Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
22 
 
regional  güclərini  və  qlobal  potensiallarını  formalaşdırmaqda-
dır.  Ayrı-ayrı  regionlarda  və  müxtəlif  sahələrdə  dövlətlərin 
geniş  iştrak  etmək  istəkləri  və  geniş  iştirakları  təbii  ki, 
ümumdünya  sferasının  ayrı-ayrı  tərkib  hissələrə  ayrılmasına 
gətirib  çıxarmışdır.  Dövlətlərin  fərqli  gücləri  ayrı-ayrı 
regionlarda  fərqli  gücü  və  potensialı  meydana  gətirmişdir. 
Dövlətlərin fərqli gücləri elə sistemin (dünya siyasət sistemi və 
onun  tərkibi  olan  beynəlxalq  münasibətlər  sistemi)  tərkib 
strukturları ilə əlaqəlidir. Regionlarda dövlətlərin formalaşması 
proseslərinin  siyasi  və  tarixi  xüsusiyyətləri  və  güclərin 
ümumdünya  müstəvisi  üzrə  fərqli  yayılmaları  dünyanın  siyasi 
rəngarəngliyini  ortaya  çıxarmışdır.  Ümummünasibətlər  siste-
mində  və  dünya  siyasəti  sistemində  fərqli  güclər  sistemin  hər 
bir  məkanında  eyni  çəkini  yaratmamışdır.  Buna  görə  də 
dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərdə təsnifatı mövcuddur 
və  dövlətlər  güclərinə  görə  xarakterizə  edilə  bilirlər. 
Dövlətlərin güclərini onların mənsub olduqları potensial (daxili 
resurslarının  hərəkətindən  meydana  gələn  enerji  və  xarici 
resurslardan meydana gələn potensial) müəyyən edir. Dövlətlər 
öz  güclərindən  istifadə  edərək  potensiallarını  daima  artırırlar. 
Dövlətin  müdafiə  funksiyası  onun  resurslarının  artmasına  və 
siyasət  sahələrinin  enerji  baxımından  çoxalmasına  əsaslanaraq 
daima  genişlənir.  Dövlətlərin  müxtəlif  gücləri  və  müxtəlif 
iştirak  səviyyələri  təbii  olaraq  dünyanın  ayrı-ayrı  bölgələr 
üzrə  maraq  uğunda  sahələrə  ayrılmasını  təmin  edir. 
Dövlətlərin  fərqli  gücləri  ayrı-ayrı  regionların  sistemləşməsində, 
strukturlaşmasında  fərqli  amilləri  üzərə  çıxarır.  Bu  baxımdan  da 
regionda, 
regiondan 
kənarda 
şəbəkələşmiş  maraqlar 
meydana gəlir. Beynəlxalq münasibətlər və bu münasibətlərdə 
istifadə  olunan  resurslar  “siyasi  heliosentrzim”  prinsipini 
ortaya çıxarır.
1
  
                                                 
1
 Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, 
təkliflər, proqnozlar) elmi və elmi-publisistik məqalələr toplusu. II CİLD, 
Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s., ss.273-367. 

---

 
23 
 
Dünya,  iqtisadi  və  siyasi  aspektlərdə,  onun  sakinləri  və 
sakinlərinin  təşkilatları  olan  dövlətlər  tərəfindən  “paylara 
bölünmüş”  vəziyyətdədir.  Dünyanı  ayrı-ayrı  məkanlara  bölən 
daha  çox  xalqların  mənsub  olduqları  hakimiyyətdir,  hansı  ki, 
bu  qrup  da  dövlətlərini  beynəlxalq  münasibətlərdə təmsil edir. 
Dünyanın  vahid  hakimiyyəti  (burada  ayrı-ayrı  dövlətlərə 
məxsus olan hakimiyyətlərin birlyindən söhbət gedir) maraqlar 
uğrunda dünyanı ayrı-ayrı sahələrə bölməkdədir, ayırmaqdadır. 
Dünya  resursları  vahid  hakimiyyətin  (burada  bütün 
dövlətlərin  cəmi  hakimiyyəti  nəzərdə  tutulur)  əsas 
obyektindədir.  Hakimiyyətlər  arasında  gedən  mübarizələr  və 
müharibələr  bir  tərəfdən  dövlətlərin  güclərinin  artmasına  və 
azalmasına yönəlir, digər tərəfdən də güclərin təsnif olunmasını 
zəruri edir. Bu bölgü vəziyyəti həm rəngarəngliyi yaradır, həm 
də  lazımi  anlarda  sərtliyi  meydana  gətirir.  Gücün  təsnif 
olunması  potensialın  təsnifatını  ortaya  çıxarır.  Nəticədə 
dövlətlər  güclərinə  görə  qruplaşmaq  və  təşkilatlanmaq 
məcburiyyətində  qalırlar.  Böyük  dövlətlər  güc  birlikləri 
yaradırlar.  Bu  istiqamətdə  də  digər  gücə  malik  olan  dövlətləri 
öz  tərəflərinə  çəkirlər.  Böyük  dövlətlər  öz  güclərini 
yerləşdikləri  məkanlar  və  kənar  məkanlar  üzrə  şəbəkə  sistemi 
əsasında  formalaşdırırlar  (toplayırlar).  Şəbəkə  gücünü  (bu 
anda  güc  axını meydana  gəlir)  iqtisadi, siyasi, hərbi ittifaqlar 
meydana  gətirir.  Gücə  görə  təsnif  olunma  beynəlxalq  siyasət 
müstəvisinin piramidal formasını meydana gətirir.
1
  
