri bərabər qızması nəticəsində
müxtəlif təzyiqli sahələr yaradır . Havanın yüksək təzyiqli sahələrindən
alçaq təzyiqli sahələrə doğru üfüqi istiqamətdə hərəkətinə külək deyilir.
Küləyi xarakterizə edən əsas göstəricilər onun istiqaməti və
sürətidir.Küləyin sürəti m/san, km/saat ifadə olunur. Külək enerjisindən
istifadə çox qədim zamanlardan bəllidir.
Eramızdan əvvəl 1-2 ci əsrlərdə Misirdə tikilmiş baraban tipli yel
dəyirmanından istifadə etmişlər .
7 ci əsrdə İranda tikilən yel dəyirmanı daha mükəmməl olmuşdur.
8-9 cu əsrlərdə Rusiyada və avropanın bir çox ölkələrində Danimarkada
hollandiyada və ingiltərədə külək enerjisindən istifadə geniş yayılmışdır.
Azərbaycanda hələ orta əsrlərdən yel dəyirmanından istifadə olunmuşdur .
Bu dəyirmanlardan 1920 ci illərdə düzən rayonlarda o cümlədən Abşeron
yarımadasinda külək enerjisindən istifadə olunmuşdur.
Sonradan külək enerjisindən elektrik enerjisi kimi istifadə etmək üçün
külək energetika qurğularından istifadə olunmuşdur.
Külək-energetika qurğusu külək mühərrikindən, işçi maşından,
akkumulyasiya qurğusundan , ehtiyat mühərrikdən,
iş rejimini avtomatik idarə edən və tənzimləyən sistemdən ibarətdir.
Külək mühərriki (şəkil) küləyin kinetik enerjisini mexaniki enerjiyə-
valın firlanma enerjisinə çevirir. Mexaniki enerji reduktorlar (2,5)
vasitəsilə işçi maşına (6) ötürülür. İşçi maşın nasos, kompressor və ya
elektrik generatoru ola bilər.
Akkumulyasiya qurğusu kimi su ilə doldurulan tutumdan,
elektrokimyəvi akkumlyatorlar batareyasından istifadə edilir.
Ehtiyat mühərrikindən (adətən, daxiliyanma mühərriki) küləksiz və ya
küləyin sürəti az olan hallarda qoşulur.
Avtomatik idarəetmə və tənzimləmə sistemi küləyin və enerji tələb
edən yükün rejimindən asılı olaraq,külək mühərrikinin qoşulması və
dayandırılması, külək-energetika qurğusunun əsas elementlərinin işinə
nəzarət etmək və s. ücündür.
Külək-energetika qurğuları
külək mexaniki
və
külək-elektrik
-
qurğularına ayrılır.
Külək-mexaniki qurğularından su çəkmək, dən üyütmək, suvarma və
s-də, külək-elektrik qurğularından isə elektrik enerjisi hasil etmək üçün
istifadə edilir.
Külək-energetika qurğuları kompleks proseslərdə də (həm mexaniki
prosesləri həyata keçirmək, həm dəelektrik enerjisi hasil etmək üçün)
tətbiq edilir.
Külək-energetika qurğularının əsas elementi külək mühərrikidir.
Külək mühərriklərində külək axını enerjisini qəbul edən və onu mexaniki
enerjiyə (valın fırlanma enerjisinə) çevirən işçi hissə kimi rotor, kürəkli
baraban, külək çarxı və s. tətbiq edilir.
İşçi hissənin tipindən asılı olaraq, rotorlu (karuselli), barabanlı və
qanadlı külək mühərriklərivardır.Bunlardan ən geniş yayılanı qanadlı və
s. külək mühərrikləridir. Bu tip külək mühərriklərində külək çarxının oxu
küləyin istiqamətinə nəzərən üfüqi və paralel yerləşir. Qanadlı külək
mühərriklərinin külək enerjisindən istifadə əmsalı digər növkülək
mühərriklərinə nisbətən daha yüksəkdir.(~0.48-ə qədərdir). Külək çarxı
olan mühərriklər əsasən aşağıdakı hissələrdən-fırlanma enerjisinin şaquli
vala (4) ötürən başlıq hissədən, külək çarxını külək istiqamətinə yönəldən
şaquli müstəvidən (quyruq və ya vindroz (3), aşağı (5) və yuxarı (2)
reduktorlarından ibarətdir.
Külək mühərrikləri külək çarxının qanadlarının (kürəklərinin) sayına
görə
cəldhərəkətli
(4-dən az qanad),
ortahərəkətli
(4+8 qanad) və
yavaşhərəkətli
(8-dən çox qanad) olur.
Şəkildə cəldhərəkətli və yavaşhərəkətli külək çarxının prinsipial sxemi
göstərilmişdir.
Şəkil 82.
Cəldhərəkətli və ya yavaşhərəkətli külək çarxı
a) cəldhərəkətli külək çarxı;
1-külək çarxının toru, 2-ucluq, 3-kürək, 4-diyircəkli yastıqlar,5-
tənzimləyicinin yükləri
b)yavaş mühərrikli külək çarxı;
1-külək çarxı, 2-kürək,3-karkas.
Müxtəlif ölkələrdə hazırlanan külək mühərrikləri çarxlarının diametri
30-100 m arasında olur. Külək çarxının diametrinin böyük
götürülməsində məqsəd bir aqreqatdan böyük güc əldə etməkdir.
Aparilan tədqiqatlara əsaslanaraq Qobustanın ərazisində ümumi gucu 30
MWatt olan elektrik stansiyası quraşdırılmışdır.2005-2006 cı illərdə bu
stansiyanın gücü 2.5 MWatt olan 12 külək energetika qurğusundan ibarət
olan külək elektrik stansiyası quraşdırılmışdır . Azərbaycan ərazisində
külək enerjisindən istifadə və külək enerjisindən yararlanmağı inkişaf
etdirmək gələcək üçün daha çox nəzərdə tutulmuşdur.
4.4.Geotermal enerji
Geotermal enerji radioaktiv parçalanma və qravitasiya gücünün təsiri
nəticəsində yaranan Yerin daxili istiliyindən əldə edilən enerjidir. İstilik
və elektrik enerjisi kimi istifadə oluna bilən geotermal enerji bərpa
olunan, ucuz, etibarlı, ekoloji cəhətdən təmiz enerji mənbəyidir. Bu enerji
növü davamlı olması və külək, yağış, günəş kimi meteoroloji şəraitdən
asılı olmaması baxımından üstündür. Geotermal enerji daha çox tektonik
ölkələrdə – qeyzer və isti bulaqların yayıldığı ərazilərdə böyük potensiala
malikdir. Məsələn, Yeni Zelandiyada təbii qeyzerlər geotermal enerji
mənbəyi kimi evlərin, istixanaların və fermaların qızdırılmasında,
həmçinin ağac və xammalın qurudulmasında istifadə edilir. Digər
ölkələrdən, məsələn, İslandiya evlərin istiliklə təmin edilməsində
vulkanik fəaliyyətlərdən yaranmış ərimiş qaya və maqma ehtiyatlarından
istifadə edir.
Geotermal enerji Günəşin enerjisi istiliyi ilə Yer qabığında torpağin
fəal qatının temperaturunun gündəlik dəyişməsi nəticəsi olaraq enerji
mənbəyinə çevrilməsi ilə yaranır. Yerin daxilində istilik mənbəyinin
geotermal enerjinin olması dərinlik artdıqca temperaturun artması ilə
dəyişir. Yaranan istilik selinin çox hissəsi radiogen mənşəlidir. Yəni
yerdə olan radioaktiv elementlərin parçalanması nəticəsində yaranır .
Yer qabığında sabit temperatur zonasından hər 100 m dərinliyə müvafiq
tempratur artımı 3
0
C dir. Bu
geotermik qradient
adlanır.
Tektonik aktivliklə əlaqədar müxtəlif yerli anomaliyalardan, həmçinin
süxurların istilik keçiriciliyindən , yeraltı suların dövranından ,Yer
qabığında baş verən müxtəlif kimyəvi reaksiyalardan və.s –dən asılı
olaraq bu qiymət dəyişir.
Cədvəl 16
Dərinlik, km
Temperatur ,
0
C
50
700-800
100
900-1300
500
1500-2000
1000
1700-2500
2900(nüvənin
sərhəddi)
2000-4700
6731(yerin mərkəzi)
2200-5000
Yer qabığında sabit temperatur zonasından dərinliyə getdikdə
temperaturun 1
0
C dəyişməsinə uyğun gələn şaquli məsafə
geotermal pillə
adlanır. Geotermik pillə müxtəlif yerlərdə və dərinliklərdə müxtəlif
qiymərlərdə (5m150m) dəyişir və orta hesabla 30-40 metrə bərabər olur.
Maqma mənbələrindən (yer qabığinda və ya üst mantiyada əmələ gələn
maye kütləsi) lavanın, isti qazların su buxarların və suxur qırıntılarının
çatlar və yarıqlar şəklində yer səthinin üzərinə çıxması
vulkan
püskurməsi
adlanır. Püskürmə sırasında lavanın temperaturu 800-1200
0
C
arasında olur . Geotermal enerji mənbəyinin potensial ehtiyyatı hər 1 km
dərinliyə uyğun gələn temperatur dəyişməsi ilə müəyyən edilir.
Geotermal qradientə görə geotermal rayonlar belə fərqlənir
1.Hipertermik rayonlar(tempratur 80 C/km)
2. Yarımtermik rayonlar (40-80 C/km)
3. Normal rayonlar (40 C/km)
Geotermal enerji mənbəyi 2 yerə ayrılır
1-
Təbii enerji daşıyıcılarının yeraltı hövzələri qaynar sular, buxar
termal mənbələr
2-
Su buxarı qarışığı.
Suyun, buxarın və su-buxar qarışığının temperaturundan asılı olaraq
geotermal mənbələri alçaq orta temperaturlu (130-150
0
C) və yüksək
temperaturlu (150
0
C-dən çox) mənbələrə ayrılır.
Yer qabığının 20
0
C və daha yüksək temperaturlu suları
termal sular
adlanır. Termal sular isti bulaqlar, qeyzer və buxar şırnaqları şəklində
təsadüf edilir.
4.5.Bioenerji.
Bioenerji əhalinin bioloji həyatını idarə etmək, tənzimləmək, izləmək
və onu hökumətin inkişaf müdaxilələrinə müzakirə predmeti olaraq əlavə
etmək məqsədi daşıyan enerji formalarını nəzərdə tutur. Bioenerji bitkilər,
odun, məhsul qalıqları və heyvan tullantıları kimi üzvi maddələrdən əldə
edilən enerjidir. Bu enerji asanlıqla əldə oluna, saxlana və istifadə oluna
bilir. Həmçinin bu enerji növü əlçatanlıq baxımından digər enerji
növlərindən üstün hesab oluna bilər: çünki dünyanın, demək olar ki,
enerjiyə ehtiyac duyulan hər yerində bu qalıqlara rast gəlinir. Bioenerji
texnologiyaları bərpa olunan biokütlə yanacaqlarını mineral yanacaqlarda
tətbiq olunan proseslərə bənzər şəkildə istilik və elektrik enerjisinə
çevirir. 2019-cu ildə istehsal edilən bioenerjinin 8%-i maye
bioyanacaqların, 5%-i məişət və sənaye tullantılarının, 2%-i isə bioqazın
payına düşüb. Bioenerji istehsalında Asiya və Afrika ön sıralarda
qərarlaşır. Bu bərpa olunan enerji növü Braziliya, Hindistan və Çin kimi
tələbatları sürətli şəkildə artan ölkələrdə enerji təchizatını artırmaq üçün
əhəmiyyətli potensiala malikdir. Bioenerji sənayedə, nəqliyyatda, elektrik
enerjisi təminatında istifadə edilir. İqtisadi əhəmiyyəti müqayisə
edildikdə bioenerji təkbaşına enerji tələbatının qarşılanmasında
yetərsizliyi və yüksək xərci qeyd edilməlidir.
