_____________ Milli Kitabxana_____________
222
gördüyünü bildirir. 1349-cu ildə isə İskəndəriyyə mayakı sınıq-
salxaq bir xarabaya çevrilmişdi. Bu fakt “Xəyal əz-zill” kölgə
teatrının tarixinə bir konkretlik, elmi dəqiqlik gətirir. “Xəyal
əz-zill” kölgə teatrının ən erkən mətnləri Misirdə göz həkimi
kimi çalışmış Muhamməd ibn Daniala (1248-1311)
mənsubdur. Bu dəlil də “Xəyal əz-zill”in qədimliyinin
sübutudur. Pyeslər XX əsrə əlyazma şəklində gəlib çatmışdır.
Muhamməd ibn Danialın “Təsəvvür oyunu”, “Məhəbbətin
qurbanı”, “Əcib və Qərib” adlı pyeslərinin teatr tarixi üçün
qiyməti yoxdur. Bu ədəbi-bədii mətnlərdə məmlük sultanı
Bəybarsın hakimiyyəti vaxtında Misirdə hökm sürən adət-
ənənələr, şakərlər, xalqın gündəlik məişəti öz əksini tapır. Bu
pyeslərdən ən maraqlısı “Əcib və Qərib”dir. Vahid fabula xətti
ətrafında düzənlənməmiş “Əcib və Qərib” pyesində Misir
bazarının gündəlik həyatından səhnələr təsvirlənir. Burada
personajlar əsl bazar tipləridir. Pyes Allaha müraciətlə başlayır,
monoloqlar və dialoqların əksəriyyəti şeirlə, bəzilərisə qafiyəli
nəsrlə yazılıb. Bəlkə də İraqda doğulub Misirdə yaşadığına
görədir ki, Muhamməd ibn Danialın sevimli qəhrəmanı
Qəribdir. Bu personaj zarafatcıl, kələkbaz bir avaradır. Ancaq
onun monoloqundan bəlli olur ki, bu adam meymunlara,
ayılara rəqs öyrədib, təlim görmüş itlərlə tamaşalar göstərib,
zənbilində ilanlar daşıyıb, xoruz döyüşləri təşkil eləyib. Qərib
bütün bunlarla yanaşı fəlsəfədən, dindən, hüquqdan,
poeziyadan da cəsarətlə danışır. Muhamməd ibn Danial əbəs
deməyib ki, onun pyesləri “küçə üçün yox, maariflənməkdən
ötrü” yazılıb.
Qəribin də bir suyu Qaragözə oxşayan həmsöhbəti və
tərəfmüqabili var: adı Əcibdir. Əcib adi insanlara bənzəməz:
onun bütün həyatı lağdır. Məsələn, Əcib duanı bu sözlərlə
başlayır: “Allah Allahı saxlasın ki, bu çaxırı qəmküsarlar üçün
yaradıb”. O, hətta utanmadan seyrçilərə var-dövlət
_____________Milli Kitabxana_____________
223
qazanmaqdan ötrü dilənməyi öyrədir, və i.a. Yəni Muhamməd
ibn Danialın pyesləri ərəb məişətinin Orta əsrlərdə mövcud
güzgülərindən, meydan oyunlarının ensiklopediyalarından
biridir.
Misirdə XIII yüzilə məxsus digər pyes mətnləri də tapılıb.
Müəlliflərin çoxusu anonimdir. Onların arasında yalnız Mu-
hamməd əş-Şeyxin adı aşkarlanıb. Muhamməd əş-Şeyx 13
əsərin müəllifidir. Lakin təəssüf ki, bu pyeslər hələ də
teatrşünaslar tərəfindən araşdırılıb elm aləminə daxil edilməyib.
Kölgə teatrının tamaşalarına Misrə yürüşü zamanı Bonapart
Napaleon qadağa qoyub və bununla da ölkənin mədəniyyət
tarixinin vacib bir səhifəsini qapadıb. 1843-cü ildə də
“Qaraquz” kölgə teatrı Əlcəzairdə fransızlar tərəfindən
yasaqlanıb.
