27
tutulan terminlər kimi işlənmişdir. Bəzən «epos» qəhrə-
manlıq dastanı mənasında işlənmişdir.
Lakin dünya elmin-
də «epos» və «dastan» terminləri heç də bütün hallarda
bir-birini əvəz edən, mənaları bir-birinə bərabər olan
anlayışlar kimi işlənmir» (80, 6).
«Kitabi-Dədə Qorqud»u janr kimi qəhrəmanlıq das-
tanı hesab edən E.Rəhimova, ak. H.Araslı, prof. M.Təh-
masib, prof. R.Rüstəmzadə, prof. S.Paşayev, Q.Əliyeva,
R.Bədəlov kimi alimlərin fikirləri (51, 20; 330, 108-112;
392, 16; 390, 30-31; 366, 16; 372, 7) əsasında «dastan»,
«qəhrəmanlıq dastanı», «qəhrəmanlıq nağılları», «epos»
kimi terminlərin sərhədlərinin geniş, yayğın, bəzən də biri-
birinə qarışmış olmasına diqqət cəlb etmişdir (285, 33). Bu
və digər tədqiqatlar «epos» anlayışının xalqın milli taleyi
ilə sıx bağlı olduğunu göstərir.
«Dədə Qorqud» dastanının epos səciyyəsini onun
sintez keyfiyyəti ilə izah edən prof. K.V.Nərimanoğlu öz
tədqiqatlarında «epos»u təfəkkür fazası və mədəniyyəti,
tipologiya və öz poetik sistemi, struktur və semantik
özümlülüyünə malik anlayış kimi səciyyələndirmiş və «bu
baxımdan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarını türk-oğuz
xalqlarının misilsiz örnəyi» hesab etmişdir (264, 110-111;
265, 77; 267, 139-140).
Bu cəhətdən dastan, prof. H.İsmayılovun qənatinə
görə, «türk kodu ilə işarələnmiş işarələr sistemi» kimi
«əski epik ənənənin davamı» olub, mif,
folklor və tarixin
qarşılıqlı münasibətlərində yaranır, «ötgü», «boy» kim
mərhələlərdən keçməklə milli tarixi özünə konsentrasiya
edir (185, 4-6). Müəllifə görə, «dastanın eposla identik
vahid olmadığı aydındır. Eyni zamanda dastan epik sis-
temdə avtonom hüquqlara malikdir. Əslində, dastanm
mətn avtonomiyası vardır. Xalq yaradıcılığı örnəklərinin
digər elementləri onun strukturunda yalnız kanonik qəlib-
lərə dola və ya hansısa vahidi əvəzləyə bilir. Amma das-
28
tanın strukturu dəyişmir; çünki o, sabit informasiya daşı-
yıcısı kimi bir işarə bütövüdür və mətn strukturunun sa-
bitliyi həm də bununla bağlıdır» (184, 295-296).
Göründüyü kimi «epos»
bütöv epik sistemi, etnosun
epik-milli dəyərlərini öz içinə alan nəhəng anlayışdır.
Dastanın bu sistemdə xüsusi yeri, yaxud prof. İ.Abbaslının
dediyi kimi, «xüsusi siqləti» vardır: «Epos-dastan hər bir
xalqın müxtəlif tarixi kəsimlərdəki ədəbi-bədii, estetik-
fəlsəfi düşüncəsinin çoxyönlü cəhətlərini əks etdirən yara-
dıcılıq sahəsidir. Bu poetik irs, şifahi söz sənəti aləmində
türk xalqlarının, o sıradan Azərbaycan türklərinin dastan
yaradıcılığının xüsusi siqləti vardır» (2, 17).
Rus alimi B.N.Putilov göstərir ki, «epos»
çağdaş
folklorşünaslıqda estetikanın ümumi nəzəri ruhuna uyğun
olaraq daha çox növ anlayışı kimi şərh olunan termindir.
Bu mənada, söz sənətinin növlərindən biri kimi «eposa»
nağılları, rəvayətləri və nəql edilən nəsrin başqa növlərini,
həmçinin təhkiyənin şeir və nəğmə formalarını aid edirlər.
Daha dar və ciddi mənada «epos» termini ilə dünya
folklorunda tarixən təşəkkül tapmış və tarixi-tipoloji vərə-
səliklə əlaqələnən janrların sistemini əhatə edirlər. Bu
janrlar sisteminə daxil olan ayrı-ayrı qruplar, bütövlükdə,
daxili oxşarlığın müxtəlif səviyyələri (qəhrəmanların tip-
ləri, süjetliliyin səciyyəsi, ideya dominantlığı və s.) ilə
əlaqələnir. Lakin əlaqə hər şeydən əvvəl janrların tarixən
meydana çıxmasının ardıcıllığında, birilərin digərləri ilə
əvəzlənməsində, varisliyin və genetik asılılığın şəksiz
mövcudluğunda ifadə olunur (391, 162).
Prof. N.Cəfərov və prof. K.V.Nərimanoğlunun gös-
tərdikləri kimi, «Epos» sözü ədəbiyyatşünaslıqda həm dar
- «dastan» mənasında, həm də geniş mənada işlənir ki,
sonuncusu (geniş mənası) bu və ya digər xalqın, yaxud
xalqların qədim ədəbiyyatından danışanda
özünü daha çox
doğruldur - hər şeydən əvvəl ona görə ki, qədim dövrlər-
29
dən qalmış, müxtəlif yazılı mənbələrdə mühafizə edilmiş
«əsərlər» nə qədər müstəqil olsalar da, vahid bir əsərin -
eposun hissələri təsəvvürünü yaradır» (88, 136).