Geniş torpaq ehtiyacına və torpaqdan asılılığı səbəbi ilə potensial
məhdudluğuna görə bioenerji yüksək alternativ dəyərə malikdir: çünki
müəyyən ərazidən bioenerji əldə edilməsi ilə yanaşı kənd təsərrüfatı
məhsulları əkilə, binalar tikilə və ya günəş panelləri quraşdırıla bilər.
5.Elektrik və istilik istehsalı
5.1.Azərbaycanda elektroenergetikanon inkişaf tarixi
Azərbaycanda ilk su-elektrik stansiyası 1890-cı ildə Gədəbəydə
(Qalakənddə) o vaxt fəaliyyət göstərən Siemens qardaşlarının mis əritmə
zavodunun elektrik stansiyasına olan tələbatını ödəmək üçün
yaradılmışdır. İlk hidroaqreqatdan ibarət olan bu stansiyanın ümumi gücü
77 kvatt təşkil edirdi.
İlk istilik elektrik stansiyası 1901-ci ildə Bakıda Bayıl qəsəbəsində işə
salınmışdır və sonralar bu mərkəz DRES adlanmışdır. Krasin adına DRES
1915-1917-ci illərdə Rusiyada ən böyük stansiyalardan biri idi.
Artıq 1935-ci ildə elektrik stansiyalarının ümumi gücü 176.6 mvt, hasil
edilən elektrik enerjisinin miqdarı isə 937 milyon kvt/saat təşkil edirdi.
1941-ci ilin fevralında Azərbaycanda ilk istilik elektrik mərkəzi – 1
nömrəli Sumqayıt elektrik mərkəzinin 1-ci bloku istismara verildi. Lakin
2-ci Dünya müharibəsinin başlamasına görə bu tikinti müvəqqəti olaraq
dayandırıldı. 1962-ci ildə həmin aqreqatın tikintisi sona çatdırıldı.
1954-cü ildə Kür çayı üzərində gücü 359 mvt olan Mingəçevir su-elektrik
stansiyası, 1957-ci ildə isə Varvara su-elektrik stansiyası istismara verildi.
Mingəçevir su qovşağı kompleksinə daxil olan bu stansiyanın gücü 16.5
mvatt idi.
1959-cu ildə Əli Bayramlı şəhərində ilk dəfə Avropada açıq tipli Əli
Bayramlı DRES tikilməyə başlandı. 1968-ci ildə istismara verildi.
1962-ci ildə Azərenerji idarəsinin bazasında Azərbaycan respublikası baş
energetika və elektrikləşdirmə idarəsi yaradıldı.
5.2. Elektrik enerjisinin istehsalı və istehlakı
Külli miqdarda elektrik enerjisinin hasil edilməsi uzaq məsafələrə
ötürülməsi və işlədicilər arasında paylaşdırılması problemləri ilə məşğul
olan elektrik sahəsi
elektroenergetika
adlanır.
Təbii enerji ehtiyatlarını (yanacağı) elektrik enerjisinə çevirmək üçün
istifadə olunan enerji qurğu və avadanlıqlar toplusuna
elektrik stansiyası
deyilir.
Elektrik stansiyaları birinci növbədə enerjinin növü və istehsalına görə bir-
birindən fərqlənir və eyni zamanda ilkin yanacağın növünə görə fərqlənirlər.
İlkin yanacağın növünə görə elektrik stansiyaları su elektrik stansiyalarına
(SES), istilik elektrik mərkəzləri (İEM), atom elektrik stansiyalarına və
başqa alternativ enerji ehtiyatlarından istifadə olunan kiçik güclü elektrik
stansiyalarına ayrılır.
Elektrik stansiyalarını elektrik işlədicilərə birləşdirən elektrik veriliş
xətlərindən, yarım stansiyalardan paylayıcı və çevirici məntəqələrdən ibarət
kompleks
elektrik şəbəkələri
adlanır.
Hər bir elektrik şəbəkəsi onun elektrotexniki avadanlıq elementlərindən
hesablandığı nominal gərginliklə xarakterizə olunur. Öz aralarında və
elektrik enerjisi işlədiciləri ilə elektrik veriliş xətləri vasitəsiylə
əlaqələndirilmiş elektrik stansiyaları birliyi energetika sistemi adlanır.
Energetika sisteminə elektrik stansiyaları, elektrik və istilik şəbəkələri,
elektrik verilişi xətləri, yardımçı stansiyalar, elektrik və istilik qəbul
ediciləri daxildir.
Ölkənin bütün ərazisini (və ya xeyli hissəsini) əhatə edən energetika
sistemləri birliyi
vahid energetika sistemi
adlanır.
5.3.İstilik elektrik stansiyalarının təsnifatı.
Üzvi və ya nüvə yanacaqlarından istifadə etməklə hasil edilən sənaye
müəssəsinə istilik elektrik stansiyası deyilir(İES).Üzvi yanacağın yanması
və ya atomların parçalanması və yaxudda yanması nəticəsində alinan istilik
işçi cismə ötürülür və isçi cismin istilik enerjisi istilim mühəriklərində
mexaniki enerjiyə,fırlanma enerjisinə elektrik generatorlarinda isə
məxaniki enerji elektrik enerjisinə çevrilir.
Yanacağın
kimyəvi
enerjisi
İşçi cismin
istilik
enerjisi
mexaniki
enerjisi
elektrik
enerjisi
1
2
3
Şəkil. İES-də enerji çevrilməsinin sxemi.
1)Buxar qazanı və ya qaz turbin qurğusunun yanma kamerası(nüvə
reaktoru ve buxar generatoru)
2)İstilik mühərrik,buxar və ya qaz turbini
3)Elektrik generatoru
Üzvi yanacağın kimyəvi enerjisindən istifadə etməklə istilik elektrik
stansiyaların təsnifatı bir sıra əlamətlərinə görə fərqlənir:
1) istifadə edilən yanacağın növünə görə
2)elektrik generatorunun rotorunu hərəkətə gətirən əsas mühərrikin növunə
görə
3)buxarın başlanğıc təzyiqinə görə
4) xidmət rayonunun və istəhlakçıların xarakterinə görə
5)istehsal etdiyi enerjinin növünə görə
İstifadə edilən yanacağın növünə görə İES-in bərk,maye və qaz yanacağı
ilə işləyən tipləri vardır.İES-də yanacağın hər iki və ya üçündən də istifadə
oluna bilər .
Əsas mühərrikin tipinə gorə İES-lər buxar turbinli ,qaz turbinli və dizel
tipinə ayrılır. Buxarin başlanğıc təzyiqinə görə isə aşağı və orta
təzyiqli(4MPa-la qədər) və daha yüksək təzyiqli (14MPa-la qədər ) böhran
təzyiqinə qədər (22MPa- la qədər) və böhrən təzyiqindən yuxarı (22MPa
yuxarı).
İstehsal etdiyi enerjinin növünə görə İES-in aşağıdakı növləri vardır.
1)Yalnız elektrik enerji istehsal edən elektrik stansiyaları(KES)
2)Elektrik enerjisi ilə yanaşı istilik enerjisi istehsal edən istilik elektrik
stansiyaları və yaxud istilik elektrik mərkəzləri Hazırda buxar turbinli İES
lər daha çox yayılmışdır belə İES-lərdə hər birinin gücü
160,200,300,500,800və1200 MWt olan enerji blokları ilə işləyir.
6.YANACAQLARIN TƏRKİBİ
VƏ ƏSAS XARAKTERİZKALARI
Yanacaqlar alınmasına görə təbii və süni, mənşəyinə görə üzvi və qeyri-
üzvi, aqreqat halına görə bərk,maye və qaz yanacaqlara ayrılırlar.
• Üzvi mənşəli təbii yanacaqlara: daş,kömür,torf,ağac,neft,təbii qaz.
• Süni yanacaq: Koks,mazut, dolna qazları aiddir.
Süni yanacaqlar, təbii yanacaqların emalından alınır.İES-lərdə istifadə
olunan çox istifadə olunan yanacaq üzvi bərk yanacaqlardır. Bunlardan daş
kömür, antrasit, boz kömür, torf; yanar şistlər, maye yanacaqlar-mazut, qaz
yanacaqlar isə-təbii və süni qazlardır.
Mənşəcə qədim üzvü yanacaqlara karbonun miqdarı daha çox olan qətran
maddələrinin miqdarı az olan yanacaqlar aid edilə bilər. Lakin bunlar az
keyfiyyətli hesab edilə bilər. İstilik energetikasında yanacaqların
keyfiyyətini xarakterizə etmək və istilik hesabatları aparmaq məqsədi ilə
onların elementar tərkibindən istifadə olunur. Yanacağın elementar tərkibi
karbondan, hidrogendən, kükürddən, oksigendən, azotdan,nəmlikdən və
küldən ibarətdir.
Yanacaqlar əsasən karbon və karbohidrogen birləşmələrindən ibarət olsa
da, onları 2 yerə ayırmaq olar:
1. Yanar elementlər
2. Yanmayan qarışıqlar (Ballast)
*Bərk yanacaqlar* - üzvi, yanar, quru, işci və analitik tərkibləri ilə
xarakterizə edilə bilər.
Yanacağın üzvi tərkibi dedikdə, onların tərkibinə daxil olan karbon,
hidrogen, oksigen və azotun kütlələrini faizlərlə miqdarı başa düşülür. O
zaman onu bu şəkildə yaza bilərik.
[ Cü+Hü+Oü+Nü=100%]
Yanacağın yanar tərkibi ilə külün kütləsinin faizlərlə miqdarı cəmi onun
quru tərkibi adlanır. O zaman həmin ifadəni bu şəkildə yazmaq olar.
[ Cq+Hq+Oq+Nq+Sq+Aq=100%]
Yanacağın tərkibinə daxil olan elementlərin üstündə yazılmış “ü,y,q,i və a”
hərfləri uyğun olaraq, həmin elementlərin üzvi, yanar, quru,işçi və analitik
tərkibini göstərir.
Energetik baxımdan, yanacağın əsas göstəriciləri yanma istiliyi və ya istilik
ötürmə qabiliyyətidir.
Yanma istiliyi, yuxarı və aşağı olmaqda 2 yerə ayrılır.Yanacaq yandırıldıqda
ayrılan ümumi istilik miqdarından yanma məhsullarının tərkibindəki su
buxarının kondensatlaşması zamanı ayrılan istilik miqdarını çıxsaq,
aşağı
yanma istiliyini
alarıq. Əks halda isə
yuxarı yanma istiliyini
alarıq. Real
şəraitdə İES-də yanacağın yuxarı yanma istiliyini istifadə olunması tam
şəkildə *mümkün deyil.* Çünki həmin istiliyin bir qismi kondensatlaşmaya
gedir, havanın elementləri ilə reaksiyaya girir.
7. Enerji resuslarından səmərəli istifadə və enerji
effektivliyi haqqinda
Muasir həyatımızın enerjiyə tələbatı butun dunyada qlobal
problemdir.İnsanın kanfort yaşayışını normal fəaliyyətini təşkil etmək
üçün enerji resuslarından səmərəli istifadə edilməsi lazım gəlir.Enerji
effektivliyinin yüksəldilməsi,enerjiyə qənaət edilməsi tədbirləri yeni
tikilən və köhnə tikilən binaların yenidən istismara verilməsi(tək binalarda
deyil butun sahələrdə) yəni məktəblərdə xəstəxanalarda uşaq baxçalarında
istismar və yaşayış binalarında və s.hecdə fərli deyil.Enerjiyə qənaətin
səmərəliliyi və effektivliyi bir mənalı şəkildə bütün dünyanın pererotit
məsələlərindəndir.
Enerji səmərəliliyi
istehsal miqdarını azaltmadan məhsul və
xidmətlərin təmin edilməsi üçün tələb olunan enerji miqdarını azaltmaq,
başqa sözlə, enerji tələbatının artım sürətini cilovlamaq məqsədi daşıyır.
Sadə dillə desək, enerji səmərəliliyi eyni işi yerinə yetirmək üçün daha az
enerji sərf etmək və bu prosesdə enerji xərclərini və çirklənməni azaltmaq
deməkdir. Geniş mənada enerji səmərəliliyi enerji resurslarının itkilərini
azaltmaq, müasir texnologiyaların tətbiqi ilə istehsalın miqdarını
azaltmadan enerji tələbini azaltmaq, alternativ və bərpa olunan enerji
mənbələrindən istifadəni artırmaq kimi tədbirləri əhatə edir.
