Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
40
m
üəllim auditoriyanı  idarə  edə bilmir, çətinlik     çəkir,    psixoloji      cəhətdən     hazırlıqsız olduğunu  büruzə 
verir. Tələbə isə əksinə, səs salmağ
ı, yersiz replikaları, gülüşləri yağış kimi müəllimin üstünə yağdırır, özünü 
bu  «oyunun»  qalibi  hesab  edir.  Hətta      belə      hadisələrə      psixoloji      cəhətdən      haz
ır  olmayan  müəllim 
auditoriyan
ı tərk etməyə məcbur olur. Belə hallarda müəllimin imkanlarını məhdudlaşdıran tribuna lazımsız 
əşyaya 
çevrilir.  Müəllim  audtoriyanın,  zalın  müəyyən  hissəsində  yerini  dəyişə-dəyişə  dinləyiciləri  idarə 
etməlidir.  Başqa 
çıxış  yolunu müəyyən edə   bilməyən   müəllim,    tezliklə narahatlıq  yaradan  hissə ilə  əlaqə 
yarad
ıb, onları ünsiyyətə cəlb etməlidir. Yeri gələrsə, bir neçə dəqiqə nitqdən kənara çıxıb,   müəyyən  bir  
tərbiyəvi  m
övzuya   əl   atmaqla dinləyicilərin   diqqətini   mövzuya   cəlb   etməlidir. Müəllim   tərbiyəvi   
m
övzunu   ümumi   halda    şərh etməlidir. Məsələn, o qeyd edir: son dövrlərdə bizim gənclər üçün təlim-
tərbiyə ocaqlar
ı, idman kompleksləri, gələcək nəsillərin dünyagörüşünü artıran informasiya mərkəzləri və s. 
şəraitlər yarad
ılır. Bəzi gənclər bunlardan səmərəli istifadə edir, bəziləri isə buna laqeydliklə yanaşır. Onu da 
qeyd  edək  ki,  hər  bir  uşaq,  gənc  hər hans
ı  bir  ailənin  üzvüdür,  həmin  ailəni  təmsil  edir.  Yəni  uşaq  ailənin 
g
üzgüsüdür, onu olduğu kimi əks etdirir. Əgər o, mədəni, bir-birinə hörmət  etməyi  bacaran   bir   ailədə   
b
öyüyüb   tərbiyə almışsa, özünü aparmaq qaydalarını da çox gözəl bilir. Belə uşaqlar həm də yüksək savada, 
mədəniyyətə malik olurlar. Kimin savad
ı varsa, onun mədəniyyəti, qanacağı da var. Belə adamlar özünü çox 
g
özəl  aparır,  dərslərini  yazır  və  oxuyurlar.  Özünü  apara  bilməyən  uşaq,  yeniyetmə  həm  ailəyə,  həm  də 
qohum-qardaşa əngəldirlər. 
Özünü, sözünü, danışığını bilməyən şagirdlərə  müəllim Mücirəddin Beyləqaninin 
yarad
ıcılığından bir parçanı misal gətirir: 
 
Bir s
ıra anlamaz azğınlar da var.  
Qohuma eyibdir, məhəlləyə ar...  
Onlar
ın səsindən qulaqlar dəngdir.  
Ancaq ki, dərmans
ız boş bir həvəngdir...  
Uzun dilləri şam kimi ger
çək,  
Lakin dedikləri məna da pəltək. 
 