Türk alimi prof. Ə.İnan «epos» anlayışında milli ta-
rixlə bağlılığın əsas olduğunu vurğulayaraq yazır ki, «hər
millətin tarixi milli dastan və əfsanələrlə başlar. Böyük
dövlətlər quran xaqanların və onlara yardım edən milli
tanrıların mənşələrinə dair söylənən əfsanələr, ayinlərdə
oxunan dua və ilahilər, qəhrəmanların sərgüzəştlərini
tərənnüm edən epopeyalar, nağıllar,
xalq fəlsəfəsindən
ibarət olan atalar sözü, bu gün bizim üçün mənasız kimi
görünən xurafat yalnız bir millətin deyil, bütün bəşəriy-
yətin təfəkkür tarixini və onun müxtəlif təkamül səhifə-
lərini öyrənmək üçün çox qiymətli materialları təşkil edir»
(361, 191).
Prof. A.Nəbiyev bu anlayışın etnik-mədəni sistemin
ümumi poetik modeli olduğunu göstərir: «Epos yaradı-
cılığı əski dünyanın inkişaf etmiş sivil yüksəlişinin yad-
daşda əks olunmuş bədii modeli idi. Bu modeldə bir çox
estetik, mənəvi-əxlaqi, etik və hüquqi dəyərlər cəmləşmiş-
dir» (258, 482).
«Epos»un etnik-mədəni sistemlə bağlılığını əsasən
onun «fəlsəfi sabitliyi, əxlaqi etibarı təlqin edən janr»
olmasında görən prof. Y.Qarayev yazır ki,
eposla etnosun
ən təbii qaynağı, sintezi baş verib. «Dədəm Qorqud» -
türklüyün məhz belə kitabıdır...» (215, 301).
«Epos»un janr təbiəti onun başqa epik janrlardan, bir
növ, bir pillə üstün dayanmasında, başqa janrları öz məna
çevrəsinə daxil etməsində (qatmasında) ifadə olunur. Bu
anlayışın üç məna səviyyəsinin («dünya modeli», «sözlü
mətn» və janr) olduğunu göstərən S.Rzasoy onu bir janr
olaraq «bütün epik janrları birləşdirən sistem» hesab
etmişdir (297, 74)
30
Göründüyü kimi, «epos» milli kitab səviyyəsinə qal-
xan dastandır. Başqa sözlə, «Azərbaycan eposu bütün poe-
tik tutumu, epik estetikası ilə ümumtürk eposunun tərkib
hissəsidir. Bu cəhətdən ümumtürk eposunun minillər boyu
özünü gerçəkləşdirmiş qanunauyğunluqları milli eposu-
muzda, o cümlədən “Koroğlu” eposunda özünü göstər-
məkdədir. Belə ki, şifahi ənənəyə söykənən cəmiyyətlərdə
epos həm də elin «yaddaşı», yəni tarix kitabı rolunda olur.
Türk etnosu da at üstündə doğulub
at üstündə ölən,
dünyanın ənginliklərinə can atan, atdan düşüb, daş üstündə
tarixini yazıb, yenə də atlanan etnos olaraq öz eposuna
müqəddəs baxmış, onu gerçək tarix saymışdır. Heç də tə-
sadüfi deyildir ki, oğuzlar «Dədə Qorqud»u məhz «Qura-
ni-Kərim» kimi müqəddəs sayaraq, ona «Kitab» adı ver-
mişlər. Buradan göründüyü kimi, türklərdə epos birbaşa
gerçəkliyin özü sayılmışdır. Halbuki onların eposu da
gerçək tarixin obrazlaşdırılmasıdır. Ancaq burada əsas
olan həmin bu obrazlaşmaya münasibətdir. Öz eposunu
birbaşa öz tarixi kimi qəbul
edən xalq tarixinin əhəmiy-
yətli hadisələrini eposda «yaddaşlaşdırmağa», «tarixləşdir-
məyə» səy göstərir» (186, 22).
Fikrimizcə, xalq yazıçısı Anarın bir fikri «eposun
ana kitab səviyyyəsinə qalxan dastan» olmasının əsas
mahiyyətini dəqiq ifadə edir. O yazır: «Hər hansı xalq -
ədəbi irsi nə qədər zəngin olsa da bir, ya iki əsas kitaba,
təməl kitaba, Ana kitaba malikdir. Belə baş kitab xalqın
varlığını ən dolğun və bitkin şəkildə əks etdirir. Belə kitab
xalqın mənliyini, mənşəyini və məskənini təsdiq edir, keç-
mişini və gələcəyini müəyyənləşdirir, özlüyünü bənzərsiz-
liyini, fəlsəfi və əxlaqi baxışlarını, dünyagörüşünü və dün-
yaduyumunu, etik və estetik dəyərlərini göstərir, xasiyyə-
tinin, məcazının, davranışının ən incə psixoloji çalarlarını
açır, torpağın ətrini və rənglərini, dağlarının əzəmətini,
meşələrinin, çaylarının, bulaqlarının sərinliyini, çöllərinin,