Enerji səmərəliliyinin bir sıra ekoloji və iqtisadi faydaları sadalana
bilər. Ekoloji faydalılıq dedikdə, enerji səmərəliliyi, ilk növbədə, ümumi
enerji mənbələri içərisində əhəmiyyətli paya malik olan və bərpa
olunmayan mineral yanacaqların intensiv istismarının qarşısını alır. İkinci
olaraq, enerji səmərəliliyi istixana qazları emissiyalarının azalmasını
dəstəkləyir. Həmçinin enerji səmərəliliyi enerji idxalçısı olan və enerji
təchizatında xarici ölkələrdən asılı olan ölkələr də daxil olmaqla milli
iqtisadiyyatlar üçün faydalıdır. Belə ki, enerji səmərəliliyi enerji istehlakını
azaltmaqla enerji asılılığını yüngülləşdirməyə kömək edir.
Enerjiyə tələbatının artması ənənəvi enerji ehtiyatları mənbələrinin
azalmasına gətirib çıxarır. Müxtəlif beynəlxalq mənbələrdə qeyd edilir
ki,enerji eyni sürətlə istehlak edilməyə davam edərsə, Yer kürəsində
mövcud olan mineral yanacaq ehtiyatlarından neft 40-45, təbii qaz 60-70,
kömür isə 240-250 il sonra tükənəcək.
Enerji sərfinə gorə binaların istismarının dominatlıq etdiyi inşaat
materiallarının istehsalının ve kommunal məişət sahəsinin daxil olduğu
tikinti sektoru böyük və istifadə edilməyən enerji potensialına malikdir.
Müasir dövrdə yeni növ binaları yüksək enerji effektivliklərinin
xarakteristikasına gorə bölmək olar:
1) Enerji effektivlikli binalar-Enerji xarakteristikaları muasir enerji tikinti
materiallarından yüksək olan binalar
2) Yaşıl binalar enerji xarakteristikalarından müasir tikinti
materiallarından yüksək və ümumi ekoloji xarakteristikalara malik olur.
3) Passiv binalar və enerji tələbatli binalar-İsitmə ucun enerji teləbatı
15klV/m2 a bərabər olur.
4) Sıfıra yaxın enerji tələbatı olan binalar-Bunalr çox yüksək
xarakteristikalı binalardır.Bu binalarda bərpa olunan enerji mənbələrındən
həmcinin bərpa o.e.mənbelərini təmin edən bəra olunan enerji istehsali
mənbələr istifadə etmək nəzərdə tutulur.Bu tip binaların enerji
effektivliyinin göstəricisi kimi ilkin enerjinin tələbatı klV/m2 ilə istifadə
edilir və bu gostərici çox kiçik və sıfra yaxın olmalıdır.
5) Müsbət enerjili binalar- Bunlar enerji balansı + olan binalardır (istifadə
etdiyindən çox enerji istehsal edən)
6) Sıfır enerji tələbatlı binalar -Bu binalar sıfır istixana qazları tullantısı
olan bina da adlandırılır.
Enerji effektivliyinin səmərəliliyinin həyata kecirilməsi həmcinin yuksək
istilik qabiliyyətinə malik yeni nəsil enərji effektivliyi xarici konstruksiya
qoruyucu materialların yaradılması ilədə və binaların enerji istehlak
sistemlərinin idarə edilməzi avtomatlaşdırılması ilə yerinə yetirilə
bilər.Enerji qənaəti enerjiyə nəzarətin sayəsindədə kecirilə bilir.Enerjiyə
nəzaret real potensialın muəyyən edilməsi, lahiyələr islənməsi və yuksək
enerji auditi ilə aparilır.Enerji auditi yerinə yetirilərkən enerji tələbatına və
daxili mikroiqlimə təsir edən amillər aşağıdakılardır;
1. Binanın xarici qoruyucu konztruksiyaları divarlar pəncələr,tavan,
döşəmə
2.İsitmə sistemi
3.Ventilyasiya sistemi
4. Su təchizat sistemi
5. Avtomatik idarə etmə sistemi
6. İşiqlandirma sistemi
7. Soyutma sistemləri
8.1. Enerji effektivliyinin gostəricileri.
Binaların enerji tələbatı
.
Binaların enerji effektivliyi enerjiyə qənaət adətən binaların daxilində
enerji effektivliyinin muəyyənləsdirirlməsi ilə həyata kecirilir.Beləki
binaların sərf etdiyi enerjinin miqdarina əsasən onun enerjiyə qənaət
potensiyalini qiymətləndirmək mumkun deyil.Əgər qiymətləndirmədə
otagin binanin və yaxud məkanin kicik və boyuk olması məlumdursada
(m
2
) başqa faktorlar enerji effektivliyinin hesablanmasında başqa formada
təsir gorstərir.Məsələn xususi enerji tələbati bir il ərzində m
2
isidilen və
soyudulan sahənin enerji tələbatı şərait texniki qurğular və.s binanın
umumi və xususi enerji tələbatina təsir gostərir istənilən bina və enerji tələb
edən muəsisə və obyektlərin enerji tələbatı normativləri muqayisəli şəkildə
hesablanır və qiymətləndirilir.
Enerji effektivliyinin potensialını yüksətmək üçün ilkin təsəvvur əldə
etmək lazimdir.Enerji və guc tələbatı budcələri binanın enerji tələbatını və
uyğun enerji effektivliyini normativini gostərən əsas strukturdur.Aydındır
ki enerji tələbatı umumiləşdirilmiş şəkildə enerjiyə olan tələbatı və Avropa
standartlarına uyğun olan tələbatı xarakterizə edir.
8.2.Büdcənin bəndləri:
Binaların enerji tələbatı haqqında vahid və müqaisə oluna biləcək
sənədləşmə aparmaq uçün enərji və güc tələbatı budcəsinin standart
strukturu yaradılmalıdır.Bu büdcənin esasını ayrı ayrı enerji yuklərin ve
budcə bəndlərin təşkil edir.Budcə bəndləri ilin dövrünə görə (qiş, il
boyu,və yay)budcənin bəndlərinə gorə (isitmə ,ventilyasiya,isti su
təchizati,ventilyator və nasoslar,işıqlandırma soyutma və digər nəzərə
alınmayan xarici avadanlıqlar) və enerji daşıyıcilarina gorə
(qaz, mərkəzləşdirilmiş istilik təchizatı,neft,kömür,elektrik,günəs
enerjisi)istifadə olunur.Enərji və güc teləbatı müxtəlif enerji daşıyıcılarına
əsasən təmin olunacaq enerji və guc miqdarı ilə xarakterizə
olunur.Bunları aşağıdakı kimi gostərmək olar:
İsitmə
- xarici qoruyucu konstruksiyalardan itirilən və infiltirasiyanın
hesabına yaranan istilik itkilerinin konpensasiya edilməsi, günəş
radiyasiyası,işiqlandirma, avadanlıqlar,metobolik mənbələrdən daxil olan
istilik miqdarını nəzərə almaqla.
Ventilyasiya (isitmə)
- Mexaniki ventilyasiya sistemlərinden xaric olan
hava ilə itirilən istiliyin konpensasiya edilməsi.
Digər nəzərə alınmayanlar-
Budcenin digər bendlərində nezerə
alinmayan avadanliqlarin enerji teləbatı.
Soyutma
- Otaqlara verilən havanın soyudulmasına sərf olunan enerji
teləbatı səyyar və stasionar dondurucular, soyuducular.
Xarici avadanlıqlar
- Xarici qurğu və avadanlıqların gucu işıqlandırma
fevvarələr, qarın əridilməsi ucun qızdırıcı avadanlıqlar.
8.3.İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı
Q
H,nd
, aşağıdakı
düsturla hesablanır:
Q
H,nd
= Q
H,ht
–
H,gn
Q
H,gn
(Vt·st)
Q
H,nd
- binada isitmə sistemi üçün ümumi enerji tələbatı, Vt·st;
Q
H,ht
-
binanın ümumi istilik itkiləri, Vt·st;
Q
H,gn
-
binaya daxil olan ümumi istilik enerjisinin miqdarı (günəş
radiasiyası vasitəsilə, işıqlandırma, avadanlıqlar və insanlardan), Vt·st;
η
H,gn
- daxil olan ümumi istilik miqdarının faydalı istifadə əmsalıdır
(ölçüsüz kəmiyyətdir).
8.4. Ümumi istilik itkiləri
Ümumi istilik itkiləri aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q
H,ht
= H (
int,set,H
–
e
) t
(Vt·st )
H
- istilikötürmə, ventilyasiya və infiltrasiyanı nəzərə alan ümumi
istilikötürmə əmsalı, Vt/K;
θ
int,set,H
- daxili havanın temperaturu (verilmiş hesabi temperatur), °С;
θ
e
- hesabi dövr (ay) üçün xarici havanın orta temperaturu, °С;
t
-hesabi dövrdür, st.
Ümumi istilikötürmə əmsalı, H, iki hissədən ibarətdir:
H = H
tr
+ H
ve
(Vt/K)
H
tr
- istilikötürməyə görə, Vt/K;
H
ve
-
ventilyasiyaya görə, Vt/K.
İsitmə üçün ümümi istilik itkiləri iki hissədən ibarətdir:
Q
H,ht
= Q
tr
+ Q
ve
(Vt·st)
Q
tr
- istilikötürməyə görə istilik itkiləri, Vt∙st;
Q
ve
- ventilyasiyaya görə istilik itkiləridir, Vt∙st.
9.1. İstilikötürmə vasitəsilə istilik itkiləri
İstilikötürmə vasitəsilə istilik itkiləri, Q
tr
, aşağıdakı düsturla
hesablanır:
Q
tr
= H
tr
(
int,set,H
–
e
) t
(Vt·st)
H
tr
- ümumi istilikötürmə əmsalı, Vt/K;
int,set,H
–
e
- hesabi dövr (ay) üçün daxili havanın orta və xarici
havanın hesabi temperaturları arasındakı fərq, K;
t
- hesabi dövrdür, st;
H
tr
= Σ
i
A
i
U
i
+ Σ
k
l
k
ψ
k
+ Σ
j
X
j
(Vt/K)
A
i
,
- binanın xarici səthinin sahəsi, m²;
U
i
-
xarici qoruyucu konsrtuksiyaların istilikötürmə əmsalları (divar,
tavan, döşəmə, qapı, pəncərə),Vt/m
2
K;
l
k
-
k
xətti istilik körpüsünün uzunluğu, m;
ψ
k
-
k
istilik körpüsünün xətti istilikkeçirməsi, Vt/mK;
X
j
-
j
nöqtəvi istilik körpüsünün istilikkeçirməsidir, Vt/K.
Ümumiyyətlə, nöqtəvi istilik körpülərinin təsirini nəzərə almamaq
olar. Bununla belə, binada çoxlu sayda nöqtəvi istilik körpüləri olduqda
nöqtəvi istilikötürmə uyğun olaraq hesablanır.
Mövcud binalar üçün istilik körpüləri haqqında məlumat məhdud
olduqda və ya heç olmadığı halda konstruksiyaların istilikötürmə
əmsallarının qiymətlərinə əlavələr edilə bilər (ISO 13790 əlavə G.2.1
sadələşdirilmiş metoduna görə):
U
op,corr
= U
op,mn
+ ΔU
tb
(Vt/m²K)
U
op,mn
-
karkas panellər və yer səthindən yuxarıda yerləşən ilk tavan
konstruksiyası istisna olmaq şərtilə konsrtuksiyanın şəffaf olmayan
hissələrinin orta
istilikötürmə əmsalı, Vt/m²K;
ΔU
tb
- şəffaf olmayan konstruksiyalar üçün istilik
körpülərinin effektini nəzərə alan əlavə əmsaldır, Vt/m²K.
