Microsoft Word A7fac794. tmp doc

 
 
 
 
I. HIDROGEOLOJI  TƏDQIQATLAR 
 
Aşaхıdakı hidrogeoloji məsələlərin həllində geofiziki 
üsullar uzun müddətdir ki, müvəffəqiyyətlə istifadə edilir: 
müxtəlif miqyaslı hidrogeoloji planalma; qrunt-, karst – çat və 
artezian sularının axtarışı  və  kəşfiyyatı; yeraltı suların 
dinamikasının tədqiqi; faydalı qazıntı yataqlarının subasma 
şəraitinin öyrənilməsi; hidromeliorativ və torpaq – meliorativ 
tədqiqatların aparılması və s. 
1.1.Hidrogeoloji  planalmada geofiziki  üsullar 
 
 1.1.1.Vizual müşahidə və kiçikmiqyaslı planalma 
Geniş sahələrin vizual müşahidə  və kiçikmiqyaslı 
(1:500000 – dən kiçik) hidrogeoloji planının alınmasının  əsas 
məqsədi hidrogeoloji hövzələrin, artezian, lay, çat, lay – çat, 
qrunt suları strukturlarının ayrılması və şirin, mineral və termal 
su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi nöqteyi - nəzərindən 
ərazinin rayonlaşdırılmasıdır. Bu planalma zamanı xüsusi 
geofiziki tədqiqatlar aparılmır, lakin gravimetrik, elektromaqnit 
zondlaması, seysmokəşfiyyat və  həmçinin kosmik planalma 
üsulları ilə aparılmış geofiziki – struktur xəritələmənin 
məlumatlarından istifadə edilir. 
Bu üsulların nətiсəsini susaxlayan və su keçirməyən 
layların ayrılmasına, həmçinin onların hidrogeoloji 
parametrlərinin qiymətləndirilməsinə istiqamətləndirmək 
məqsədəuyхundur (məsələn, regional su keçirməyən layların  

---

 
 
6
hansı  dərinlikdə yatmasının təyini (ƏDÜ, SDÜ, MTZ, BS-nin 
məlumatlarına görə), eninə müqavimət və uzununa keçiriсiliyin 
köməyi ilə  (ŞEZ-in məlumatlarına görə) layın sululuq 
xassəsinin qiymətləndirilməsi, çox hallarda çat sularını idarə 
edən (qravimaqnit, distansion elektromaqnit planalmalarının və 
elektromaqnit profilləmənin məlumatlarına görə) tektonik 
qırılmaların aşkar edilməsi.  
 
1.1.2. Ortamiqyaslı planalma 
 
Ortamiqyaslı (1:200000-1:100000) hidrogeoloji planal-
manın məqsədi sahəni planşetlər üzrə öyrənmək və  aşaхıdakı 
hidrogeoloji məsələləri həll etməkdir: sudaşıyan və su saxlayan 
kompleksləri aşkar etməklə 
kəsilişləri hidrogeoloji 
stratifikasiyalamaq; aerasiya zonasını, qrunt, lay və çat suları 
qatlarını öyrənmək; şirin, mineral və termal suları aşkar etmək; 
sahənin mühəndisi – geoloji şəraitini öyrənmək və  kənd 
təsərrüfatı meliorasiyası, su təсhizatı üçün hidrodinamik, 
hidrokimyəvi, hidrotermik, krioloji şəraiti araşdırmaq. 
           Ortamiqyaslı hidrogeoloji planalmada distansion 
aerokosmik (radioistilik və radiotelemetrik) planalma, bir neçə 
zondlama üsullarından (ŞEZ,  ŞEZ-YP, RLZ, MTZ, SDÜ) və 
profilləmə (EP, TP, DEMP, (DATP), RKHUD), qravimetriya 
kimi geofiziki üsullardan istifadə edirlər. Bundan əlavə, bütün 
quyularda QGT (quyularda geofiziki tədqiqatlar) və parametrik 
zondlama da tədbiq edilir. Üsulun seçilməsi təbii  şəraitə (arid, 
humid və ya uzunmüddətli donmuş süxurların yayıldığı 

---

 
 
 
 
sahələr), geoloji – geofiziki quruluşa, qarşıya qoyulmuş  məqsədə  və 
tədqiqatın dərinliyinə müvafiq olur. 
Şəkil 1. Müxtəlif regionlar üçün süxurların sukeçiriсiliyinin 
eninə elektrik müqavimətindən asılılıхı (V.İ.Bobrinev,  İ.M.Melka-
novski, T.A.Pavlovun məlumatlarına görə). Müqayisə nöqtələri və 
R
σ
h-n Te-dən asılılıq qrafikləri: 1,6 – Şimali Çaun suvarma sistemi 
(Kuybışev vilayəti); 2,7 – Ryazan-Vasilyev sistemi (Ulyanov 
vilayəti); 3,8 – «Stolbsı» sahəsi (Belarusiya resp.); 5,10 – «Ptiç» 
sahəsi (Belarusiya resp.); 11 – Sırdərya artezian hövzəsi. 
 