---

 
41
Bu  misallardan  sonra  m
üəllim  birbaşa  nitqin  davamını  şərh  etməyə  başlayır.  Bu  mövzunun  yaratdığı 
sakitlikdən sonra 
öz məharətini tam səfərbərliyə alıb nitqi yüksək səviyyədə davam etdirmək olar. Yaranan 
əlaqəni, 
ünsiyyəti bir növ «dostluğa» çevirib, hətta bəzən yersiz hərəkətlərə, replikalara da ciddi yanaşmamalı 
və belə vəziyyətləri yaln
ız yüngül gülüşlə qəbul etməlidir. Bu natiqin davranış qaydalarının əvəz olunmaz bir 
qaydas
ıdır. 
Natiqin davran
ış qaydalarında əsas amillərdən biri də əl-qol hərəkətlərindən düzgün istifadə edilməsidir. 
Bəzi  natiqlər  nitqlərinə  uyğun  gəlməyən,  məzmuna  uyuşmayan,  daxili  aləmdən  gələn  səslə  qovuşmayan 
yersiz  hərəkətlərdən  istifadə  edirlər.  Sonra  dinləyicilərin  verdiyi  reaksiya  ilə  m
üəyyən  edirlər  ki,  yalandan, 
boş  yerə  gurultulu  s
özlərlə  çıxış  edir,  əl  çalmaq  xatirinə  danışır.  Məsələn,  zavodda,  məktəbdə,  ictimai 
yerlərdə  «yaşas
ın  zavodlarımız  arasında  olan  dostluq  əlaqələri»,  «yaşasın  zavodumuzun  beynəlmiləlçiliyi», 
«sizi  həmişə  g
ülərüz  görüm»,  «əlləriniz  var  olsun»,  «pis  adamlara  bizim  aramızda  yer  yoxdur»  və  s.  kimi 
laz
ımsız  söz  birləşmələrini  ironiya  ilə  tələffüz  edən  natiq  bu  dırnaqarası  kəlamları  əllərini  havada  oynada-
oynada, q
ışqıraraq  dinləyicilərə çatdırır. Nəticədə isə yalnız səs telləri korlanır, səsi batır, onu tər basır, ağzı 
quruyur.  Sonra  qarş
ısına  çıxan  hər  bir  kəsdən  soruşur.  «Necə  çıxış  etdim?»  «Hamı  sakit  dayanıb  mənə 
diqqətlə qulaq as
ırdı?» «Fikirlərim aydın idi?» «Rəhbərlik çıxışa diqqətlə qulaq asırdı?» və s. kimi inamsız 
suallarda 
özünü təhlil etməyə başlayır. Belə ümidsiz suallar natiqə inamsızlıq aşılayır. Onun inkişafına mane 
olur. Natiq hər şeydən əvvəl yadda saxlamal
ıdır ki, onun hərəkəti təbii olmalıdır. Kimisə təqlid etmək, özünü 
kiməsə  oxşatmaq,  səsin  tembrini  dəyişmək  nitqə  bayağ
ılıq,  sünilik  gətirir.  Bunu  natiqin  özü  də  hiss  edir. 
Natiqin jesti nə qədər təbii olarsa, fikri bir o qədər dəqiq, sərrast və əyani olar.  
Çünki jest natiqin  fikirlərinin  
hərəkətlə  təsdiqi  deməkdir.  Natiqin  jestləri  də  ondan  as
ılı  olmayaraq  dinləyicilərlə  əlaqə  yaradır,  danışır, 
fikir aş
ılayır. Bəzi natiqlər çıxış edərkən dinləyiciləri özü ilə birlikdə kədərləndirir,  onları göz yaşı tökməyə 
s
övq edir. Tutaq ki, natiq “Qanlı Yanvar” hadisələrindən danışır. O, nitqində, səsində, duruşunda, üzünün 
mimikas
ında  kədərləndiyini  bildirir.  Həmin  anları  dinləyicilərlə  birgə  yaşayır.  Vətən  uğrunda  axıdılan 
g
ünahsız qanlar  dinləyiciləri sarsıdır, onların daxili aləmini bir kədər bürüyür. Natiq isə nitqi şərh edərkən 
əl-qol  hərəkətlərindən  istifadə  etmir,  sanki  mimikas
ı ilə dinləyicilərlə danışır, onların dərdlərinə  şərik olur. 
Bu,  natiqdən  ustal
ıq,  əsil  istedad  tələb  edir.  « nsanlar  əlləri  vasitəsilə  yalnız  balta  tutmur,  ev  tikmir,  iş 