9.2.Ventilyasiyaya görə ümumi istilik itkiləri
Ventilyasiyaya görə ümumi istilik itkisi hər ay üçün hesablanır (binanın
hər bir hesabi zonası):
Q
ve
= H
ve
(
int,set,H
–
e
) t
(Vt∙st)
H
ve
- ventilyaiyaya görə ümumi istilik ötürmə əmsalı, Vt/K;
θ
int,set,H
- isitmə rejimi üçün daxili havanın verilmiş hesabi
temperaturu, K;
θ
e
- xarici havanın orta aylıq temperaturu, K;
t
- hesabi dövrdür, st
H
ve
- əmsalı iki hissəyə bölünə bilər;
H
ve
= H
i,ve
+H
m,ve
(Vt/K)
H
i,ve
-
infiltrasiyanı və təbii ventilyasiyanı nəzərə alan istilikötürmə
əmsalı;
H
m,ve
- mexaniki
ventilyasiyanı nəzərə alan istilikötürmə əmsalıdır.
İnfiltrasiya və təbii ventilyasiyaya görə baş verən istilik itkiləri aşağıdakı
düsturla hesablanır:
Q
i,ve
= H
i,ve
(
int,set,H
–
e
) t
(Vt·st)
H
i,ve
- infiltrasiyanı və təbii ventilyasiyanı nəzərə alan ümumi
istilikötürmə əmsalı, Vt/K;
H
i,ve
= ρ
a
c
a
q
i,ve
(Vt·st)
a
c
a
- havanın həcmi istilik tutumu, 0,34 Vt∙st /m³K;
q
i,ve
- isidilən zonalar üçün hava sərfi (infiltrasiya və təbii ventilyasiya
üçün), m³/st;
θ
int,set,H
–
e
- hesabi dövr üçün daxili havanın orta və xarici havanın
hesabi temeraturları arasındakı fərq, K
t
-
hesabi dövrdür, st.
İnfiltrasiya və təbii ventilyasiya üçün orta aylıq hava sərfi
q
i,ve
aşağıdakı
düsturla hesablanır:
q
i
,
ve
= n
i
V
(m³/st)
q
i
,
ve
- zona və ya bina üçün orta aylıq hava sərfi, m³/st;
n
i
- mexaniki ventilyasiyanı nəzərə almaq şərtilə ay ərzində binada
infiltrasiya yolu ilə hava dəyişmənin orta misli, st
-1
, aşağıda verilmiş
düsturla təyin olunur n
inf,mech
.;
V
- zona və ya binanın isidilən həcmidir,, m³.
Mexaniki ventilyasiyanın təsirini nəzərə almaq şərtilə infiltrasiya yolu
ilə hava dəyişmənin orta misli aşağıdakı düsturla hesablanır:
2
50
2
1
50
mech
inf,
n
V
V
V
e
f
1
e
n
n
(st
-1
)
e, f
- küləkdən qorunma əmsallarıdır. EN ISO 13789 görə
standart qiymətləri aşağıdakı cədvəldə verilir.
n
50
- təzyiqlər fərgi 50 Pа olduqda hava keçiriciliyi, st
-1
. Məlumat
göstəriciləri СП 23-101-2004 əsasən verilmişdir.
1
V
- mexaniki ventilyasiya sistemilə verilən hava sərfi, m³/st;
2
V
- mexaniki ventilyasiya sistemilə sorulan hava sərfidir, m³/st.
Mexaniki ventilyasiya sisteminin iş vaxtını nəzərə alaraq ay üzrə
infiltrasiya yolu ilə hava dəyişmənin orta misli aşağıdakı düsturla
hesablanır:
t
t
n
t
t
1
e
n
n
mech
mech
inf,
mech
50
i
(st
-1
)
t
mech
- ay ərzində mexaniki ventilysiyanın iş saatlarının sayı;
t
i
- ay ərzində saatların sayıdır.
СП 23-101-2004*əsasən binaların hava keçiriciliyi
Təzyiqlər fərgi 50 Pа olduqda hava
keçiriciliyi
n
50
[st
-1
]
Çox aşağı
0 <
n
50
<1
Aşağı
1 <
n
50
< 2
Normal
2 <
n
50
< 4
Kifayət qədər
4 <
n
50
< 6
Yüksək
6 <
n
50
< 10
Çox yüksək
10 <
n
50
10. Binaların istilik mühafizəsinə aid qaydalar toplusu
Mexaniki ventilyasiya sistemləri üçün ümumi istilik itkiləri aşağıdakı
düsturla hesablanır:
Q
m,ve
= H
m,ve
(
sup
–
e
) t
ve
(Vt∙st)
H
m,ve
- mexaniki ventilysiyaya görə ümumi istilikötürmə əmsalı,
Vt/K;
H
m,ve
= ρ
a
c
a
q
m,ve
(Vt/K)
ρ
a
c
a
- havanın həcmi istilik tutumu , 0,34 Vt∙st /m³K;
q
m,ve
- mexaniki ventilyasiya sistemində orta hava sərfi, m³/ч;
sup
- binaya daxil olan
havanın hesabi temperaturu (
int,set,H
bərabər
və ya fərqli ola bilər),
o
C;
e
- hesabat dövründə xarici havanın orta temperaturu
,
o
C;
t
ve
- orta sərfi ilə ventilyasiya sisteminin işləmə müddətidir, st.
İstilik rekuperatoru binanın ventilyasiya sisteminin vacib elementidir.
Rekuperatordan əvvəl və sonra havanın temperaturları fərqi nəzərə alınır
:
θ
hru,set
- θ
e
.
Rekuperatorun FİƏ
η
hru
, aşağıdakı düsturla hesablanır:
η
hru
= (θ
hru,set -
θ
e
) / θ
i nt,set,H,
– θ
e
)
θ
hru,set
- rekuperatordan sonrakı havanın temperaturu,
o
C;
e
- hesabat dövründə xarici havanın orta temperaturu,
o
C;
θ
int,set
- binada verilmiş daxili havanın hesabi temperaturudur,
o
C;
Rekuperatordan sonrakı havanın temperaturu,
θ
hru,set
, aşağıdakı
düsturla hesablanır:
θ
hru,set
= θ
e
(1 –
hru
) + θ
int,set,H
hru
(
o
C)
e
-
hesabat dövründə xarici havanın orta temperaturu,
o
C ;
int,set,H
- daxili havanın orta temperaturu,
o
C ;
hru
- rekuperatorun FİƏ-dır, %.
Mexaniki ventilyasiya sistemləri üçün rekuperatordan çıxan
θ
hru,set
temperaturlu havanı
θ
sup
temperaturuna qədər qızdırmaq üçün lazım olan
istiliyin miqdarı aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q
m,ve
= H
m,ve
(– θ
hru,set
) t
ve
(Vt·st)
Beləliklə, ümumi istilik itkiləri
Q
H,ht
aşağıdakı kimi tapılır:
Q
H,ht
= Q
tr
+ Q
i,ve
+ Q
m,ve
(Vt·st)
Aşağı temperatur tələb olunan vaxtlarda (gecə, istirahət və bayram
günlərində) ümumi istilik itkilərinə
Q
H,ht
, düzəliş olunur.
11.1.Daxil olan ümumi istilik miqdarı
Daxil olan ümumi istilik miqdarı,
Q
gn
, aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q
gn
= Q
sol
+ Q
int
(Vt·st)
Q
sol
- günəş radiasiyası vasitəsi ilə daxil olan istilik miqdarı, Vt·st;
Q
int
- işıqlandırma, avadanlıqlar, metabolik, utilizasiya olunan istilik
ayrılmalarıdır, Vt·st.
Günəş radiasiyası vasitəsi
ilə daxil olan istilik miqdarı
,
Q
sol
, baxılan ay
ərzində aşağıdakı düsturla təyin olunur:
Q
sol
=
Ф
sol,k
t
(Vt·st)
Ф
sol,k
- günəş radiasiyası selinin aylar üzrə orta sıxlığı, Vt;
t
- baxılan ayın müddətidir, st.
Binanın elementlərindən keçən günəş radiasiyası selinin sıxlığı,
Φ
sol,k
,
aşağıdakı düsturla hesablanır:
Φ
sol,k
= F
sh,ob,k
A
sol,k
I
sol,k
– F
r,k
r,
k
(Vt)
F
sh,ob,k
- xarici konstruksiyanın səthində günəş enerjisinin effektiv
toplanmasını nəzərə alan düzəliş əmsalı;
A
sol,k
- verilmiş cəhətə və mailliyə görə günəş radiasiyasının effektiv
yığılma sahəsi, m
2
;
I
sol,k
- buludluğu nəzərə alaraq müəyyən cəhət və mailliklə hər 1 m
2
toplama sahəsinə düşən günəş radiasiyasının intensivliyi ( günəş
radiasiyasının ay ərzində orta enerjisi), Vt/m
2
;
F
r,k
- binanın konstruksiyalarının səmaya nəzərən yerləşmə formasına
düzəliş əmsalıdır;
r,
k
- binanın konstruksiyalarından ətraf mühitə əks olunan əlavə istilik
selidir,
k.
Birbaşa düşən günəş radiasiyasının miqdarı binanın xarici şüşələnmiş
elementlərinin effektiv sahəsindən asılıdır. Bu sahə aşağıdakı düsturla
hesablanır:
A
sol
= F
sh,gl
g
gl
(1 - F
F
) A
w,p
(m²)
F
sh,gl
- hərəkətli kölgələnmə elementləri (əgər varsa) üçün düzəliş əmsalı;
g
gl
- şüşələnmiş səthdən keçən ümumi günəş radiasiyasını nəzərə alan
əmsal;
F
F
- çərçivə əmsalı, şüşələnmə elementinin çərçivəsinin sahəsinin
ümumi sahəsinə nisbəti;
A
w,p
- şüşələnmə elementinin ümumi sahəsidir, (məsələn, pəncərənin
sahəsi), m²
.
Binanın pəncərə və digər şüşələnmiş səthlərinə perpendikulyar düşən
günəş radiasiyası
g
n
çoxlaylı şüşələnmənin optik göstəricilərinə uyğun
müvafiq standartlara görə hesablanır.
Ümumi keçən orta saatlıq günəş radiasiyası
g
n
–
dan az olduğu üçün
düzəliş əmsalı tətbiq olunur:
g
gl
= F
w
g
n
F
w
- səpələnməyən şüşələnmə üçün 0,9 qəbul edilir.
Şəffaf olmayan elementlərdən birbaşa düşməyən günəş şüalanması
az
miqdarda olur və qismən ətrafa ötürülən itkilər hesabına kompensasiya
edilir.
ISO 13790:2008 əsasən birbaşa düşməyən günəş şüalanması tünd, zəif
izolyasiya olunmuş və ya üfüqi səthlər üçün vacib ola bilər.
Binanın şəffaf olmayan səthinin sahəsi,
A
sol
, aşağıdakı düsturla
hesablanır:
A
sol
= α
S,c
R
se
U
c
A
c
(m²)
α
S.c
- binanın şəffaf olmayan səthlərinə düşən günəş radiasiyası üçün
ölçüsüz absorbsiya əmsalı;
R
se
- xarici şəffaf olmayan səthin istiliötürməyə qarşı müqaviməti,
m²K/Vt;
U
c
- binanın şəffaf olmayan səthlərinin istilikötürmə əmsalı, Vt/
m²K;
A
c
- şəffaf olmayan səthlərin sahəsidir, м².
Ətraf mühitə günəş şüalanması
r,
k
-
ətraf mühitə günəş şüalanmasına
görə əlavə istilik selidir. Binanın hər bir xarici konstruksiyası üçün
aşağıdakı düsturla təyin olunur:
r,
k
= R
se
U
c
A
c
h
r
Δθ
er
(Vt)
R
se
- xarici şəffaf olmayan səthin istiliötürməyə qarşı müqaviməti,
m²K/Vt;
U
c
- binanın şəffaf olmayan səthlərinin istiliötürmə əmsalı,
Vt/m²K;
A
c
- şəffaf olmayan səthlərin sahəsi, м²;
h
r
- xarici şüalanmanın isitilikötürmə əmsalı, Vt/m²K;
Δθ
er
- səma və xarici havanın orta temperaturlar fərqi, K.