_____________ Milli Kitabxana_____________
224
2. “Araqoz” kukla teatrı
Bəzi teatr tarixi tədqiqatçılarının fikri belədir ki, ərəb
ölkələrində kukla teatrının təşəkkülü və inkişafı türk “Qaragöz”
kölgə teatrı ilə bağlı olmuşdur. Ancaq bu, tamam yalnış və
səhv fikirdir. Çünki “Qaragöz” teatrı Türkiyədə bir mədəniyyət
hadisəsinə çevrilməmişdən öncə də ərəb məmləkətlərində
Karakuz, Araqoz, Karkus adlı personajlar kölgə və kukla
tamaşalarının repertuarındakı mətnlərin qəhrəmanları olmuşlar.
Bir çox araşdırıcılar güman edirlər ki, ərəb kukla teatrı
haradasa XIV-XV əsrlərə yavuq formalaşmışdır. Əslində isə
ərəb kukla teatrına farsların “Keçəl Pəhləvan” adlı kukla
tamaşası böyük təsir göstərmişdir. Ərəb variantında bu
oyunların per-sonajları sırasında Keçəl Pəhləvanla yanaşı onun
nökəri, pampaq və əzizavara Mətrəkə, talesiz musiqi müəllimi
erməni Qarabedə, molla doktor Süleymana və başqalarına
rast gəlmək mümkündür. Deməli, birmənalı şəkildə ərəb kukla
teatrı farsların son dərəcə məşhur “Pənc” kukla teatrının
poetikasından, estetik qayəsindən bəhrələnmişdir.
XVI əsrdə Misir civarlarında “Araqoz” kukla teatrı da
geniş yayılır. Maraqlısı budur ki, “Araqoz” əlcək kuklaları
teatrıdır. Burada kuklaçı əlcək kimi kuklanı əlinə “geyinir” və
onu pərdənin yuxarısında oynadır. Belə kuklalara türk
aləmində “qol-korçak kuklalar” deyiblər. Təbii ki, “Araqoz”
kukla teatrı baş qəhrəmanın adını daşıyır. Tamaşa zamanı
axmaq Habil, müftəxor, başqasından fırıldaqla, hədə ilə pul
qoparan əs-Safiq, hiyləgər və dələduz əl-Müdəllis, çirkin,
ciyiltili bir səs sahibi xanəndə əl-Müğənni, küpəgirən qarı əl-
Mərə-əs-Sənta Araqozun daimi müşayətçiləri, onun
tərəfmüqabilləridir.
_____________ Milli Kitabxana_____________
225
Kukla teatrının hansı bölgədə meydana gəlib intişar
tapmasından asılı olmayaraq bu teatrın qədim adət-ənənələrlə,
ritual və ayinlərlə əlaqəsi çoxsaylı tədqiqatçılar tərəfindən
həmişə vurğulanıb. Bu hal daha qabarıq bir formada Liviya və
Mərakeşin kukla teatrları üçün xarakterikdir. Təsadüfi deyil ki,
Mərakeşdəki kukla tamaşaları “qara kontinent”in bayram
şənliklərinin ayrılmaz bir hissəsidir.
Ərəb məmləkətlərində kukla teatrının qədim bir növü də
“sandıq əl-əcayib” adı ilə tanınır. “Sandıq əl-əcayib” ərəbcə
“möcüzələr sandığı (və ya yeşiyi)” kimi anlaşılır. Bu
tamaşalar tək bir aktyor tərəfindən ifa olunurdu. O, özündə na-
ğılçı və kuklaçı keyfiyyətlərini ehtiva edirdi. Bu aktyor-nağılçı-
kuklaçı əlinə bir yeşik, bir kətil, bir də qatlanan altlıq götürüb
küçəbəküçə dolaşırdı. Nədən ki, “sandıq əl-əcayib”in tamaşası
yalnız bir seyirçi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Əgər aktyorla
seyrçi ödəniş haqqı barədə ümumi bir razılığa gəlirdilərsə,
tamaşa göstərilirdi. “Sandıq əl-əcayib”in oyun texnikası
sadədən də sadə idi. Əvvəlcə seyrçiyə təklif olunurdu ki, kətilə
otursun. Sonra yeşik (sandıq) altlığın üstünə qoyulub
tamaşaçının gözləri bərabərinə gətirilirdi. Bu zaman seyrçinin
başına qara bir örtük salınırdı. Sanki kimsə qədim fotoaparatla
şəkil çəkirdi. Seyrçi bu vaxt gözlərini yeşiyin böyürlərində
açılmış ikicə dəliyə yaxınlaşdırırdı: aktyorsa şəkilləri hərəkətə
gətirib tələb olunan süjeti danışırdı. Seyrçinin tamaşa üçün
ödədiyi pulun cuziliyi səbəbindən “sandıq əl-əcayib” xalq
arasında böyük uğur və sevgi qazanmışdı.