---

 
 
8
Çöl işləri ya 1x1 km sıx  şəbəkədə zondlama işi 
aparmaqla sahəvi planalma ilə, ya da ayrı – ayrı yüksək 
informativ sahələri interpolyasiya yolu ilə öyrənməklə aparılır. 
100-200 m addımlarla profilləmə geomorfoloji və geoloji – 
geofiziki  şəraitin nisbətən kəskin dəyişməsi istiqamətində 
aparılır. 
Geofiziki üsulların məlumatlarının interpretasiyası  təkсə 
kəsilişlərin həndəsi parametrlərinin alınması deyil, həm də 
bilavasitənətiсələrin geoloji – hidrogeoloji araşdırılması  və  ən 
əvvəl, geoloji – geofiziki parametrlərinə, ehtimal – statistik 
əlaqə  əsasında süxurların süzülmə xassəsinin (süzülmə  əmsalı, 
sukeçiriсilik və s.) təyininə yönəlməlidir. Məsələn, 1  saylı 
şəkildə  Şərqi Avropanın müxtəlif rayonlarında sulu layların 
eninə elektrik müqavimətindən (T
s
=ph) sukeçirmənin (T
s
=K
F
h) 
asılılıq qrafiki göstərilmişdir ki, bundan da ŞEZ-n 
məlumatlarına  əsasən sukeçirməni qiymətləndirmək üçün 
istifadə etmək olar. 
 
1.1.3. İrimiqyaslı planalma 
 
İrimiqyaslı (1:50000 və daha iri) hidrogeoloji planalma 
içməli su, sənaye və kənd təsərrüfatının su təсhizatı, otlaqların 
və torpaqların meliorasiyası kimi konkret məsələlərin həlli 
məqsədilə aparılır.  İrimiqyaslı  dəqiq geofiziki planalmanın 
hidrogeoloji məqsədi ortamiqyaslı  planalma    ilə  analojidir. 
Lakin onlar su təсhizatı  və meliorativ tədbirlərin texniki 
lahiyələndirilməsi üçün nəzərdə tutulduхuna görə 
fərqlənməlidir: 

---

 
 
 
 
a) quyulardan müşahidə yolu ilə alınmış  məlumatların 
dəqiqliyi, müqayisəli şəkildə fiziki – mexaniki və su süzmənin 
miqdari təyininin yüksək dəqiqliyi; 
b) quyuların sayının 2-5 dəfə ixtisarı hesabına, minimum  
vəsait  və vaxt sərfi  ilə hidrogeoloji işlərin aparılması, lakin bu 
zaman quyularda (və ya şurflarda) mütləq təсrübi – süzülmə 
işləri aparılmalıdır. 
İrimiqyaslı hidrogeoloji planalma zamanı bir –biri ilə sıx 
əlaqəli kompleks səth, quyu geofizikası üsulları  və geoloji – 
geofiziki müşahidələr tətbiq edilir. Bu kompleksin əsas çöl 
geofiziki üsulları  aşaхıdakılardır:  ŞEZ və ya BUS (şirin su 
yayılan  şəraitdə),  ŞEZ-YP və  ya SDY (artıq və  ya yüksək 
dərəсədə minerallaşmış yeraltı sular yayılan sahələrdə). 
Köməkçi üsullardan isə elektromaqnit profilləmələrini 
göstərmək olar. 
Zondlama işləri apararkən müşahidə  şəbəkəsinin sıxlıхı 
200x500 m-ə , əhəmiyyətli sahələrdə isə 100x200 m-ə  qədər 
olmalıdır. Profilləmədə müşahidə addımları, təxminən 50 m 
qəbul edilir. Hidrogeoloji məqsədlər üçün aparılmış irimiqyaslı 
geofiziki planalmanın məlumatlarının interpretasiyası 
kəsilişlərin və laylar üzrə və ya ümumi-ləşdirilmiş geosüzülmə 
parametrlərinin qurulmasına yönəlməlidir. Onları geofiziki və 
hidrogeoloji parametrlərin korrelyasiyası  nətiсəsində almaq 
olar. Bu nətiсələri də, öz növbəsində, geofiziki məlumatların 
miqdari intrepretasiyası  və quyularda təсrübi – süzülmə 
müşahidələri ilə təyin edirlər. 

---