Microsoft Word eko luget doc
Yüklə 3,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ──────────────────────────────────────────
- BİOSENOZLARIN DİNAMİKASI
- BİOSENOZUN HOMOTONLUĞU
- BİOSENOZUN NİZAMLANMASI (TƏNZİMLƏNMƏSİ)
- BİOSENOZUN SƏRHƏDLƏRİ
- BİOSFER EKOSİSTEMİ, EKOSFER, YERİN METAEKOSİSTEMİ
- BİOSFER TƏZAHÜRÜNÜN ÖLÇÜSÜ
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 57
olduqda palıd ağacının orta səs tezliyi 250-400, titrəkyarpaq qovağınki 630-1200 qs təşkil edir. Tozağacı meşəliyində küləyin sürəti 2 m/s olduqda maksimum səsin spektri 166-250 qs, küləyin sürəti 4 m/s qalxdıqda bu rəqəm 1000-2500 qs təşkil edir. Bura həmçinin müxtəlif heyvanların səsi, o cümlədən quşların oxuması daxil olur. B.a. maqnitofon və akustik analizatorların köməyi ilə tədqiq edilir.
məhsuldar biosenozların yaradılması. Onların dominantları və subdominantları məhsuldarlığına, bəzən dekorativliyinə və gigiyena nöqteyi nəzərincə daha effektli olmalıdır. Fitofaqlardan bura ən öncə qiymətli məhsul verənlər (məs. maral, meşə, ev heyvanları) daxil edilir. Bütün daxil edilən yeni növlər ekotopun şəraitinə və formalaşacaq biosenotik mühitə qarşı yüksək tolerantlığa (adaptasiyaya) malik olmalıdır. BİOSENOZUN DOLULUĞU – Senotopun dominant növlərdən istifadə etmə ölçüsü. Dolu ağaclıq, məsələn (meşə dominantının müəyyən yaş sinfində) o ağaclığa deyilir ki, o vahid sahədə ən yüksək oduncaq ehtiyata malik olsun. Bu rəqəm vahid (1) qəbul olunur. Ondan aşağı doluluqlu meşələr onda bir vahidlərlə (0,9, 08, 07, 06, 05, 04, 03) göstərilir. Meşənin doluluğu hər hansı bir sahədəki ağacların döş hün- dürlüyündə (1,3 m) en kəsik sahələri və oduncaq ehtiyatı ilə təyin olunur.
BİOSENOZUN HOMOTONLUĞU – biosenoz daxilində qruplaşmaların oxşarlıq dərəcəsi. B.h. homotonluq indekslərinə görə təyin edilir.
illik gəlir. Aşağıdakı düsturla hesablanır: Nr(%-lə) = c c B − . 100, B - əldə olunan məhsulun qiyməti, C - biosenozu (otlaq, biçənək, meşə) saxlamaq və onun məhsuldarlığını yüksəltməyə sərf olunan xərci nəzərə almaqla maya dəyəri.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 58
proyeksiyası. Termini Q.Tişler (1955) irəli sürmüşdür. BİOSENOZUN MƏHSULDARLIĞI – Vahid zamanda (gün, ay, il) biosenozun hasil etdiyi biokütlə. Biosenozun bioloji məhsuldarlığının (avtotrofların ilk məhsulunu, heterotrofların ikinci məhsulunu və mikroorqanizmlərin biokütləsinin artımını), həcminin məhsulun dəyərli hissəsinin təyin olunması xüsusilə mühümdür. Məsələn, 20-30 yaşlı şam meşəsi bir ildə 37,8 t/ha quru maddə hasil edir. İkinci məhsul tamamilə ilk məhsuldan asılıdır.
miqdarı. Biosenozun aşağıdakı məhsul növlərini ayırırlar: ilk ümumi məhsul (brutto-məhsul)-fotosintez və xemosintez yolu ilə produsentlərlə senoz sisteminə daxil edilən üzvi maddələrin miqdarı, təmiz ilk məhsul (netto məhsul)-tənəffüsə və fitotrofun istifadə etdiyi maddəni çıxdıqdan sonra qalan ilk məhsul; ümumi ikinci məhsul-fitotrof və zootrofların yeni konsumentlərin yaratdığı üzvi maddənin miqdarı; təmiz ikinci məhsul-tənəffüsə və konsumentlərin sərf etdiyi maddələr çıxıldıqdan sonra ikinci məhsul; məhsulun ehtiyatı. Təsərrüfat nöqteyi nəzərincə aşağıdakı B.m. ayırırlar: qiymətli bitki maddə miqdarının ümumi məhsulu: yararlı məhsul, yəni ümumi məhsulun səmərəli istifadə olunan hissəsi (məs. istifadə əmsalı çıxılmağı nəzərə alaraq yem məhsulu) və yararlı məhsulun ehtiyatı.