Ərəb ölkələrində meydan tamaşalarının ən parlaq nümu-
nəsi “fəsl müdhik”lərdir. Misirdə “fəsl müdhik” janrı “gülməli
oyunlar” kimi tanınır. “Fəsl müdhik” meydanda oynanılan
komediya tamaşasıdır, farsdır, improvizədir. Ərəb teatr
tədqiqatçıları “fəsl müdhik” tamaşalarının mətnlərini əsl
dramaturgiya örnəkləri hesab edirlər. Söylənilir ki, bu janr
_____________Milli Kitabxana_____________
226
kənd yerlərində yaranmış və yalnız sonradan şəhər
meydanlarında, qəlyanaltılarda, qəhvəxanalarda yaşamaq
hüququ qazanmışdır. “Fəsl müdhik” tamaşalarının ifaçıları
səyyar aktyorlar idilər. Onlara ərəb ölkələrində
“mühabbizin”lər deyilirdi. İraqda “fəsl müdhik” janrında olan
tamaşaları “əl-əxbar” adlandırırdılar.
3. Ərəb ölrələrində avropatipli dramatur-
giyanın və teatrın təşəkkülü
XIX əsrin 40-cı illərərindən etibarən Avropanın
opera və dram teatrı aktyorlarının ərəb ölkələrinə
qastrol səfərləri başlanır. Lakin Suriyada uğur
qazanmayan İtaliya opera sənətçiləri Misirə
yollanırlar və burada öz layiqli qiymətlərini alırlar.
Çünki Misirdə mədəni həyat bu zaman Suriyaya
nisbətən daha zəngin idi. Ancaq müasir ərəb teatrının
təşəkkülündə əsas rolu fransız maarifçiliyi, onun etik
və estetik mündəricəsi oynamışdır. Təbii ki, teatrın
təşəkkülünün vacib komponentlə-rindən biri
dramaturgiyadır. Ərəb dramaturgiyası isə ilk növbədə
əslən Livandan olub Beyrut şəhərində böyümüş
Marun ən-Nəqqaşın (1817-1855) adı ilə bağlıdır.
Tacir ailəsində doğulmuş Marun ən-Nəqqaş 1846-cı
ildə Misirin ticarət və mədəniyyət mərkəzi
İskəndəriyyə şəhərində kommersiya işlərilə məşğul
olduğu zaman fransız və italyan truppalarının fəaliy-
yətilə maraqlanır. Yəqin ki, o, elə bu zaman Molyer
və Qoldoninin komediyaları ilə tanış olur. Fransa və
_____________ Milli Kitabxana_____________
227
İtaliya kimi Avropa ölkələrinə səfərindən sonra isə
Marun ən-Nəqqaş özünün ilk komediyasını yazır və
onu öz evindəcə səhnələyir. Əlbəttə ki, Marun ən-
Nəqqaşın dramaturgiyası quru yerdə yaranmamışdı.