Baxılan ay ərzində daxili istilik mənbələrindən daxil olan istilik
Q
int
, aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q
int
=
Φ
int,k
A
f
t
k
(Vt·st )
Φ
int,k
- daxili istilik mənbəyindən orta istilik seli,
k
, Vt/ m²;
A
f
-
binanın isidilən (soyudulan) sahəsi, m²;
t
k
- daxili istilik mənbəyinin işləmə müddətidir,
k
, st/ay.
Daxil olan istilik mənbələri,
Q
int
,: işıqlandırma mənbələrindən, digər
avadanlıqlardan, metabolik mənbələrdən daxil olan ümumi istilik miqdarı
aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q
int
= ∑ Φ
int,k
A
f
t
k
=
l
t
l
A
f
+
v
t
v
A
f
+
m
t
m
A
f
(Vt·st )
l
- işıqlandırmanın orta gücü, Vt/m²;
var
- digər avadanlıqların orta gücü, Vt/m²;
m
- insanlardan ayrılan metabolik istilik
, Vt/m²;
t
l
- işıqlandırma sisteminin istismar müddəti, st;
t
var
- digər avadanlıqların istismar müddəti, st;
t
m
- binada insanların qalma müddəti, st;
A
f
- binanın isidilən (soyudulan) sahəsidir, m².
12.Utilizasiya əmsalı
Utilizasiya əmsalı günəş radiasiyasından və daxili istilik
ayrılmalarından daxil olan istiliyin faydalı istifadə edilən hissəsini nəzərə
alır və isitmə üçün enerji təlabatını azaldır, qalan hissə daxili havanın
temperaturunun arzuolunmaz artmasına səbəb olur.
İsitmə rejimi üçün daxil olan istiliyin ölçüsüz utiizasiya əmsalı,
η
H,gn
,
istilik balansı,
H
, və ədədi parametrlərin,
a
H
,
nisbətinin funksiyası olub,
binanın ətalətliliyindən asılıdır. Aşağıdakı ifadələrlə hesablanır:
əgər
H
> 0 və
H
≠ 1 olarsa:
1
1
1
a
H
a
H
gn
,
H
H
H
əgər
H
= 1 olarsa:
1
a
a
H
H
gn
,
H
əgər
H
< 0 olarsa:
H
gn
,
H
/
1
H
- isitmə rejimində daxil olan istilik miqdarı ilə istilik itkilərinin
ölçüsüz nisbətidir:
ht
,
H
gn
H
Q
Q
(hər ay üçün)
Q
H,ht
- isitmə rejimində istilikötürmə, ventilyasiya və infiltrasiyaya görə
ümumi istilik itkiləridir;
Q
H,gn
- isitmə rejimində daxil olan ümumi istilik, Vt∙st;
a
H
- zaman sabitindən asılı olan ölçüsüz parametr,
, aşağıdakı düsturla
hesablanır:
0
,
H
0
,
H
H
a
a
a
H,0
-hesabat metodikasından asılı olan ədədi sabit olub, aylıq
hesablamalar üçün
a
H,0
= 1,0 qəbul edilir;
- bina üçün zaman sabiti, st;
H,0
- hesabat metodikasından asılı olan ədədi sabitdir və aylıq
hesablamalar üçün
H,0
= 15 st qəbul edilir.
İsidilən binanın daxili istilik ətalətini xarakterizə edən zaman sabiti,
,
aşağıdakı düsturla hesablanır:
H
C
m
(st)
C
m
- daxili istilik tutumu: daxili temperatur 24 st ərzində 1K amplitudlu
sinusoid şəklində dəyişdikdə binanın konstruksiyasında toplanan istilik
miqdarı;
H
- binanın ümumi istilik itkisi əmsalıdır, Vt/K.
C
m
daxili hava ilə bilavasitə termiki təmasda olan binadaxili bütün
elementlərin effektiv istilik tutumunun cəmi kimi hesablanır.
Binanın və ya zonanın daxili istilik tutumu
C
m
, aşağıdakı düsturla
hesablanır:
C
m
= C A
f
(Vt∙st/K)
C -
bina və ya zonanın daxili xüsusi istilik tutumu, Vt·st/ m²K, aşağıdakı
cədvələ görə qəbul olunur;
A
f
- binanın (zonanın) isidilən sahəsidir, m².
13.1.Enerjiyə qənaət tədbirləri və onun həyata keçirilməsi yolları
Sənayedə və kommunal təsərrüfatda enerjiyə qənaət edilməsi
Enerjiyə qənaət imkanları
,
enerji resurslarından səmərəli istifadədən,
enerji
səmərəli
konstruksiyalardan
,
müasir
istilik
izolyasiya
materiallarından və sairə kimi nələrdənsə asılı olaraq həyata keçirilə bilər.
Enerji resursları
— texnikanın mövcud səviyyəsinə və ya inkişafına
müvafiq istifadə olunan neft, neft məhsulları, qaz, elektrik, istilik, su və
atom enerjiləri, bərpa olunan və digər enerji daşıyıcılarından ibarətdir.
Enerjiyə qənaət siyasəti
— enerji resurslarından səmərəli və qənaətlə
istifadə etmək məqsədi ilə onların istehsalı (çıxarılması), emalı, çevrilməsi,
nəqli, saxlanılması, uçotu və istehlakı proseslərinin hüquqi, təşkilati və
maliyyə-iqtisadi tənzimlənməsi yolu ilə həyata keçirilən dövlət siyasətidir.
Enerji resurslarından səmərəli istifadə — texnika və texnologiyanın
inkişafının müasir mərhələsində ətraf mühitə texnogen təsirin azalması
şərtilə enerji resurslarından iqtisadi cəhətdən daha çox fayda ilə istifadə
edilməsi nəzərdə tutulur.
Enerji resurslarının istehlakı normativləri
— konkret istehsal, məhsul,
iş və xidmət üçün istifadə edilən enerji resurslarının reqlamentləşdirilmiş
miqdarıdır.
13.2.Enerji resurslarından istifadə sahəsində dövlət
siyasətinin əsas prinsipləri
Enerji resurslarından istifadə sahəsində dövlət siyasəti aşağıdakı
prinsiplərə əsaslanır:
1.İqtisadi və inzibati tədbirlər vasitəsilə hüquqi və fiziki şəxslərin enerjiyə
qənaət sahəsində fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi;
2.Enerji resurslarının istehsalı (çıxarılması), emalı, nəqli, saxlanılması və
istifadəsi ilə əlaqədar fəaliyyətin həyata keçirilməsində enerjiyə qənaət
tələblərinin üstünlüyü, iqtisadi və hüquqi həvəsləndirmə mexanizmlərinin
tətbiqi;
3.Enerji
resurslarından
istifadənin
mütərəqqi
normalarının
müəyyənləşdirilməsi və tətbiqi;
4.müəssisə və təşkilatların enerji resurslarından istifadə etməsinə sahələr
üstü dövlət nəzarəti;
5.Enerjiyə qənaət və enerji resurslarından səmərəli istifadə sahələrində
normalaşdırma və standartlaşdırma, energetika standartlarına və
normativlərinə riayət edilməsinin zəruriliyi;
6.Enerji resurslarını istehsal edənlərin (çıxaranların), nəql edənlərin və
istehlakçıların mənafelərinin uzlaşdırılması;
7.Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisə və təşkilatlar tərəfindən
istifadə edilən enerji resurslarının icbari uçotu;
8.Tikilən və yenidən qurulan obyektlərin energetika ekspertizasının
zəruriliyi;
9.Enerji resurslarından səmərəsiz istifadəyə görə iqtisadi sanksiyaların
tətbiqi;
10.Enerjiyə qənaətin iqtisadi, ekoloji və sosial üstünlüklərinin təbliği;
11.Respublikanın enerjiyə qənaət məsələlərinin həllində dövlətlərarası
əməkdaşlıq;
12.Enerjini səmərəli işlədən yeni texnologiyaların yaradılması və tətbiqi.
Enerji resurslarının istehsalı və istifadəsi, bu sahədə elmi-tədqiqat və
layihə-konstruktor işlərinin həyata keçirilməsi, informasiya təminatı,
həmçinin enerjidən istifadəni idarəetmə və ona nəzarət iləəlaqədar
münasibətlər hüquqi tənzimlənməsinin obyektləridir.
Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsləri, Azərbaycan
Respublikasında fəaliyyət göstərən xarici hüquqi və fiziki şəxslər,
əcnəbilər, habelə vətəndaşlığı olmayan fiziki şəxslər enerji resurslarından
istifadə ilə əlaqədar münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin
subyektləridir.
13.3.Enerji resurslarından istifadə sahəsində
dövlət tənzimlənməsi
Enerji resurslarından istifadə sahəsində dövlət tənzimlənməsi
aşağıdakı əsas istiqamətlərdə həyata keçirilir:
1.Energetika siyasəti dövlət konsepsiyasının, enerji resurslarından istifadə
sahəsində dövlət proqramlarının, müvafiq normativ hüquqi aktların qəbul
edilməsi;
2.Enerjiyə qənaət sahəsində kompleks idarəetmənin həyata keçirilməsi,
enerjiyə qənaət məsələləri üzrə investisiya və vahid elmi-texniki siyasət
yeridilməsi, nazirliklərin, şirkətlərin, konsernlərin, müəssisələrin,
idarələrin və təşkilatların bu sahədə fəaliyyətinin uzlaşdırılması;
3.Enerji
resurslarından
istifadə
sahəsində
normalaşdırmanın,
standartlaşdırmanın, sertifakatlaşdırmanın, metrologiyanın və statistika
uçotunun təşkil edilməsi;
4.Enerji resurslarının istehsalı və istifadəsi üzrə dövlət ekspertizası;
5.Enerji resursları sərfinin normalaşdırılması;
6.Enerjidən səmərəsiz istifadəyə görə müvafiq məsuliyyət növlərinin
müəyyən edilməsi;
7. Enerjiyə qənaətə görə müvafiq iqtisadi-maliyyə həvəsləndirmə
mexanizminin yaradılması və tətbiq edilməsi;
8.Enerjidən səmərəli istifadə fondunun təşkil edilməsi və ondan istifadə
qaydalarının müəyyən edilməsi;
9.Enerjidən qənaətlə istifadə edən texnologiyanın və avadanlığın, habelə
nəzarət cihazlarının istehsalı üzrə maşınqayırma və cihazqayırma
bazasının təşkil edilməsi və inkişaf etdirilməsi; 10.Məqsədli investisiya
proqramlarının büdcə maliyyələşdirilməsi, enerjiyə qənaət edən layihələrin
və proqramların güzəştli və məqsədli kreditləşdirilməsi;
11.Ölkənin enerji təminatında yaranan böhranlı vəziyyəti aradan qaldırmaq
məqsədilə enerji istehsal olunan regiona müəyyən üstünlük verməklə planlı
təbirlərin görülməsi.
14.1.Auditin mahiyyəti, əhəmiyyəti və ümumi vəzifələri.
Auditor fəaliyyətinin təşkili və tənzimlənməsi.
Azərbaycan iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçməsi
sahibkarlığın sürətli inkişafı, müəssisələrin yeni taşkilati-hüquqi
formalarının və müxtəlif mülkiyyət növlərinin yaranması, ölkənin dünya
birliyinə inteqrasiyası idarəetmədə əsaslı dəyişikliklər aparılmasını,
nəzarətin təşkili metodologiyası və həyata keçirilməsi sisteminin yenidən
qurulmasını tələb edirdi. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində yeni bir
defisit növü yaranmış və özünü getdikcə daha artıq hiss etdirməyə
başlamışdır. Başqa sözlə, təsisçilər və səhmdarlar, müvafiq emitetlərin;
qiymətli kağızlarının sahibləri və kreditorlar təşkilatların maliyyə vəziyyəti
və ödəmə qabiliyyəti barədə düzgün məlumat, cari və perspektiv dövlət
üçün əsaslandırılmış rəylər almaqla maraqlı idilər. Məhz bu şəraitdə dövlət
nəzarətinə alternativ olan bir qurumu – bazar iqtisadiyyatı
infrasturukturunun ayrılmaz ünsürlərindən biri kimi, müstəqil auditin
inkişaf etdirilməsinə çox böyük zərurət yarandı.
Audit aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin
düzgün, bütöv və dəqiq əks etdirilməsini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə
qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun surətdə iqtisadi subyektlərin tərtib
etdikləri illik maliyyə
hesabatlarının müstəqil yoxlanmasını nəzərdə tutur.
