I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
455
sınaqdan keçirən türk yazıçılarının ədəbiyyat və roman ilə bağlı yazılarını oxuyan zaman görürük
ki, Avropa ədəbiyyatını və romanını savadlılığın ən yüksək səviyyəsi, türk ədəbiyyatı nümunələrini
isə geriliyin bir işarəsi sayırdılar.(7: s.12)
Roman yazma sahəsində Tənzimat yazıçılarının ikisi (Ahmet Mithat və Namık Kemal) əsas
olaraq qəbul edilir; çünki Tənzimat romanı bu iki yazıçının təsiri ilə inkişaf etmişdir. Ahmet Mithat
əfəndi romanlarında xalqa bir kitabxana təqdim etməyə çalışmış və sənətə, texnikaya diqqətlə
yanaşmamışdır. Onun məqsədi xalq arasında bir mütaliə mədəniyyəti formalaşdırmaq, məlumat
vermək və onu maarifləndirməkdir. Namık Kemal isə daha çox ədəbi dəyər daşıyan və Ahmet
Mithata görə texniki baxımdan az da olsa daha çox uğur əldə etmiş və ilk ədəbi roman olan
“İntibah”ı yazmışdır. Amma unutmamalıyıq ki, “İntibah” da “Hancerli Hanım” hekayəsinin izləri
vardır (7: s.30).
Ahmet Mithat ədəbiyyat və incəsənət ilə cəmiyyəti təlimləndirməyi qarşısına məqsəd
qoymuşdur. Bu məqsədlə Aleksandr Düma, Paul de Kokun əsərlərini tərcümə edən Ahmet Mithat
əfəndi “əcnəbi romanlardan yararlanmaqla, birlikdə onları öz mentalitetinə uyğunlaşdırmağa da
çalışırdı. Ahmet Mithat Əfəndi romanla bağlı “Haydut Montari” adlı əsərinin müqəddiməsində bu
sözləri deyir: “Biz gah Aleksandr Dümaya, gah oğluna, gah Paul de Koka çatana qədər bir çox
Avropalı yazıçının əsərlərini gah tərcümə, gah da uyğunlaşdıraraq romanı əfəndilərimizə bir qədər
bəyəndirmişik” .
Ahmet Mithat Əfəndinin Qərbə olan münasibəti romanlarında da əks olunmuşdur.
Qəhrəmanları türk olan romanları (Parisde bir türk, Mesail-i Muğlaka, Demir bey) ilə bərabər
mövzusu, qəhrəmanları və məkanı ilə birlikdə tərcümə təəsüratı bağışlayan romanları da
(“Diplomalı qız”, “Haydut Montari”, “Cellat”, “Altın Aşıkları”) mövcuddur. Yazıçı, qərb
ədəbiyyatına və xüsusilə romanına olan marağını “Monte Kristo”nu xatırladan “Hasan Mellah”ın ön
sözündə belə dilə gətirir: “Hasan Mellah” yaxud “Sır içində Esrar” sərlövhəli hekayəni qələmə
aldım. Tərcümə deyildir, hətta təqlid belə deyil. Əsərin Aleksandr Dümanın əsrinə nisbətlə mində
bir dərəcəsini də tapa bilməyəcəksiz”(366).
