Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc

                                            
Azərbaycan Milli Kitabxanası                                         
 
 
 
64
suallara cavab axtararkən, yalnız dillərin müasir durumun-
dan çıxış edən sinxronik dəyərləndirmələrlə kifayətlən-
məyərək, problemə diaxronik müstəvidəki araşdırmalarla 
əlaqəli  şəkildə  işıq salmağa çalışsaq, bir çox məqamlarla 
bağlı tərəddüdləri ortadan qaldırmağa müvəffəq ola bilərik. 
Məsələn,  əgər tarixə  məlum olduğu dövrdən, Azərbaycan 
dilinin aqlütinativ quruluşa malik olması  aşkar faktdırsa, 
bu, onun «əzəli iltisaqilik» daşıyıcısı olması anlamına 
gəlmir. Belə ki, müasir vəziyyətində  müstəqil dil kimi 
qavranılmaqda olan Azərbaycan türkcəsinin türk dilləri 
ailəsinin struktur inkişafı kontekstində  dəyərləndirməsi 
onun tipoloji xarakteristikasının  əzəli səciyyə daşımadığını 
ortaya qoyur. Doğrudur, «tədrici fonetik dəyişikliklərin və 
digər səbəblərin hər  şeyi  əhatə edən təsiri nəticəsində, ilk 
başlanğıcda eyni bir nitqin formalarının dialektlərindən 
başqa bir şey olmayan dillər, o qədər fərqlənmişlər ki, 
onların ortaq prototipin spesifik inkişafının nəticələri kimi 
dəyərləndirilməsi o qədər də asan gəlmir»
1
  və ilkin 
mənbədən şaxənlənmə bəzən o qədər qlobal xarakter kəsb 
edir ki, həmin dil ailələrini ümumiləşdirən xüsusiyyətlər 
«dəyişib itilənərək artıq tipoloji təsnifatı  çətinləşdirir»
2
. 
Deməli bir çox halda ulu dilin (x
0
) quruluşu  (y
0
) ondan 
törəyən yeni dillərin  (x
1
, x
2
, …x
0
) quruluşunda eynən öz 
ilkin şəklində olduğu kimi mühafizə edilə bilmir. Yəni x
0
 
(y
0
)
x
1
(y
1
) ola bilər. Lakin tipoloji araşdırmalar tarixilik 
prinsipindən imtina etməyərək,  x
0
(y
0
)>x
1
(y
1
) olduğunu 
nəzərə almalıdırlar. Belə olan təqdirdə, mövzuya girişdə 
təqdim olunan fikirlərdə bildirildiyi kimi müasir ingilis, 
fransız və s. bu tip dillərin «əzəli flektivliyi» ilə bağlı 
iddialar aradan qalxacaqdır. 
                                                 
1
  Сепир  Э.  Избранные  труды  по  языкознанию  и  культурологии  М., 
1993, стр.237. 
2
 Мещанинов И.И. Общее языкознание, Л., 1940, стр.46. 

---

                                            
Azərbaycan Milli Kitabxanası                                         
 
 
 
65
Azərbaycan dilinin ilkin tipoloji quruluşu ilə bağlı 
məsələyə qayıdaraq qeyd etmək istərdik ki, artıq bir çox 
dəyərli tədqiqatlar sayəsində  təsbit olunmuş fakta əsasən, 
dilimizin daxil olduğu  Türk dilləri ailəsi özünün Altay 
dövrünə
*
  qədərki mərhələsində kök dil quruluşlu 
olmuşdur
1
. Deməli, Azərbaycan dilinin və eləcə  də digər 
türk dillərinin tipoloji strukturunun təfərrüatlara varmayan 
təxmini inkişaf modeli aşağıdakı kimidir: 
                                                 
*
  Бу  дюврдян  сонра  баш  вермиш  щачаланма  нятижясиндя  мцхтялиф  дил 
аиляляринин  ортайа  чыхмасы  ещтималынын  ялейщидарларынын  олмасына  бах-
майараг, гядим тцрклярин яждадларынын кюк гурулушлу дилдя данышмасы вя 
«тцрколоэийада  аглцтинатив  гурулушун  еркян  мярщяляси  дедикдя  мцстягил 
сюзлярин  кюмякчи  сюзляр  вя  аффиксляря  чеврилмясинин  нязярдя  тутулмасы» 
(Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков 
(структура  слова  и  механизм  агглютинации).  М., 1979,  стр. 66.) факты 
артыг полемика обйекти дейил. 
1
 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. 
М., 1988, стр.72. 

---

                                            
Azərbaycan Milli Kitabxanası                                         
 
 
 
66
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
*
 
 
 
Göründüyü kimi, müasir yeni dilin quruluş xüsusiyyət-
lərin müqayisəli – tarixi zəmində, diaxronik tipologiya 
müstəvidə araşdırılmasını labüd edən səbəblər ortadadır. 
Analoji vəziyyəti digər dil ailələrinin timsalında da izləmək 
olar.  Əgər polyak dilinin tarixini tədqiq edərkən onu 1) 
praarioavropeik; 2) praslavyan; 3) polyak dövrlərinə bölən 
Boduen de Kurtenenin dilin tarixində, digərindən təcrid 
olunmuş zaman kəsiyinin olmaması haqqında fikrini nəzərə 
alsaq
1
  və burada hind-Avropa dillərinin yazıyaqədərki 
dövrdə özünün sürətli inkişaf yolunda amorfluqdan, 
iltisaqlik vasitəsilə, flektivliyə keçid etməsi ehtimalını
2
  
                                                 
*
 Н.А.Баскаковун периодлашмасы ясас эютцрцлцб (Баскаков Н.А. Исто-
рико-типологическая фонология тюркских языков. М., 1988, стр.72-73). 
1
  Бодуэн  де  Куртенэ  И.А.  Избранные  труды  по  общему  языкознанию. 
Том II, М., 1963, стр.101. 
2
 Клычков Г.С. Вариативность индоевропейских языков дописьменного 
периода // Вопросы языкознания, 1975, № 2, стр.110 
Кюк дил гурулушу мярщяляси (Алтай дюврцня 
гядярки заман) 
Еркян илтисагилик мярщяляси (Алтай вя Щун 
дюврлярини ящатя едир) 
Илтисаги гурулушун там бяргярар олдуьу мярщяля 
(Гядим тцрк дюврц вя йени тцрк дилляринин 
айрылдыьы дюврц ящатя едир.
*
 

---