---

 
42
g
örmür,  həm  də  əlləri            vasitəsilə  dostlarını  salamlayırlar,  düşmənlərini  hədələyirlər,  hər  hansı  varlığı 
nəvazişlə  oxşay
ırlar.  Axı  sözlərlə  birləşən  jestlər  nitqin  emosional  səslənməsini  daha  da  qüvvətləndirərək 
ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Təsvir əsnasında və ya təqlid xatirinə, müəyyən səmti, yeri, hərəkəti göstərərkən, 
jestlər ifadələrə laz
ımi aydınlıq gətirir. Bundan əlavə, jestlər natiqin yaradıcı qüdrətinin fiziki ifadəsi kimi də 
qiymətlidir, dinləyicilər natiqin belə jestlərini 
çox diqqətlə izləyir və xoşlayırlar. Natiq fikirlərini başqalarına 
çatdırarkən, hisslərini müşayiət edən belə fiziki hərəkətlərindən razı qadır. Bundan əlavə natiqin pozasında 
(duruşunda) ahəngdarl
ıq əmələ gəlməsinə kömək edir. Natiq jestlərin müxtəlif şəkillərindən istifadə edə bilər. 
Məsələn,  ifadəli  jestlər  daha 
çox  geniş  şəkildə  işlənir  və  tətbiq  olunur.  Bu  jestlər  nitqin  ən  qüvvəli 
məqamlar
ını  müşayiət  edir.  Məsələn,  natiq  dinləyicilərə  iki  müxtəlif  kitabın  həcmi  barəsində  əlləri  ilə 
məlumat  verərkən,  jestdən  təsvir  məqsədilə  istifadə  edir.  Həm
çinin  tərəqqi  və  tənəzzülün  baş  verməsini 
ялляринин сцряти иля динляйиcиляря даща йахшы чатдыра билир. Jестлярин ян садя нювц (шякли) олан эюстяриcи jест ялляр вя 
бармаглар васитясиля щяр щансы бир яшйайа ишаря олунур.  
… Натигляр йери эялдикжя тяглиди ъестлярдян дя истифадя едирляр. Чцнки натиг дя бязи щярякятляри иля актйору 
хатырладыр.  Лакин  натиг  юзцнцн  харижи  мимика  прийомларына  вя  сяс  тяглидиня  анжаг  йцнэцл  штрихляр  шяклиндя 
мцражият етмяси иля актйордан фярглянир.  
Натигин  давраныш  гайдаларындан  бири  дя  сярбяст,  ряван  данышмаьыдыр.  Щям  дя  сюзя  вердийи  гиймятдир. 
Натиг буну йахшы йадда сахламалыдыр ки, жцмлядя ишлятдийи щяр бир сюз фикрин ифадясиня йени бир шей ялавя едир. 
Яэяр бu тенденсийа юзцнц доьрултмурса, демяли, фикир йерсиз, ясассыз эюрцняжяк. Натиг нитгини гураркян йалныз 
бир  шейи  фикирляшмялидир:  бу  коллектив  цчцн  щазырланыр.  Она  эюря  дя  коллективя  щюрмят  етмяк  щяр  бир  натигин 
боржудур. Сюзляря, ифадяляря, жцмляляря гайьы иля йанашмаг коллективя вя биринжи нювбядя натигин юзцня бюйцк 
щюрмят  эятирир.  Буна  эюря  дя  натигин  хцсуси  лцьятляри  олмалыдыр.  О,  бу  лцьятлярдян  сямяряли  шякилдя  истифадя 
етмялидир. Бязи натигляр чыхыш едяркян сюзлярин синонимлярини йерли-йериндя ишлядя билмир. Щятта синоним сюзлярля 
дублети  бир-бириндяn  айыра  билмирляр.  Нятижядя,  нитгляри  гцсурлу  вя  сюнцк  эюрцнцр.  Натиг  ону  билмялидир  ки, 
синонимляр  нитгдя  тякрарын  гаршысыны  алыр,  она  рянэарянэлик  эятирир,  йени  мяна  чалары  йарадыр.  Синонимляр 
натигин дилиня чевиклик эятирир, фикрин образлы ифадя олунмасына хидмят едир. Мясялян, бюйцк сюз устады Сямяд 
Вурьун синонимлярдян мящарятля истифадя етмишдир: 
Ел билир ки, сян мянимсян,  

---