Dədə Qorqud ● 2015/I I 9
ideyaların məcrasına yönəldib daha möhtəşəm ədəbi abidə yarada bilmişdir. Bu
mənada ilk boyda Dirsə xan-Buğac süjetinin Tuman-Mete, Qara xan-Oğuz sü-
jetindən qaynaqlandığı açıq-aydın duyulur. Oğuz mifini oğuz-türk şüurunun ta-
rixi inkişaf aspektində araşdıran S.Rzasoyun belə bir fikri ilə tam razıyıq ki, bu
süjet “kosmik struktur baxımından Mete-Oğuz kağan mifinin epik paradiqma-
sıdır” (7, 259). Boyun məzmunu göstərir ki, Tuman-Qara xan obrazı Dirsə xan,
Mete-Oğuz obrazı isə Buğac obrazına transformasiya edilib. Lakin bu keçid
formal mahiyyət daşımayıb hadisələrin məntiqinə uyğun yerinə yetirilib. Fakt-
ları müqayisəli şəkilə nəzərdən keçirək.
Öncə belə bir fakt diqqəti çəkir ki, Oğuz və Buğac adları eyni prizmada:
Oğuz – öküz, Buğac – buğa müvaziliyində şərh olunur. “Oğuz kağan” dastanın-
da öküz görünüşlü Oğuz kıatı öldürürsə, Dədə Qorqud oğuznaməsində Buğac
buğanı öldürməklə hünər sahibi kimi tanınır.
F.Rəşidəddin oğuznaməsində Qara xan və qohum-əqrəbaları məsləhətləşib
Oğuzu öldürmək qərarına gəlirlərsə, Dədə Qorqud oğuznaməsində Dirsə xan 40
igidinin – nökərinin yalan məlumatları əsasında Buğacı ödürmək fikrinə düşür.
Hər iki mənbədə hadisələr ovla əlaqəli şəkildə verilir. İstər Oğuz xanın, istərsə
də Buğacın anasının adı göstərilmir. Hadisələrin sonrakı gedişatı isə fərqli plan-
da təsvir edilir. Oğlunu öldürmək istəyən Qara xan və bu işdə ona dəstək olan
qardaşları, bütün qohum-əqrəbası Oğuz xan tərəfindən öldürülür. Buğac isə atası
Dirsə xanın atdığı oxdan yaralansa da, anasının köməyi ilə sağalır. Oğuz xanın
atasına olan qəzəbi “Dədə Qorqud” eposunda mərhəmət hissi ilə əvəzlənir. Dirsə
xanın nökərləri tərəfindən dustaq edilib yağı yurduna aparıldığını duyan ana
oğluna ürək ağrısı ilə müraciət edir:
Görərmisin, ay oğul, nələr oldı?
Sarp qayalar oynanmadı, yer obrıldı.
Eldə yağı yoğ ikən səniñ babañıñ üstünə yağı gəldi.
Ol qırq namərd babañıñ yoldaşları babañı tutdılar,
Ağ əllərin ardına bağladılar,
Qıl sicim ağ boynına taqdılar.
Kəndülər atlı, babañı yayaq yorıtdılar.
Alubanı qalın kafir ellərinə yönəldilər.
Xanım oğul, qalqubanı yeriñdən urı turğıl,
Qırq yigidiñ boyıña alğıl,
Babañı ol qırq namərddən qurtarğıl!
Yorı, oğul, babañ saña qıydısa, sən babaña qıymağıl! – dedi.
(D-30, 7 – 31,1)
Bu sevgi, bu mərhəmət Buğacı əsir götürülmüş atasını azad etməyə vadar
edir.