Bu dramaturgiyaya ərəb teatrının ənənəvi formalarının
güclü təsiri vardı. Onun birinci pyesi “Əl-Bəhil”
adlanırdı. “Bəhil” sözü ərəbcədən “xəsis” kimi
tərcümə edilir. Amma ki, bu komediya Molyerin
məşhur “Xəsis” pyesinin motivləri əsasında
yazılmışdı və burada yeganə orijinallıq ondan ibarət
idi ki, hadisələr Beyrut şəhərinə köçü-rülmüşdü. Bu
baxımdan ən-Nəqqaşın komediyalarını yalnız təbdil
kimi qiymətləndir-mək mümkündür. Bir rejissor
kimisə Marun ən-Nəqqaş “lirik opera” hazırlamışdı:
tamaşada ərəb musiqisilə bahəm fransız melodiyaları
da eşidilirdi. Burada qadın rollarını kişilər və oğlanlar
ifa edirdilər.
1850-ci ildə Marun ən-Nəqqaş “Əhlikef Əbu əl-
Həsən və Harun ər-Rəşid” adlı ikinci pyesini yazır.
Bu da komediyadır: süjet “Bir saatlıq xəlifə” nağılının
motivlərinə söykənir. Əhlikef Əbu əl-Həsən sadə bir
adamdır. Bir gün o, Harun ər-Rəşidin fərmanı ilə bir
saatlıq xəlifə təyin edilir; sonra isə heç cürə öz köhnə
qiyafəsinə, köhnə həyat tərzinə qayıda bilmir. “Lirik
opera” kimi səhnələnmiş bu tamaşa da Marun ən-
Nəqqaşın evində oynanılıb. Beyrutun savadlı sakinləri
tərəfindən bəyənilmişdi, alqışlanmışdı. “Əl-Həsud”,
yəni “Paxıl” adlı pyes onun üçüncü əsəridir. Bu
_____________ Milli Kitabxana_____________
228
pyesdə də J.B.Molyer komediyalarının təsiri aşkar
duyulur. Ancaq təəssüf ki, Marun ən-Nəqqaş dün-
yasını erkən dəyişir. 38 yaşınada vəfat etmiş ən-
Nəqqaşdan sonra Livan və Suriyanın teatr həyatı
səngisə də, öləzimir. 1869-cu ildə ən-Nəqqaşın üç
pyesi “Livanın sidr ağacı” adı ilə Beyrutda bir toplu
şəklində nəşr etdirilir. Nəsranilərin açdıqları
məktəblərdə isə qədim ərəb tarixindən götürülmüş
mövzular əsasında tamaşalar göstərilir. Artıq 1866-
1869-cu illərdə “Mühit əl-Mühit” adı altında Butrus
əl-Bustaninin izahlı sözlər lüğəti çap olunanda
burada “teatr”, “səhnə” terminləri “məsrəh” sözü ilə
əvəzlənmişdi. Əl-Bustani məsrəhi “oyunlar və
rəqslər yeri” kimi şərh edirdi. XIX əsrin ikinci
yarısından etibarən isə ərəblərin öz milli teatr
terminologiyası formalaşır. Dram “rəvayə təmsil”,
“rəvayə təşxis”, pərdə “fəsl”, səhnə “mənzər”
sözlərilə bildirilir.
Butrus əl-Bustaninin “Çar Davud” adlı pyesi
onun ölümündən sonra 1906-cı ildə nəsrani
məktəblərində tamaşaya qoyulur. 1876-cı ildə isə ərəb
ədəbiyyatı tarixində Xəlil əl-Yazıçı tərəfindən
“Mərdlik və sədaqət” adlı ilk faciə qələmə alınır.
Faciə Kornel və Rasin pyeslərinin üslubundadır, şeirlə
yazılıb və 1700 sətirdən ibarətdir. Bu faciə 1878-ci
ildə Beyrutda səhnələnib, 1884-cü ildə çap olunub və
1902-ci ildə Qahirədə tamaşaya qoyulub. Xəlil əl-
Yazıçının ikinci pyesi “Qeys və Leyli”dir (1878).
_____________ Milli Kitabxana_____________
229
Bundan əlavə Nəcib əl-Xəttat (1867-1899), Səədal-
lah al-Bustani, Süleyman al-Bustani, İbrahim əl-
Əhdab (1826-1891) kimi ədəbiyyatçılar da
dramaturgiya ilə məşğul olmuşlar.