biosenoz qruplarına məqsədyönlü təsirin istiqamətləri: 1) Biosenozları məhsuldar vəziyyətdə saxlamaq (qulluq, səmərəli istifadə); 2) məhsuldarlığını artırmaq və ya insanın məskən saldığı mühiti yaxşılaşdırmaq: a) Sindinamik dəyişilməyə təsir etmək (demutasiya prosesini sürətləndirmək), b) tərkibini dəyişmək (yeni növ daxil etmək, məs. bitki səpini və ya əkini, qiymətli heyvanların gətirilməsi, az məhsuldar, zərərli və ziyanlı bitkilərin və heyvanların məhv edilməsi), biosenotik mühiti yaxşılaşdırmaq (gübrələmə, suvarma, yandırma, meşədə xidməti qırma aparmaq). BİOSENOZUN SƏRHƏDLƏRİ – bir növün və ya bir növ qrupunun dominantlığı qurtaran, digər növlərin dominantlığı başlandığı xətt və ya zolaq.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 59
BİOSFER (bio və yun. Spharia -kürə) (Vernadskiy), ekosfer (bir sıra qərb tədqiqatçıları), biosfer (Dılis) – yer kürəsində canlı həyatın yayıldığı sahə. B-ə ozon səthinə kimi atmosferin bir hissəsi (20-25 km), litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı (orta hesabla 2-3 km) və bütün hidrosfer (okeanın dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. Biosferin ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər. B. digər geosferlərdən ən yüksək kimyəvi çevrilmələr getməsilə fərqlənir. B. haqda təlimin banisi V.İ.Vernadskinin fikrincə B.-in maddəsi müxtəlif, lakin geoloji cəhətdən qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən (canlı maddə, biogen maddə, radioaktiv maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək yayılmış atomlar, atil və biatil maddə) ibarətdir. Müasir B. planetimizdə həyat yaranandan sonra uzun müddətli təkamülün nəticəsidir. BİOSFER EKOSİSTEMİ, EKOSFER, YERİN METAEKOSİSTEMİ (Dedyu, 1988) – biosfer Yerin ekosistemi kimi: B.e.-nin xüsusiyyətlərini planetin canlı, biokimyəvi aktiv maddələri (biokütlə), o cümlədən insanın daim artmaqda olan populyasiya sayı təyin edir. B.e.-in tərkib hissələri həmçinin aşağıdakılardar: ölü biotanın üzvi maddələri; biokos (orqanogen) dağ süxurları (qazıntı halında kömür, əhəngdaşların bəzi növləri, tabaşir, diatomitlər, balıqqulağılar, riflər və b.); atmosfer (ozon qatına qədər); hidrosfer (maksimal dərinliyə qədər). B.e.-nin fəaliyyəti günəş enerjisinin avtotrof orqanizmlər tə- rəfindən mənimsənilməsi sayəsində gedir. Müasir B.e. Yerdə həyat yaranandan sonra (təxm. 4 mlrd. il əvvəl) başlayaraq uzun təkamülün nəticəsidir. B.e. termini B.A.Bıkova (1988) məxsusdur.
vilayətlərində biosferin daha xarakterik, etalon qorunan sahələri. B.q. müəyyən biocoğrafi vilayətlərin təbii ekosistemlərini və onların genofondunun təbii halında qorunub saxlanması, onların vəziyyəti və müxtəlif təbii proseslərin gedişi üzərində hərtərəfli müşahidələr aparmaq məqsədilə yaradılır. B.q.-ın prinsipial sxemi belədir: nüvəsi, yaxud mütləq qorunan ərazisi; nüvənin ətrafında təsərrüfatda ciddi səmərəli istifadə olunan ərazi. Bütün dünyada müxtəlif xarakterik biocoğrafi provinsiyalarda 33-dən çox (1988) B.q. yaradılmışdır. Nəzəri cəhətdən B.q. özününizamlayan təbii sistemdir, ona görə onların sahəsi kifayət qədər böyük olmaqla, qonşu ekosistemlərdən ekoloji cəhətdən ayrılmış halda (təcrid olunmuş) olmalıdır. BİOSFER TƏZAHÜRÜNÜN ÖLÇÜSÜ – kəmiyyət Yüklə 3,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|