 Dövlətlər  gücləndikcə  daha  çox  müdafiə  olunmaq  və 
əhatələnmək  (burada  ətraflara  şaxələnmək)  siyasəti  həyata 
keçirirlər.  Dövlətlərin  gücləri  regionlarda  və  regionların 
birləşməsi 
areallarında 
geosiyasətin 
əsaslarını  yaradır. 
Dövlətlərin  güclənməsi  artan  potensialları  bir  tərəfdən  onların 
gələcəkdə daha da güclənməsinə xidmət edir, digər tərəfdən də 
                                                 
1
 Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, 
təkliflər,  proqnozlar)  elmi  və  elmi-publisistik  məqalələr  toplusu.  II  CİLD, 
Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s., ss.160-248. 

---

 
24 
 
onların  daxildən  və  xaricdən  müdafiəsinə  əsaslanır.  Müdafiə 
özü  də  inkişaf  proseslərinin  artan  cədvəlinə  bağlı  olur.  İnkişaf 
özü  ilə  müdafiə  siyasətini  də  gücləndirir.  Başqa  sözlə  ifadə 
etsək,  qeyd  edə  bilərik  ki,  resurslar  və  onlar  üzərində  təsir 
prosesləri artdıqca müdafiə də artır.  
Xarici  siyasət  proseslərinin  başlıca  məqsədi  də  güclən-
məkdən  və  müdafiə  olunmaqdan  ibarətdir.  Xarici  siyasətin 
sistemliliyi 
və 
rasionallığı, 
çoxistiqamətliliyi 
xalqların 
güclənməsinə  və  yeni  imperiyalar  (burada  daha  çox  iqtisadi 
əsaslı) yaratmasına gətirib çıxarır. (Qeyd: XXI əsrin başlanğıcı 
üçün formalaşdırılan imperiyalar yeni məzmuna malikdirlər. 
Burada  artıq  zorakılıqdan  daha  çox  iqtisadi  amillər  yüksək 
effekt  yaradır.  Yeni  imperiyaların  da  formalaşması  keçmiş- 
XIX-XX  əsrin  imperiyalarının  yeni  məzmunlu  siyasətləri 
sayəsində həyata keçirilir. Burada iqtisadi yürüşlər (resurslar 
axınının  kütləviliyinin  yaradılması),  informasiya  yürüşləri 
(məlumat  şəbəkələrinin  genişləndirilməsi)  dövlətlərin  yeni 
ə
saslı  maraqlar  zonasını  yaratmaqdadır.  Postmodernizmin 
imperiya  siyasətində  silahların  təbiqinə  bir  o  qədər  ehtiyac 
duyulmur.  Çünki  bu,  əks  səmərə  verir.  İndiki  imperiyalar 
həm də liberal məzmuna daha çox üstünlük verirlər. Tarixin 
“silah  imperiyasını”  indi  “kağız”  imperiyası  əvəz  edibdir. 
Kağız və düşüncələrin vəhdəti dövlətin geosiyasi maraqlarına 
xidmət edir).  
Tarixin  müxtəlif  mərhələlərində  pay  bölgüsünün  təşkili 
gücün,  zorakılığın  tətbiqinə  əsaslanmışdır.  Lakin  müasir 
zamanda  və  post  müasir  dövrdə  bu  kimi  metodların  tətbiqi 
zəifləməyə  başlamışdır.  Qloballaşma  tendensiyaları,  qloballaş-
manın  yaratdığı  fəsadlar,  gətirə  biləcəyi  təhlükələr  insanları 
münasibətlərdə “yumşaq” yanaşmalara sövq edir. Dövlətlər də 
gücləndikcə  daha  çox  təhlükələrlə  üzləşməmək  üçün 
münasibətlərdə ilberal metodlara üstünlük verirlər. Bu, həm də 
qlobal  miqyaslı  güclərin  formalaşmasından  və  onlarda  olan 
daöıdıcı  resurslardan  irəli  gəlir.    İnsan  hüquqlarının,  qlobal 

---