Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 34 dəqiq desək, inflections) 1 hadisəsinə örnək qismində təqdim edir 2 . «Fuziya» termini. Amerikan alimi E.Sepir tərəfindən təklif olunan bu istilahdan 3 , əsasən, flektiv dillərə nəzərən, forma və sözdüzəldici affiksasiyada yer alan xəlitələşmə hallarını təyinləndirmək üçün istifadə edildiyi halda, türkoloji araşdırmalarda sözügedən terminin semantik tutumu bir qədər də genişləndirilmişdir. Burada həmin termindən daha çox ilkin köklərdən fonomorfoloji inkişaf nəticəsində meydana gələn törəmə əsasların tərkibinin təhlili zamanı istifadə edilir. 4 Əslində, bu iki bir-birini istisna etməyən təfsir özlü- yündə problem doğurmasa da, iltisaqi dillərdəki fuziyon elementlərin flektiv dillərdəki analoji hallarla müqayisəsi tədqiqat orbitinə yeni terminlərin – rus dilçisi V.Boqorodit- ski tərəfindən irəli sürülən 5 «sadələşmə» (oprohenie), «yerdəyişmə» və ya «yenidən tərtiblənmə» (pererazlocenie) istilahlarının da çıxmasına şərait yaradır. Belə ki, türkologiyada çox vaxt fuziya hadisəsi kimi nəzərdən keçirilən bir neçə morfemin vahid tərkibdə birikməsi (məs: bacı+inaq>bacanaq və s.) halları «sadələşmə»yə; «qonşu» morfemlərin eksponentləri arasında «səs materialı»nın 1 Yule George The study of language. Cambridge: Cambridge University press.1996. 2 Ону да гейд едяк ки, сон дювр арашдырмаларында якс вязиййят дя мцшащидя олунмагдадыр.Беля ки, бязи мцгайисяли – типолоъи тядгигатларда тцрк дилляриндяки кюк дяйишмяси Internal flextion (йяни,«дахили флексийа» олараг) дяйярляндирилир.бах: Yunusov D., Khanbutayeva L. Comparative tipology of English and Azerbayjani languages.B.,2008., p.17 3 Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л., 1934, стр.102. 4 бах:Йусифов М.И. Оьуз групу тцрк дилляринин мцгайисяли фонетикасы. Б., 1984; Щажыйев Т.И. Тцрк дилляриндя сюзцн морфолоъи инкишафы / Тцрк дилля- ринин лексик-морфолоъи гурулушу. Б., 1981, с.16-25.вя б. 5 бах: Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1967, стр.272-273. Azərbaycan Milli Kitabxanası 35 yenidən bölgüsü və morfem «tikişi»nin irəliləyiş»i 1 isə (məs: bu+ara> bu-ra və s.) «yenidən tərtiblənmə»yə uyğun gəlir. Buradakı qarışıqlığın səbəbləri qeyd olunan istilahların və «fuziya» termininin əksər tədqiqatlarda paralel müstəvidə (morfoloji proseslər və tipoloji tendensiyalar) nəzərdən keçirilməsindən qaynaqlanır. Bu mənada sözügedən linqvistik hadisələri iltisaqiliklə eyni müstəvidə təhlil edərək «morfoloji proseslər» kimi dəyərləndirən V.İ.Koduxovun 2 «barışdırıcı» mövqeyi, zənnimizcə, daha doğrudur. Yeri gəlmişkən, bu məqamda, dil faktlarının müvafiq tipoloji xarakteristika qazanmasına mane olan və fuziya və aqlütinasiya istilahlarının fərdi interpretasiyasından qaynaqlanan bəzi termin qarışıqlığı hallarının kökündə dayanan problemə də diqqət ayırmaq istərdik. Belə ki, «tarixən fonologiya bazasında meydana gələn (yəni səslərin kombinator dəyişikliklərindən qaynaqlanan) və dil təkamülü prosesində morfoloji dəyişikliklər (məsələn: pererazlocenie «yenidən tərtiblənmə» üçün) baza təşkil edən «fuziya» 3 hadisəsinin mahiyyəti bir qisim tədqiqat- larda «aqlütinasiya»nın təbiəti ilə, demək olar ki, eyniləşdirilir. Söhbət «aqlütinasiya» termininin bu istilahın tətbiqini şərtləndirən digər proseslərlə bərabər, «adətən yanaşı işlədilən iki sözün birikməsinin, bəzən isə (pererazlocenie) yenidən tərtiblənmə (məs: fransız d. ma amie tipoloji səciyyələndirməsi zamanı istifadəsindən 4 gedir. 1 Маслов Ю.С.Введение в языкознание. М., 1975, стр.212 2 Кодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1979, стр.300-301. 3 Булыгина Т.В., Крылова С.А. Фузия / Лингвистический энцикло- педический словарь. М., 1990, стр.563-564. 4 Агглютинация / Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, стр.17 Azərbaycan Milli Kitabxanası 36 Maraqlıdır ki, Ferdinand de Sössür də özünün tipoloji dəyərləndirmələrindəki iltisaqilik qavramı ilə, məhz, sonuncu təfsirə yaxınlığı ilə seçilir (dilçiyə görə, aqlütina- siya, vaxtilə asan üzvlənə bilən, lakin bir sintaqmdakı fraza çərçivəsində tez-tez təsadüf edilən iki və ya bir neçə elementin tamamilə bölünməz olan və ya çətin analiz edilən (çətin üzvlənə bilən) bütövə – birikməyə çevrilməsi hadisəsindən başqa bir şey deyil) 1 . Bu mülahizənin «fuziya» anlayışının meydana çıxmasından çox öncə səsləndirilməsi problemin daha sonralar – sözügedən isti- lahla «aqlütinasiya» termini arasındakı əsaslı fərqlərin təsbit edilməsindən sonra aradan qalxması anlamına gəlmir. Belə ki, bir çox tədqiqatlarda haqqında bəhs edilən tipoloji tendensiyaların qarşılaşdırılmasının aparılmasına 2 baxmayaraq, hələ də aqlütinasiya istilahının Sepirəqədərki təfsirlərinin aradan qalxdığını söyləmək olmaz. Məsələn: analoji birikmə hallarını aqlütinasiya hadisəsi qismində dəyərləndirən L.Tenyer 3 bu yanaşması ilə sözügedən terminin Sepirəqədərki interpretasiyası ilə razılaşdığını ortaya qoyur. Bu kimi problematik məqamlar məsələnin bəsit istilah qarışıqlığı olmayıb dillərdəki morfonoloji proseslərin dəqiqliklə araşdırılmamasının fəsadlarını təcəssüm etdirdiyini düşünməyə əsas verir. Bu mənada, dillərin tipoloji xarakteristikasının təsbiti zamanı morfonoloji proseslərə xüsusi həssaslıqla yanaşılmasının vacibliyini vurğulayan N.S.Trubetskoy 4 və onun 1 де Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. М., 1993, стр.171. 2 мяс: Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грамматического строения слова / Морфологическая типология и проблема классификации языков М.-Л., 1965, стр.64 3 Теньер Люсьен. Основы структурного синтаксиса. М., 1988, стр.39-40. 4 Трубецкой Н.С. Некоторые соображения относительно морфонологии // Пражский лингвистический кружок. М., 1967, стр.115-118. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|