Tənzimat dövrü yazıçıları qərb ədəbiyyat nümunələri, xüsusilə fransız ədəbiyyatı
yazıçılarından çox təsirlənmişlər. Bunun nəticəsində Rodos adasında sürgündə yaşayarkən Ahmet
Mithat əfəndidə roman yazma həvəsi yaranmışdır. “Hasan Mellah”, “Hüseyn Fellah”, “Dünyaya
ikinci gəliş”, “ Felatun beyle Rakım efendi” bu illərin məhsuludur. Bu dövrdə qərb ədəbiyyatından
osmanlı ədəbiyyatına bir çox yenilikər daxil oldu. Avropada elm texnikanın inkişafı və bunun
nəticəsində yaranan yeni texniki məhsullar romanlarda da görünməyə başladı. Əhməd Mithatın
“Hayret”də Avropadan gələn alət və əşyalara tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə teleqraf ən çox istifadə
olunanlardan biridir. Bir xəbərləşmə aləti olan teleqraf roman qəhrəmanlarının həyatını
asanlaşdırması baxımından ön plana çıxır. “Hayret”də Neapol xalqı Misyö Sarpsonun harda
olduğuna aid xəbərləri Neapol teleqraf mərkəzindən gözləyirlər. Parisdə bir türk adlı romanda
teleskop, durbin və fotoaparat diqqəti cəlb edir. Nasuh, Marsilyada şəhərin hər tərəfini əzbərləmək
üçün bütün alətləri istifadə edir. Kitabxanalar və kitab Avropa mədəniyyətinin ayrılmaz hissələri
idi. bu özünü osmanlı romanlarında da göstərirdi. Ahmet Mithatın “Acayib-i alem” əsərində
Avropadakı bir kitabxana təsvir olunub. Ahmet Mithatın “Karnaval” adlı romanında şəxsi kiçik
kitabxanalarla nəhəng dövlət kitabxanaları qarşılaşdırılır. Şahnaz xanımın müəlliməsi Madam
Mirsakın kitabxanası olduqca zəngindir (5: s.140). Amma Şahnaz xanım müəllimənin ona tapşırdığı
dərslərə maraq göstərməzdi. Ancaq onun kitabxanasına gizlicə girər ordan roman kitablarını
oğurlayıb, gecə oxuyardı.
Recaizade Mahmut Ekremin“Araba Sevdası”nda Bəhruz Bəy Pəriveşə yazacağı məktub
üçün kitabxanadakı bir çox kitabı nəzərdən keçirir. Bəhruz bəykitabxanadan iki kitab götürür.
Müraciət etdiyi kitablar rarsında Jan Jak Russonun müəllifi olduğu kitabın da adı çəkilir .
Bəhruz bəyin öz kitabxanası Avropa sayağıdır. Bəhruz bəy öz kitabxanasına köhnə kitabları
yaraşdırmadığından bu kitabları xidmətçilərin mərtəbəsinə qarma-qarışıq şəkildə atmışdır . Səyahət
və əyləncə məkanları qərbdən gələn başqa bir ənənə idi. bu ənənə osmanlı romanlarına da
keçmişdir. “Araba sevdası”nda Bəhruz bəy, Misyö Piyer ilə qumar oynayır. Hər an Periveşi
düşündüyü üçün oyuna uyğunlaşa bilmir”.(8: s. 54)
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
456
Namık Kemalın “İntibah”əsərinda isə Əli bəy Mehpeykerin tələsinə düşdükdən və Dilaşubla
başına gələnlərdən sonra kiçik içkili məclislərə davam etməyə başlayır. “Əli bəy o qədər pis
vəziyyətə düşmüşdü ki, artıq əyləncə məkanlarının sahiblərini aldadır, qumar stolundan pul da
oğurlayırdı. Dostunun ona nəsihət verməsini belə ələ salır və heç kimin sözünü ciddi qəbul etmirdi.
Nabızadə Nazım “Zəhra” romanındakı Subhi də əyləncə həyatına elə alışır, gününü
şənliklərdə, teatrlarda keçirir. Bəzən fransız teatrlarına, bəzən Verdiyə, təpəbaşına, Kristala, bəzən
də qarşısına çıxan hər hansı konsertə gedirdi.
Tənzimat dövrü romanlarında İstanbulun əyləncə həyatı olduqca ətraflı şəkildə təsvir
olunmuşdur. Bu baxımdan, xüsusilə Beyoğlu Avropa şəhərlərindən geri qalmır (9: s.168). Qadınlı,
kişili, rəqsli, əyləncəli, karnavallı, qumarxanalı və başqa dövrün əyləncə dünyasına hakim olur.
Tənzimat dövrü romanların həm mövzular baxımından həm də romanlar forma, dil , Üslub
baxımından avropadan təsirlənmişlər.
Üçüncü hədəf mətbuat idi. Bu dövrdə Osmanlı ədəbiyyatına daxil olan yeni janrların
içərisində digərləri ilə müqayisədə mətbuatın əhəmiyyəti daha böyükdür. Çünki məqalə, lətifə,
xəbər, müsahibə, xatirə, elan, tədqiqat və başqa janrıların yaranmasında və inkişafında qəzetin payı
çoxdur.