Məlumdur ki, XIX əsrin 30-cü illərində fransız
aktyorları Misirdə tamaşalar oyna-mışlar. 1858-ci ildə
isə bir italyalı xeyriyyəçinin hesabına İskəndəriyyə
şəhərində teatr binası tikilmişdir. 29 sentyabr 1853-cü
ildə isə Əlcəzairin Port-Səid meydanında fransız
hökümətinin təşəbbüsü ilə gözəl bir teatr binasının
açılışı olmuşdur. Bu teatrda Sara Bernar, Koklen,
Qabriel Rejan kimi aktyorlar çıxış edib böyük uğur
qazanmışlar. Beləliklə, XIX yüzilin ortalarına doğru
ərəb milli teatrı, yerli kadrların hesabına, təbii ki,
Avropa sənətçilərinin təsirilə tam formalaşmaq üzrə
idi. Busa artıq ərəb dünyasında ayrıca götürülmüş hər
bir ərəb ölkəsinin milli teatr tarixi deməkdir.
_____________Milli Kitabxana_____________
230
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
(rus dilində)
1. Анарина Г.Н. Японский театр Но. - М.: Наука, 1984.
2. Бабкина М.П., Потабенко С.И. Народный театр Индии. - М.:
Наука, 1965.
3. Бартольд В.В. Сочинения: т. 7 / Работы по исторической
географии и истории Ирана. - М.: Наука, 1971.
4. Бертельс Е.Э. Персидский театр. - Л.: Академия, 1924.
5. Бонгард-Левин М.Г. Древнеиндийская цивилизация:
философия, наука, религия. - М.: Наука, 1980.
6. Восточный театр. - Л.: Академия, 1929.
7. Галунов Р.А. Пахлаван Кечал - персидский театр Петрушки //
Иран. - т.2. - Л., 1928.
8. Галунов Р.А. Хеймейи шеб-бази // Иран. - т.3. - Л., 1928.
9. Глускина А.Е. Заметки о японской литературе и театре. - М.:
Наука, 1979.
10. Гринцер П.А. Бхаса. - М.: Наука, 1979.
11. Домото Масаки. Театры но и кеген в наши дни // Театр. -
1987. - № 1. - С.125-127.
12. Кисараги Сейко. Кукольный театр Бунраку в наши дни //
Театр. - 1987. - № 1. - С.133-137.
13. Конрад Н.И. Избр. труды в 3-х тт. / Т. 3: Литература и театр.
- М., 1974-1978.
14. Котовская М.П. Синтез искусств: зрелищные искусства
Индии. - М.: Наука, 1982.
15. Крыжицкий К: Экзотический театр: Ява, Индо-Китай,
Турция, Персия, Корея. - Л.: Академия, 1927.
16. Ризаева А.С. Театральное искусство Египта: жизнь художес-
твенной традиции // Автореф. дис… на соиск. канд. искус-
ствоведения. - М., 1984.
17. Ритмы радости: традиции индийских классических танцев /
Текст Лили Самсон, фото Авинаша Пасрича. - Индия, 1987.
_____________Milli Kitabxana_____________
231
18. Серова С.А. Китайский театр и традиционное китайское
искусство: ХYI- XVII вв. - М.: Наука, 1990.
19. Серова С.А. «Зеркало просветленного духа» Хуан Фан-чо. -
М.: Наука, 1979.
20. Сорокин В.А. Китайская классическя драма XIII-XIV вв. -
М.: Наука, 1979.
21. Суворова А.А. У истоков новоиндийской драмы. - М.: Наука,
1985.
22. Талыбзаде А.А. Театр и театральность в культуре ислама. -
Баку: Сабах, 2006.
23. Фаузи Фахми Ахмед. Становление народных форм совре-
менного египетского театра // Автореф. дис… на соиск. канд.
искусствоведения. - М., 1975.
(ingilis dilində)
24. Maruoka D., Yjshikoshi T. Noh. - Jahan: Hoikusha Publishing
Ltd., 1982.
25. Toita Y., Yoshida Ch. Kabuki. - Jahan: Hoikusha Publishing Ltd.,
1982.