Oğuz səltənətini qorumaq və daha da möhkəmləndirmək məqsədilə ulu
Qorqud tərəfindən nəsillərarası qarşıdurmanın nəsillərarası mənəvi bağlılığa
Dədə Qorqud ● 2015/I I 10
yönəldilməsi Oğuz xan obrazının Buğac xan obrazı vasitəsilə yeni səpkidə təq-
dimatına zəmin yaratmışdır. Bu xətt eposu təşkil edən digər boylarda məqsəd-
yönlü şəkildə davam etdirilməklə öz zirvə nöqtəsinə çatdırılmışdır ki, bəzi mə-
qamları gözdən keçirməklə oğul övladın Oğuz eli üçün nə dərəcədə önəmli
olduğunu görmək mümkündür. “Qam Börəniñ oğlı Beyrək boyu”nda yeddi qızı
olan Bay Börə bəy oğul həsrətini bu şəkildə ifadə edir:
“Xan Qazan, necə ağlamayın, necə bozlamayın? Oğulda ortacım yoq,
qartaşda qədərim yoq! Allah Taala məni qarğayıbdır. Bəglər, tacım-taxtım içün
ağlarım. Bir gün ola, düşəm öləm, yerimdə-yurdumda kimsə qalmıya,” – dedi”.
(D-67, 13 – 68, 4).
Müraciətdən aydın görünür ki, oğul atanın həm vüqarı, həm də varisidir.
16 illik ayrılıqdan sonra Beyrəgi görən ata-anası onu belə qarşılayır:
“Dünlügi altun ban evimiñ qabzası oğul!
Qaza bəñzər qızımuñ, gəlincigimiñ çiçəgi oğul!
Görər gözüm aydını oğul!
Tutar belüm qüvvəti oğul!
Qalın Oğuz imrəncisi canım oğul!” (D-119, 1-4).
Bu münasibət Qazanın Uruza, Qazılıq qocanın Yegnəgə, Bəkilin Əmrana
olan ata sevgisində də eynilə təkraralanır. “Dədə Qorqud” oğuznamələrində
oğula təkcə bir nəslin, bir ailənin deyil, ümumilikdə, dövlətin əbədiliyinə zəma-
nət verən qüvvə kimi baxılır.
Bu sevgi, bu münasibət qarşılıqlıdır. Ata da oğul üçün şərəf, qeyrət simvo-
ludur. “Qazan bəg oğlı Uruz bəgiñ tutsaq olduğı boy”da Uruz bəyin dili ilə bu
münasibət aforistik deyim şəklində verilir:
“Baba oğul qazanır ad üçün,
Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiyçün”. (D-131, 3-4).
Ata sözü hökmdür, ona əməl etmək oğul üçün borcdur. Eposda bu belə
ümumiləşdirilir: “Ol zamanda oğul ata sözin iki eləməzdi. İki eyləsə, ol oğlanı
qəbul eləməzlərdi” (D-131, 13 – 132, 1).
Aydındır ki, digər oğuznamələrdən fərqli olaraq, “Dədə Qorqud” eposun-
da ata-oğul münasibətləri köhnəliklə yenilik arasında gedən qarşıdurma şəklində
deyil, qarşılıqlı anlaşma müstəvisində təsvir olunmuşdur. Əslində yaradıcı ozan
Oğuz etnosunun, Qalın Oğuz dövlətinin güçünü bu anlaşmada görür. Həmin
anlaşmanın, qarşılıqlı sevgi və inamın pozulması Oğuz zamanının sona çatdığı-
na bir işarədir. Eposun Qazan xanla dayısı Aruz arasında düşmənçilik toxumu-
nun cücərməsi nəticəsində baş verən qanlı döyüş səhnələrinin təsviri ilə yekun-
laşması məhz yüzillərin sınağında özünü doğrultmuş bu məntiqə söykənir.
Beləliklə, “Oğuz kağan” dastanının bizə çatmış uyğur versiyasının, F.Rə-
şidəddin və B.Əbülqazi tərəfindən yazıya köçürülmüş oğuznamələrin “Dədə
Qorqud” oğuznamələri ilə müqayisəli təhlili göstərir ki, eyni qaynaqdan törəmə-
lərinə baxmayaraq, bu oğuznamələr fərqli düşüncə mühitində yaranmış əsər-
Dostları ilə paylaş: |