Auditin əsasını dövlətin, müəssisənin müdriyyətinin və onun sahiblərinin
(əmanətçilərin, səhmdarların) qarşılıqlı marağı təşkil edir. Bir sıra
ölkələrdə audit dedikdə, müəssisələrin yoxlanılması və onun maliyyə
hesabatı haqqında fikir söylənilməsi başa düşülür.
Britaniya Audit Praktikasi Komitəsinin 1989-cu ildə verdiyi tərifə görə,
Böyük
Britaniyada
audit
“qüvvədə
olan
qanunvericiliklə
müəyyənləşdirilmiş bütün qaydalara riayət olunmaqla, müəssisənin
mühasibat hesabatı barədə peşəkar fikir ifadə etmək məqsədi ilə həmin
hesabatın xüsusi təyin edilmiş auditor tərəfindən müstəqil öyrənilməsi
deməkdir.”
Qanuna əsasən ABŞ-da səhmləri qiymətli kağızlar birjasında
qiymətləndirilməyə buraxılan bütün səhmdar camiyyətlərinin maliyyə
fəaliyyəti auditdən keçməlidir. Qərbdə (ABŞ) auditə verilən ən məqbul
təriflərdən biri aşağıdakı kimidir: Audit (auditing) elə bir prosesdir ki, onun
vasitəsilə səlahiyyətli sərbəst işçi kəmiyyətcə qiymətləndirilə bilən və
spesfik təsərrüfat sisteminə aid olan informasiyanın müəyyən edilmiş
meyarlara uyğunluq dərəcəsini müəyyənləşdirir. Və bunu öz rəyi ilə ifadə
etmək üşün həmin informasiya haqqındə sübutlar toplayır və onları
qiymətləndirir.
“Auditin – iqtisadi hərəkətlər və hadisələr haqqında obyektiv məlumatlar
alınmasının və qiymətləndirilməsinin, onların müəyyən meyara uyğunluğu
səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinin və nəticələrin əlaqədar istifadəçilərə
verilməsinin sistemli prosesidir.” Amerika mütəxəssislərinin qeyd etdikləri
kimi audit iqtisafi obyektin (müstəqil təsərrüfat bölməsinin) fəaliyyətinə və
vəziyyətinə dair faktlara əsaslanır. Audit bu cür fəaliyyət və vəziyyət
barədə informəsiyanın toplanmasından,qiymətləndirilməsindən ibarət olan
və müəyyən edilmiş meyarlar əsasında həmin fəailyyətə keyfiyyət
cəhətdən rəy verəcək səlahiyyətli sərbəst şəxs tərəfinfən həyata keçirilən
fəaliyyət növüdür. Deməli, audit dedikdə, maliyyə hesabatının müstəqil
yoxlanması və bu barədə fikir ifadə olunması başa düşülür. Auditlə təftişin
fərqləri aşağıdakı kimidir:
1.
Məqsədlərinə görə:
Audit maliyyə hesabatının düzgünlüyü barədə
fikrin ifadə olunmasını, sifarişçiyə xidmətlər, kömək göstərilməsi, onunla
əməkdaşlığı əks etdirdiyi halda, təftiş nöqsanların aradan qaldırılmasını və
müqəssirlərin cəzalandırılması məqsədini güdür.
2.
Xarakterinə görə:
Auditor sahibkarlıq fəaliyyəti olduğu halda, təftişçi
icra fəaliyyəti, sərəncamların icraçısıdır.
3.
Qarşılıqlı münasibətlərin əsasına görə:
Auditdə-üfüqi əlaqələr,
sifarişçi ilə qarşılıqlı münasibətlərdə hüquq bərabərliyi, onun qarşısında
hesabat; Təftişdə-şaquli əlaqələr, yuxarı pillə tərəfindən təyinetmə, icra
haqqında onun qarşısında hesabat.
4.
Xidmətlərin ödəniş prinsipi:
Auditdə sifarişçi, təftişdə yuxarı pillə və
ya dövlət orqanı ödəyir.
5.
Əməli vəzifələr:
Auditdə-sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması, passivlərin (investorların, kreditorların) cəlb edilməsi,
sifarişçiyə kömək və məsləhətlər, təftişdə-aktivlərin qorunması, sui-
istifadələrin qarşısının alınması və profilaktikası.
6.
Nəticələr:
Auditdə-auditor rəyi, təftişdə-təftiş aktı yazılır.
14.2.Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin auditi
.
Müəssisə və təşkilatlar istehsal prosesi dövründə müxtəlif maddi
dəyərlərdən istifadə edirlər. Bunların içərisində başlıca yeri əsas vəsaitlər
tutur və onlar istehsal prosesində fəal iştirak edirlər. Müəssisə və
təşkilatların maliiyə - təsərrüfat fəaliyyətində iştirak edən əsas vəsaitlər iki
hissəyə ayrılır: istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlər və qeyri
istehsal prosesində iştirak edən əsas vəsaitlər. İstehsal prosesində iştirak
edən əsas vəsaitlərə binalar, qurğular, avadanlıq və məhsul istehsalında
iştirak edən digər əsas vəsaitlər aiddir. Qeyri-istehsal prosesində iştirak
edən əsas vəsaitlərə mənzil kommunal təsərrüfatı, elm və mədəniyyət
binalarını və s. aid etmək olar.
Dəyəri şərti maliyyə vahidinin yüz mislindən yuxarı olan, xidmət
müddəti bir ildən yuxarı, öz dəyərini istehsal olunan məhsul üzərinə
hissə-hissə keçirən və öz fiziki formasını saxlayan vəsaitlərə əsas
vəsaitlər deyilir.
Uçotun əsas məqsədi istehsal və qeyri-istehsal prosesində iştirak edən əsas
vəsaitlərin
düzgün
qeydiyyata
alınması,
onlara
köhnəlmə
(amortizasiyanın) normalarının düzgün hesablanması, bazar iqtisadiyyatı
ilə əlaqədar olaraq əmlak vergisinin düzgün hesablanmasıdır. Qeyd
edildiyi kimi, əsas vəsaitlər müəssisə və təşkilatların maddi-texniki
bazasının əsasını təşkil edir və onun fəaliyyətində çox böyük rol oynayır.
Bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq əsas vəsaitlərin uçotunda
mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklər özünü aşağıdakı
formalarda əks etdirir: - əsas vəsaitlərin tərkibi və quruluşunda; - onların
amortizasiyası və qiymətində;
- lizinq əməliyyatları və əmlakın icarəsində;
- əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsində;
- əsas vəsaitlərin təmir xərclərinin maliyyələşdirilməsində;
Müəssisə və təşkilatların əsas vəsaitlərinin auditi keçirilən zaman auditor
müəssisə və təşkilatların hansı təlimatlara və normativ aktlara əsaslanaraq
fəaliyyət göstərdiyini aydınlaşdırmalı, əsas vəsaitlərin saxlanması üçün
cavabdeh olan şəxslərin necə təlimatlandırıldığı ilə tanış olmalıdır. Əsas
vəsaitlərin auditinin əsas məqsədi onların düzgün mədaxilinin,
silinməsinin, əsas vəsaitlərin hərəkətinin düzgün həyata keçirilməsinin və
onlara düzgün köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yoxlanmasından
ibarət olmalıdır.
Əsas vəsaitlərin auditi keçirilərkən aşağıdakı sahələr üzrə yoxlama
aparılır:
1. Əsas vəsaitlərin texniki baxımdan vəziyyətinin saxlanması;
2. Daxil olma zamanı sənədlərin düzgün və qanuni rəsmiləşdirilməsi;
3. Amortizasiya (kühnəlmə) ayırmalar üzrə düzgün hesablanması;
4. Hesablanmış amortizasiya (kühnəlmə) ayırmalarının istehsal xərclərinin
tərkibinə düzgün və vaxtında daxil edilməsi;
5. Əsas vəsaitlərin daxil olmasının, uçotdan çıxarılmasının və silinməsinin
mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsi;
6. Əsas vəsaitlərin vaxtında və keyfiyyətli təmir edilməsi.
Əsas vəsaitlərin texniki sazlığının və saxlanmasının auditi prosesində
aşağıdakılar həyata keçirilir: Müəssisə və təşkilatlardan ilin nəticələrinin
formalaşdırılmasında mühüm göstəricilərdən biri də amortizasiya
ayırmalıdır. Auditor bu baxımdan diqqətli olmalıdır və buna ciddi fikir
verməlidir. Amortizasiya ayırmalarının auditi ilkin mərhələdə auditor
tərəfindən seçmə üsulu ilə həyata keçirilir. Amortizasiya ayırmalarının
normadan artıq hesablandığı və ya əsas vəsaitlərin ilkin dəyərində
dəyişiklik aşkar edilərsə, onda bütün əsas vəsaitlərə amortizasiya
hesablanması tam yoxlanılmalıdır.
Amortizasiya ayırmalarının düzgünlüyünü yoxlayarkən auditor əsasən
aşağıdakılara fikir verməlidir.
a) amortizasiya ayırmaları hesablanacaq bütün əsas vəsaitlərin uçota
alınmasına;
b) amortizasiya ayırmaları normalarının düzgün tətbiq edilməsinə; c)
yenidənqurma işləri zamanı əsas vəsaitlərə amortizasiya ayırmalarının
tətbiq edilməsinə. Amortizasiya ayırmaları hesablanan zaman amortizasiya
normalarına ciddi fikir verməlidir.
Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə
illik amortizasiya normaları
Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114 – cü maddəsinə görə
aşağıdakı kimi müəyyən edilib:
- binalar, tikintilər və qurğular – 7 % - dək;
- maşınlar, avadanlıq və hesablama texnikası – 25 % - dək;
- iş heyvanları – 20 % - dək;
- nəqliyyat vasitələri 25 % - dək; - digər əsas vasitələri – 20 % - dək;
- geoloji - kəşviyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə
çəkilən xərclər – 25 % - dək;
- qeyri – maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün – 10
%, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə
mütənasib məbləğlərlə.
15.Energetik hesablamalar
Məlumdur ki, energetik hesablamalar gələcəkdə layihələrin düzgün
nəticə almasına imkan verir. Lakin isitmə dövrünün başlanğıc və ya çox
ayın nəticələrin də ciddi nəzərə alınır. Bu baxımdan bəzi anlayışlar var ki,
onları ayrılıqda dərk etmək və xüsusi diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Bu
anlayışlara aşağıdakıları göstərmək olar:
1.
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı:
Bu verilmiş
zaman kəsiyində isidilən, soyudulan otaq da tələb olunan temperatur
şəraitini yaratmaq üçün oraya verilən vəya oradan xaric olunan istilik
enerjisinin miqdarıdır.
2.
İsti su təchizatı sistemləri üçün enerji tələbatı:
Bu şəbəkədən
götürülən soyuq suyun məişət su təchizatı üçün tələb olunan tempratura
qədər qızdırılması üçün lazım olan istilik enerjisinin miqdarıdır.
3.
Enerji sərfi
:
Bu istilik itkisini nəzərə almaqla İsitmə, soyutma və isti
su təchizatı sistemlərinin istilik tələbatını ödəmək üçün enerji sərfi
deməkdir.
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı aşağıdakı düsturla
hesablanır
:
İsitmə və ventilyasiya sistemləri üçün enerji tələbatı -
Q
H,nd
,
Q
H,nd
= Q
H,ht
–
H,gn
Q
H,gn
(Vt·st)
Q
H,nd
- binada isitmə sistemi üçün ümumi enerji tələbatı, Vt·st;
Q
H,ht
-
binanın ümumi istilik itkiləri, Vt·st;
Q
H,gn
-
binaya daxil olan ümumi istilik enerjisinin miqdarı (günəş
radiasiyası vasitəsilə, işıqlandırma, avadanlıqlar və insanlardan), Vt·st;
η
H,gn
- daxil olan ümumi istilik miqdarının faydalı istifadə əmsalıdır
(ölçüsüz kəmiyyətdir).
Binaların energetik xarakteristikalarını sürətli hesablamaq məqsədilə
ENSİ-Energy Saving International AS kompaniyası mühəndis və
ekspertlər üçün istifadəsi rahat olan EAB proqramını işləmişdir.