26. Schimmel A. The simbolical language of Moulana Jalal ad-Din
Rumi // Studies in İslam. - 1969. - № 1. - p. 26-40.
(digər əcnəbi dillərdə)
27. And M. Gelneksel Türk Tiyatrosu: Kukla. Karagöz. Orta oyunu.
- Ankara: Bilgi, 1969.
28. Cevdet Kudret. Karagöz. - Ankara: Bilgi, 1968.
29. Ritter H. Karagös: türkische schattenspiele. - Viesbaden: Mor-
genlandische Yez, 1953. - almanca.
30. Ətayi Cənnəti. Bonyade nomayeş dər İran. - Tehran: Səfi Əişah,
1977. - farsca.
(azəri türkcəsində)
31. Allahverdiyev M.Q. Azərbaycan xalq teatrı tarixi. - B: Maarif,
1978.
_____________Milli Kitabxana_____________
232
32. Aslanov E.M. El-oba oyunu xalq tamaşası: izahlı söz kitabı. -
B: İşıq, 1984.
_____________Milli Kitabxana_____________
233
MÜNDƏRİCAT
ÖN SÖZ ..................................................................................
I FƏSİL HİND TE ATRI T ARİXİ.......................................
1. “Natyaşastra” risaləsi Hind teatrının nəzəri və praktiki əsası kimi
2. Hind rəqqaslıq sənəti.....................................................................
3. Kathakali teatrı..............................................................................
4. Raslila tamaşaları..........................................................................
5. Hind klassik dramının qısa tarixi..................................................
6. Bhasa.............................................................................................
7. Kalidasa.........................................................................................
8. Rabindranat Taqorun musiqili teatrı.............................................
II FƏSİL YAPON TEATRI TARİXİ...........................................
1. Noh teatrının yaranması və təşəkkülü.............................................
2. Noh dramlarının quruluşu...............................................................
3. Noh tamaşaları: səhnənin quruluşu................................................
4. Noh teatrında geyimlər və əlbəsələr...............................................
5. Noh teatrının maskaları..................................................................
6. Səhnə davranışı, rəqs, musiqi........................................................
7. Noh teatrında aktyor tərbiyəsi........................................................
8. Müasir Noh teatrı...........................................................................
9. Kabuki teatrı..................................................................................
10. Kabuki teatrının səhnəsi..............................................................
11. Kabuki teatrında oyun qəlibləri……….......................................
12. Oyun texnikası.............................................................................
13. Kabuki teatrında qadın rolları......................................................
14. Kabuki teatrında geyim tərzi.......................................................
15. Musiqi..........................................................................................
16. Müasir Kabuki dünyası................................................................
_____________ Milli Kitabxana_____________
234
17. Yapon kölgə və kukla teatrları......................................................
18. Bunraku kukla teatrı müasir dövrdə...............................................
III FƏSİL ÇİN TEATRI TARİXİ...............................................
1. Ca-cüy dramlarının kompozisiyası.................................................
2. Çində aktyor sənəti.........................................................................
IV FƏSİL İRAN TEATRI..........................................................
1. Nağılçı............................................................................................
2. İranda təziyələr və şəbih tamaşaları...............................................
3. İranda kukla tamaşaları..................................................................
V FƏSİL TÜRK TEATRI.....................................................
1. Türk “Qaragöz” kölgə teatrı.........................................................
2. “Qaragöz” kölgə oyununun texnikası..........................................
3.“Qaragöz”ün kompozisiyası və personajları.................................
4. Mövləvi zikrlərində teatr elementləri...........................................
VI FƏSİL ƏRƏB TEATRI.....................................................
1. “Xəyal əz-zill” kölgə teatrı: ibn Danialın dramaturgiyası............
2. “Araqoz” kukla teatrı....................................................................
3. Ərəb ölkələrində avropatipli dramaturgiyanın və teatrın yaranma
tarixi................................................................................................
ƏSƏBİYYAT SİYAHISI..................................................................
MÜNDƏRİCAT.................................................................................
Dostları ilə paylaş: |