İlk Osmanlı qəzeti olaraq qəbul olunan “Takvim-i vekayi” 1831-ci ildə nəşr olunmağa
başlamışdır. Amma Osmanlı torpaqlarında daha əvvəllər bəzi bülleten və qəzetlər diqqət
çəkməkdədir. “Tərcüman-ı Əhval”ın ilk sayında çıxan “Mukaddime” (22 oktyabr 1860) üzərində ən
çox müzakirələr aparılan yazılardandır. Çünki ilk müstəqil qəzetin ilk yazısıdır. Bu yazıda Şinasi
xalqın düşünmə və yazma ilə yanaşı xəbər alma azadlığını vurğulayır. Daha əvvəllər bu mövzuda
Osmanlı sosial həyatında hər hansı bir cəhdin olmadığını vurğulayır. Mədəni və sivil millətlərin
düşüncə və siyasi azadlığına sahib olduğunu, onların da bu qəzet ilə ilk addımı atdığını dilə gətirir.
Bu yazının sonunda isə xalqın asanlıqla oxuyub anlaya biləcəyi bir “qəzet dili”nin olmasını
məsləhət görür. Qısa, amma məzmun olaraq bir xeyli dolğun olan bu məqalə, Şinasinin ilk nəsr
nümunələrindəndir. Tənzimatdan sonra türk ədəbiyyatçıları arasında Şinasidən sonra əsl mənada
tənqid nümunələri yazan Namik Kemaldır. Onun yeni türk ədəbiyyatının bir növ bəyannaməsi kimi
qəbul edilən “Lisan-ı Osmaninin edebiyatı hakkında bazı mülahazatı şamildir” adlı məqaləsindən
başlayaraq “Bahar-ı Daniş” müqəddiməsi, “İntibah” romanının müqəddiməsi, “Tahrib-i Harabat ve
Takib” traktatı(risalə), “İrfan paşaya məktub”, “Mes Prisons muahezenamesi”, “Talim-i edebiyat
üzerine bir risale” ilə “Celal mukaddimesi”ndə dağınıq halda da olsa tənqidi fikirlərin bir çoxuna
rast gəlinməkdədir.(2: s.89-102)
Adı çəkilən bütün bu müqəddimə, risalə və məqalələrdə Namık Kemal bir yandan divan
ədəbiyyatını tənqid edir, digər yandan da yeni meydana çıxan ədəbiyyatı və yeni bəzi ədəbi janrları
müdafiə edir. Osmanlı mətbuatının yaradıcılarından biri də Ziya paşadır. Onun “Muhbir” və
“Hürriyət” qəzetlərində çap etdirdiyi məqalələr o dövrdə həm məqalə janrını formalaşdırıb inkişaf
etdirdi, həm də insanlara cəmiyyətə tənqidi tərəfdən baxmağı aşıladı. “Veraset Məktubları”
məqaləsi Hürriyət qəzetində çap olunmuşdu. Bu məqalə öz dövrü üçün tənqidin ən gözəl nümunəsi
və Ziya paşanın Bab-ı Aliye endirdiyi ən böyük zərbələrdən idi. Ziya paşanın hadisələri və əhalinin
vəziyyətini izah etmə tərzi nə qədər yenilikçilik kimi qiymətləndirildisə də, Tanpınar burada “şantaj
kokusu aldığını” qeyd edir. Qəzetlərlə birgə Osmanlının tanış olduğu başqa bir nəsr nümunəsi
yumoristik mətnlərdir. Teodor Kasab efendi tərəfindən 1869-cu ildə nəºr olunan “Diyojen”, türk
mətbuat tarixində ilk müstəqil yumor qəzeti hesab olunurdu. Həftəlik olaraq çıxan və Namik
Kemalnın yazılarının dərc olunduğu bu qəzet məsələni zarafatla, yumoristik üslubla oxucuya
çatdırırdı (12).
Nəticə: Beləliklə, Tənzimat dövründə ədəbiyyatın qarşısına qoyulan hədəflər arasında yer
alan qərbsayağı bir ədəbiyyat yaratmaq tapşırığının nəticəsi kimi yeni nəsr növləri yarandı. Bu nəsr
növləri- daha əvvəl olmayan- romanlar, hekayələr, tərcümələr, məqalələr, tənqidlər idi. Hədəfin
nəticəsi kimi Namiq Kamalın, Əhməd Mithatın romanları, qərb ədəbiyyatından olunan tərcümələr,
dövrün romanları haqqında qəzetlərdə çap olunan tənqidlər göstərilə bilər.