Proqram yeni tikilən, rekonstruksiya olunan və istismarda olan binalar
üçün enerji effektivli (EE) tədbirlərin qiymətləndirilməsi məqsədilə
istifadə oluna bilər.
İlkin hesablamalar nisbətən vacib parametrləri dəyişməklə istifadəçiyə
binanın energetik xarakteristikaları haqqında nəticələrin verilməsini
təmin edir.
Energetik hesablamalar üçün tələb olunan başqa parametrlər haqqında
informasiyalar toplandıqda və layihənin yerinə yetirilmə mərhələlərində
bu proqram daha dəqiq hesablamalar üçün istifadə oluna bilər.
EAB proqramına həmçinin bütün parametrlər üçün normativ
məlumatlar (standart kəmiyyətlər) daxil olduğuna görə fərqlənən
parametrləri daxil edərək sürətli energetik hesablamalar aparmaq
mümkündür.
Proqramı işə salarkən yeni layihə yaratmaq və ya artıq yaradılmış və
yaddaşa verilmiş layihə üzərində işi davam etdirmək mümkündür.
İlk addım kimi ekranda olan
şərtlər siyahısından standart
olanları seçmək lazımdır: iqlim
parametrləri,
binanın
tipi,
normativ şərtlər və bayram
günləri cədvəli.
Hesablamalar artıq proqrama
salınmış
standart
iqlim
məlumatları,
normativ
kəmiyyətlər
və
bayram
günlərinin cədvəlləri və ya
istifadəçi tərəfindən müəyyən
olunmuş kəmiyyətlər əsasında
aparılır.
Proqram
məhsulu
xarici
havanın aylıq temperaturu və
tipik metereoıoloji il üçün günəş
şüalanmasına görə illik enerji
hesabatını aparır.
Hesablamalarda
proqram
yalnız isitmə mövsümünün qəbul
olunmuş dövrü ərzində istilik
enerjisinə tələbatı nəzərə alır.
İsitmə
və
ventilyasiya
sistemləri üçün maksimal istilik
yükü təyin edilərkən xarici
havanın
hesabi
isitmə
temperaturundan istifadə olunur.
16.Enerji auditi hesabatı
Enerji auditi hesabatina asagidakilar daxildir.
1. Xulasə
2. Layihənin təşkili
3. Faktiki vəziyyətin təsviri
4. Faktiki enerji teləbatının təsviri
5. Müəyyən olunmuş EE potensialı
6. Tövsiyye olunan enerji tədbirlerinin tesviri
7 Ekoloji faydaların müəyyənləşdırılməsi
8 Maliyyə planı
9 Təklif olunan xidmət istirmar, enerji monitorinqinin təsviri ululları
Məlumdur ki, enerji effektivliyinin artirilmasi məqsədi ilə konkret
imkanları muəyyən etmək ucun hər bütün hallarda muəyyən plan və
tədbirlər layihə şəklində əvvəlcədən nəzərdən kecirilir.Butun inkişaf
mərhələlərində nəticələri qiymətləndirmək və səmərəli qərar qəbul etmək
lazımdır.Bina və obyektin sahibinə onun arzusuna uyğun olaraq qoyulan
tələblər baxımından enerji aufiti 2 yolla aparila bilir
1. Sadələşmiş enerji auditi az xərcli olur adətən + - 10-15 % dəqiqliklə
aparılır.
2. Dəqiq enerji auditi daha yuksək xərcli olur + 5-10 % dəqiqliklə aparılır.
Enerji effektivliyi tədbirləri tətbiq edilərkən enerji effektivliyinin
yuksəldilməsi uzrə tədbirlər rekonstruksiya binada daxili mikro iqlimin
yaxşılaşdırılması və enerji auditorunun rekonstruksiya binada daxili mikro
iqlimin yaxşılaşdırılmasına əmin olunmalıdır.
17.Layihələndirmə və planlaşdırma
Layihənin müxtəlifliyindən asılı olmayaraq əsas məqsədlər yerinə
yetirilməlidir.Təbii olaraq, layihənin vaxt qrafikinə və xərclər smetasına
əməl etmək, layihənin keyfiyyətlə tamamlanmasını təmin etmək,potensial
problemlərin aşkar edib və onların ən qısa zamanda həll etmək, binanın
sahibinə layihənin gedişi barədə hesabatların müntəzəm verilməsini təmin
etmək, investisiya, vaxt və icra qrafiklərini idarə etmək və sairə kimi işlər
yerinə yetirilməlidir.
Binanın sahibi layihəni müstəqil
idarə etməyə qərar verə bilər.
Lakin onun yüksək ixtisaslı
kadrları və öz təşkilatinda boş
vəzifə yerləri olmadıqda yardım
üçün xaricdən köməyə müraciət
etməsi tövsiyə olunur. Binanın
sahibi özünün maraqlarını təmin
etmək üçün professional layihə
meneceri
ilə
müqavilə
bağlamalıdır.
Binanın sahibi BS
Layihələnd./
Planlaşdır.
Tikinti
Təlim
BS Layihə rəhbəri
(Ombudsman)
Bu mərhələdə enerji auditi hesablamaları razılaşdırılmış məqsədlər
tədbirlər və nəzərdə tutulmuş keyfiyyət səviyyəsi konkrət həllərlə həyata
kecirilməlidir.Auditor enerji
səmərəliliyi
daxili mikro iqlimin
təmini,istismar və xidmət sahələri üzrə geniş təcrubəyə malikdir.və podratci
təşkilat (müştərək işləyən təşkilat) auditorlar sıx əməkdaşlıq şəraitində
işlənməlidir.Layihənin meneceri və onun əməkdaşları icranın gündəlik
monitorinqi ucun məsuliyyət daşıyır.
Layihe menecerinə qərar qebul etmək və lazım gəldikdə fəaliyyət gostərmək
ucun bəzi müvafiq səlahiyyətlər verilməlidir.Onlardan bəzilərini dadalamaq
olar.Layihə üzrə butun fealiyyətlerin təsdiq mərkəzi olmasına,lahiyanin
əlaqələndirircisi olmasına,hesbatların verilənlərinə qoyulan tələblerin riyaət
edilməsinə qoyulan teləblər.Layihənin gedişatı haqqında goruşlərin
keçirilməsinə
avadanlıqların
alınması
cidmətlərinin
həyata
keçirilməsinə,xərclerin butun bəndlərin təstiq edilməsinə layihə
komandasının heyətinin təyin edilməsine layihə üzrə butub hesablamaların
təsdiq edilməsinə istənilən halda layihədə aşağıdakılar nəzərde tutulur.
1 Layihənin təşkili sxemi
2 Butun icra dövrünü əhatə edən nəzarət tarixləri ile təqvim planı
3 Layihənin maliyyə ucotu sistemi
4 muqavilələr uzrə yaranan mübahisələrin həlli qaydaları
5 Texniki sxemlər və spesfikasiya
Müqavilələrin bağlanması üçün adətən rəqabətli penderlər tövsiyyə
edilir.Və bəzi hallarda bu sabit olaraq həyata keçirilir .Enerji auditoru tender
sənədlərini seçilməklə təsdiqi əldə edilməklə müqavilə fornaları şəklində
heyata keçirilir .Nəzərdə tutulmayan xərclərə gorə muqavilslərdə bir başlıq
olmamalıdır.Burada umumi və xususi şərtlər layihənin qısa təsviri
qiymətləndirmə nəzarət vaxtları ilə işcilərin teqdim planı texniki
spesfikasiya
sxəmlər
cizgiler,matərialların
siyahısı
nəzərə
alınmalıdır.Müqavilələrin bağlanmasında sadalanan variantlarda yanaşı
auditorun rəyi və müştərək iştirak əsas işlərdən sayılır.
18.Enerji monitorinqi
Binalarda
enerji
monitorinqinin
kecirilməsi
enerjiyə
qənaət,səmərəlilik və effekt baxımından yararlıdır.Beləki bir çox hallarda
tələb olunan komfort şəraiti yaratmaq üçün və həmçinin saxlamaq üçün
lazım olan enerjidən artıq isifadə olunur.Bu baxımdan enerjiyə qənaət
potensialı üzərində monitorinq kecirilməsi məqsədə müvafiq
sayılır.Enerjiyə qənaət potensialı müəyyən olunmuş binada yaxud hər
hansı bir enerji tələb edən məkanda müəyyən enerji sərf olunmasının
qənaətinə məqsədli şəkildə nail olmaq deməkdir. Məsələn termostatik
klapanlar quraşdırılmalı,pəncərələr kipləşdiririlməli,sistemlər avtomatik
tenzimlənməli,enerji effektivliyi tədbirləri gorməklə binalarda enerji
tələbatını 20-40% azaltmaq buna misal ola bilər.Sadalanan tədbirlər
nəticəsində enerji tələbatı,
enerji auditinin hesablanmış səviyyəsinə
endirilir və bu səviyyə uzun müddət saxlanıla bilir.
Enerji monitorinqi sistemində əsas vasitə
Enerji tələbatı - Temperatur
diaqramı (ET)
hesab edilir. Hər bir bina yalnız ona məxsus olan və enerji
hesablamaları əsasında qurulan ET-diaqramına (diaqramdakı xəttə) malik
olur. ET-diaqramı xarici havanın müxtəlif temperaturlarında nə qədər
enerji istehlakına ehtiyac olmasını göstərir.
Enerji tələbatı
[кVt.saat/(m²·həftə.)]
Xarici havanın orta
temperaturu [°C]
15
10
5
20
10
0
-10
-20
Enerji monitorinqi enerji tələbatını daim lazım olan səviyyədə
saxlamaq üçün istifadə olunan idarəetmə üsuludur.Enerji monitorinqi
enerji tələbatının ve xarici havanın orta temperaturunun qiymətini dövrü
şəkildə(hər həftə) qeyd etməklə həyata keçirilir.Enerji monitorinqi
enerjiyə qənaətlə bərabər, faydalı vasitə, həmin binanın və ya müəsisənin
sahibi və istismarla məşğul olan heyyətə aşağıdakılara nail olmağa imkan
verir.
1. Texniki qurgularin daha düzgün istismarı
2. Enerji qoruyucu tədbirlərin nəticelerinin sənədləşdirilməsi
3. Binanın enerji effektivliyi potensialının dahada artırılması yollarının
müəyyən edilməsi
4. İstismar zamanı dəyişilmələein nəticələrinə tez reaksiya vərilməsi
5. Enerjiyə qənaətin imkanları haqqında daha çox məlumatın olması
6. Enerjiyə və suya olan xərclərin daha yaxşı bölüşdürülməsi
19.Enerji monitorinqinin prosedurları
Enerji monitorinqi prosedurları aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir:
1. Həftədə bir dəfə binadakı sayğacların göstəriciləri götürülür və xüsüsi
enerji sərfi hesablanır.
2. Uyğun dövür üçün xarici havanın orta temperaturu qeyd olunur.
3. Həftəli bu iki gostərici enerji tələbatı diaqramında qeyd olunur
4. Enerji tələbatı diaqramından kənara çıxan avadanlıqların düz
işləməməsi və ya sistemin iş parametrlerinin düz qoyulmaması göstərilir.
Enerji monitorinqinin əsas göstəricisi “Enerji - Temperatur”
diaqramıdır.
ET diaqramı hər hansı bir zaman kəsiyində tələb olunan enerjinin
miqdarını və ona uyğun xarici temperaturun qiymətlərini xarakterizə edir.
Bu halda hər qiymət bir həftəyə uyğun olur. Ölçülər nəticəsində alınan
xətt
ET(Enerji-Tempratur) əyrisi
adlanır.
Xarici temperatur artdıqda enerji sərfi minimal səviyyəyə qədər azalır. Bu
sərfə isti su təchizatına, ventilyatorlara, nasoslara, işıqlandırmaya,
müxtəlif avadanlıqlara və s. tələb olunan enerji miqdarını aid etmək olar.
Enerji tələbatı
[кVt st/m²həftə]
Orta xarici temperatur [°C]
15
10
5
20
10
0
-10
-20
Enerji monitorinqi proqramına işləyərkən, xarici havanın temperaturunu
ölçən cihaz, enerji sayğacları,enerji hesablamalarının forması,enerji
dioqramı kənara çıxma cədvəli duzgun istismar etmək və kənara
cixmalari duzgun muəyyənləşdirmək baxımından komək edir.
Həftəlik enerji monitorinqi üçün ET diaqramından istifadə etməzdən
əvvəl bütün enerji effektivli tədbirləri həyata keçirmək, yeni istismar
proseduralarını müəyyən etmək, bütün sınaqları başa vurmaq lazımdır.
Ancaq bu halda ET diaqramı binada enerji tələbatını daha dəqiq
xarakterizə edə bilər.
Enerji monitorinqindən düzgün istifadə olunması görüləcək işlərdə
enerjiyə qənaətin lazım olan səviyyədə saxlanılmasıni təmin edir.
20.Ekoloji ffektlər
Enerji effektivliyi tədbirləri nəticəsində sözsüz ki enerjiyə artan
tələbatın və enerji itkilərinin səmərəliliyin artırılması nəzərdə
tutulur.Enerji effektivliyi tədbirləri üzvi yanacaqdan (neft kömür və s.
)istifadənin azaldılması və elektrik enerjisinin istehsalında zərərli
tullantıların azaldılması, ətraf muhitin ekoloji mühitinin yaxşılaşdırılması
nəzərdə tutulur. Enerji auditi üzrə effektlər enerji effektivliyi ilə
müəyyənləşdiririlir.Əgər ekoloji effektlər maliyə cəhətdən yaxşı nəticə
verirsə lahiyənin rentabelliyinin mövzusu aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır.
-Zərərli tullantıların bir başa və dolayı yolla azaldılması, enerji istehsalı
zamanı
yaranan
tullantılar,qlobal
istiləşmənin,
yəni
iqlim
dəyişdirilmələrinin potensialı, ilkin enerji daşıyıcıları üzrə göstəricilər və
CaO
2
-nin emissiyasına baxılması tələb edilir.
21.Tikinti quraşdırma işləri.
Enerji səmərəliliyi və rekonstruksiya ilə bağlı layihələrdə quraşdırma
işlərinin əksər hallarda binanın cari istismarı ilə ust- ustə duşduyu
vəziyyətdə bu mərhələnin daha çətin ola biləcəyi nəzərdə tutulur.Nəzərdə
tutulmayan bəzi problemler var ki onların yaranma ehtimalı yüksək ola
bilir.Ona görədə bəzən kritik suallara diqqət yetirilməli olur.Beləki bu
suallar layihənin dəqiq və səmərəli təşkili obyektə rəhbərlik və nəzarət
üçün dəqiq vəzifələr razılaşdırılmış iş planları və təqvimlər,razılaşdırılmış
keyfiyyət standartları ve nəzarət prasedurları binanın istifadəçilərinə və
qonşulara məlumatların verilməsi, tikinti meydancalarının təşkili və
zibilin daşınmasının təşkili,keyfiyyətə nəzarət kimi nəzərdə tutulur.
İlkin nəzarət ve sınaq avadanlığın ayrı -ayrı qovşaqlarının xususilə də
layihə ucun fərdi sxemlərin cizgilərin və sertifikasiyaların uyğun olaraq
keyfiyyətlərini və işlərinin yoxlanılması nəzərdə tutulur.Avadanlığın
qovşağının və sisteminin quraşdırıldıqdan sonra elektrik,su,sıxılmış hava
və s. verildikdən sonra lahiyə gostəricilərinin kənara cıxmaları və qusurlar
layihənin meneceri tərəfindən nəzarət əsasında aşkar edilməli və aradan
qaldırılmalıdır.Lahiyyə üzrə görüşlər və nəzarət lahiyyə menecerinin
rəhbərliyi altında podratcı və təchizatcı müəsisələrin nümayəndəleri
iştirakı ilə keçirilməlidir.
Məlumdur ki vacib məsələlər tərəflər arasındakı fikir ayrılığı və təqvim
planından geri qalmalar müzakirə olunmalıdır.Nəticələr razılaşmalar və
müddəalar göstərilməklə yekun protokolları əsasında rəsmi sənəd və
yaddaş vəsaiti hesab edilir.
İstismara təhvil zamanı enerji effektivliyi baxımından aşağıdakılar nəzərə
alınmalıdır.
1. keyfiyyətə nəzarət
2. gucun uyğunluğunun yoxlanılması
3.əməliyyata nəzarət
4.icra sənədlərinin hazırlanmasına nəzarət
Razılaşdırılmış göstəricilər əsasında təhvil proqramına əgər kənara
çıxmalar varsa müvafiq düzəlişlər qeyd edilməlidir.
Lahiyədə olan butun dəyişikliklər tikinti mərhələsinin sxemlərində və
istəmilən sənəddə hər hansı zəruri dəyişikliklər sənədləşdirilməli və
layihənin meneceri tərəfindən imzalanmalıdır.
22.Rentabelliyin hesablanması
Rentabellik layihələndirmənin ən vacib hissələrindən biridir.
Layihənin maliyyələsdirilməsində cəlb olunan kreditlərin faizləri
vergilər, qrandlar, supsidiyalar və s.nəzərə alinmır. Binalarda enerji
effektivliyinə aid olan misallarla birlikda rentabelliyin hesablanma
standartları, təyinat və izahat baximindan asagidakilara nəzarət etməlidir:
1.
igtisadi parametrlar
2.
igtisadiyyatin əsaslari
3.
rentabelliyin hesablanması
Rentabelleyin hesablanmasinda məqsəd olaraq layihəni və tədbirlərin
layihə bölmələrinin düzgün bölüsdürülməsi, vəsait axinlarinin
hesablanmalarda maliyyələsdirmə strukturlarina igtisadi hissəsinin təsiri
nəzərdə tutulur.
Rentabellik-igtisadi baxisdir
.Rentabelliyin analizi
asagidaki igtisadi parametrlərin maksimum dəqiq hesablanmalarını tələb
edir.
1. investisiyalar
2. xalis illik gənaət
3. texniki igtisadi xidmət
4.infilyasiya indeksi
5.nominal endirim dərəcəsi
6.real endirim dərəcəsi
İnvestisiya- layihənin realizə olunması ilə əlaqədar olan bütün xərclərini
əhatə edir. Bunlara misal olaraq layihələndirmə,planlasdirma,keyfiyyətin
təmin olunmasi,material ve avadanliqların qurasdirmasına nəzarət və
testləşdirmə, icraedici sənədləsmə, isə salmaq, sazlama sinaqlari istismara
verilmə, təlimlər, digər xərclər və vergilər (adv) və s göstərmək olar.
Enerji effektivliyi üzrə xalis illik qənaəti, [AZN/il] sadələşdirilmiş
şəkildə aşağıdakı kimi hesablamaq olar:
𝐵 = (𝑆 ∙ 𝐸) + 𝐹
B
- Xalis illik qənaət [AZN/il]
S
- İllik enerji qənaəti [kVt·st/il]
E
- Enerjinin qiyməti
[AZN/kVt·st]
F
-
Aşağı salınmış ödənişlər
[AZN/il]
Aşağı salınmış ödənişlərə pik yükə [kVt] görə ödəmələr, qoşulmaya görə
ödəmələr, ekoloji ödəmələr və s. daxil ola bilər.
23.İnşaat materialları və avadanlıqların sertifikatlaşdırılması
Tikinti materialların əsas texniki göstəriciləri.
İnşaat
materialları
məhsullarının
sertifikatlaşdırılması
tikinti
materiallarının dövlətin qanunverici orqanları tərəfindən təsdiq edilmiş
sənədlərin standartlarına uyğunluğunun təsdiqlənməsi prosesidir .
Aşağıdakı tikinti məhsulları uyğunluq təsdiqlənməsindən keçə
bilər: boyalar və laklar, astar, qurutma yağları, sink ağ, boyalar üçün
ultramarinlər, kadmium piqmentləri və bina strukturları, bunlara
alüminium ərintilərindən və polimer materiallardan hazırlanmış dülgərlik
– pəncərə və qapı balkon blokları, kontrplak məhsulları, ağacdan
hazırlanmış plitələr, cam.
Tikinti materialları və avadanlıqlarına daxildir:
1. Quru qarışıqlar və astarlar,Gips,Ləkələr,Döşəmə qarışıqları,Astarlar,
Gips profilləri və mayak örtükləri,Masonluq və gips torları,Fiberglas və
fiberglas,Sement və toplu materiallar,Qum beton,Montaj və hörgü
qarışıqları,hörgü soba və şömine üçün Qarışıq kafel, daş və izolyasiyası
üçün
Glues
2. Tikinti blokları; Tikinti blokları, Dil və yivli plitələr, Kərpic,Şüşə
bloklar
3. Metal yayma, Armatur, künclər, borular,Vida yığınları
4. Dam və tıxac,Metal kafel,Dekorasiya,Yumşaq kafel,Roll dam,Dalğalı
vərəq,Dam mastikası,Tıxac,Polikarbonat,Yumşaq dam örtüyü üçün
aksesuarlar,Xətti drenaj
5. Saxta tavanlar və aksesuarlar,Düz tavanlar,Düz tavanlar üçün
aksesuarlar,Mineral və kaset tavanları,Asma tavan üçün Profiles və açılar
6. Tikinti texnikası,Bina pilləkənləri,Tikinti qüllələri,Beton qarışdırıcılar
İnşaat Təhlükəsizliyi Məhsulları,Qüllələr və platformalar üçün
aksesuarlar
“AZSERTCENTER” MMC-də həmçinin aşağıdakı materialların
sertifikatlaşdırılması aparılır:
Sementlər, Ümumi tikinti təyinatlı sement. Sulfatadavamlı sement;
Giltorpaq və yüksək giltorpaqlı sement; Portlandsement və şlak
portlandsement. İnşaat məhlulları üçün sement. Beton qarışıqları.
Odadavamlı beton. Ağır və xırdadənəli beton. Kimyadavamlı beton. Yol,
aeradrom asfaltbeton qarışığı və asfaltbeton. İnşaat məhlulları və betonlar
üçün əlavələr. İnşaat məhlulları. Gips yapışdırıcısı. Yapışdırıcılar-sement
əsaslı (hidravlik bağlayıcı) kafel, keramika və döşəmə plitələri üçün.
Beton divar daşları. Səki üçün beton plitələr. Yüksək təzyiqə davamlı
dəmir-beton borular.
24.Yaşıl tikinti materialları.
Yaşıl tikinti
(
Ekoloji tikinti
,
Ekotikinti
,
Ekodevelopment
) —
binaların tikilməsi və istismarının ətraf mühitə minimal təsir göstərən
növüdür. Məqsədi binanın mövcud olduğu müddət boyunca enerji və
maddi ehtiyatlardan istifadənin azaldılmasıdır. Bura binanın
layihələndirildiyi yerin seçilməsi, tikintisi, istismarı, təmiri və hətta
sökülməsi də aiddir.
Yaşıl tikintinin digər məqsədi binaların keyfiyyətinin qorunması və ya
artırılması, onların daxili mühitində rahatlığın təmin edilməsidir. Bu
tikinti növü klassik tikinti-layihə ənənələrini qənaətlilik, faydalılıq,
uzunömürlülük və rahatlıq kimi anlayışlarla təkmilləşdirir.
Yaşıl tikinti texnologiyaları daim təkmilləşir və onların əsas məqsədi
tikilinin ətraf mühitə və insan sağlamlığına ümumi zərərini azaltmaqdır.
Buna aşağıdakılar sayəsində nail olmaq mümkün olur:
enerji, su və digər resurslardan daha səmərəli istifadə etmək;
insanların sağlamlığına və işçilərin effektivliyinin artırılmasına diqqət
yetirmək;
tullantıları və ətraf mühitə digər təsirləri azaltmaq.
Başqa yanaşmaya görə yaşıl tikinti və tikinti materialları,daha kiçik
miqyaslı təbii tikinti obyekt və müəssisələrdə təbii və yerli materiallardan
istifadənin daha yararlı olmasını nəzərdə tutur.
1>
Dostları ilə paylaş: |