Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
126 sonsuzluğu qurmaq olmaz; qurmaq prosesində atılan addımların intuitiv yolla təsdiq edilən və sərbəst meydana gələn ardıcıllığından istifadə edilməlidir. Məntiqi və tarixi metodlar haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Marksist fəlsəfədə tarixilik deyəndə hərəkətdə və inkişafda olan obyektiv gerçəkliyin xronoloji ardıcıllıqla öyrənilməsi nəzərdə tutulur. Məntiqilik isə obyektiv ailəmi insan şüurunda ideal obrazlar şəklində əks etdirən fikirlərin (anlayışların, mühakimələrin) bir-biri ilə müəyyən zəruri əlaqəsi deməkdir. Beləliklə, tarixlık birinci, məntiqilik isə ikincidir. Məntiqi metodun məqsədi tarixi prosesin mahiyyətini, əsas məzmununu nəzəri formada, mücərrədlik sistemində yenidən canlandırmaqdır. Öz-özlüyündə məntiqilik, real tarixi prosesdə olduğu qaydada mahiyyətdə həyata keçir. Tamam əks nöqteyi- nəzərə görə isə məntiqilik tarixilikdən əvvəl gəlir və onun meydana gəlməsinə kömək edir. Məsələn, alman filosofu Fixtenin fikirincə anlayışın məntiqi strukturunun yaranması tarix başlanmazdan əvvəl sonra və tarixi prosesin başlanması üçün ilkin şərt olur. Bir çox filosoflar tarixilik ilə məntiqiliyin vəhdətini xüsusi vurğulayırlar. Tarixi inkişafda olan bütün sistemləri öyrənən elmlərin hamısı üçün (evolyusion biologiya, tarixi geologiya, cəmiyyətin tarixi, dilçilik və b.) tədqiqatın tarixi metodunun böyük əhəmiyyəti vardır. Bu elə metoddur ki, obyektin real tarixini onun müxtəlifliyində əks etdirir, əhəmiyyətli tarixi faktları və onun inkişaf mərhələlərini üzə çıxarır, nəticədə öyrənilən obyektin nəzəriyyəsini yaratmağı, onun inkişaf məntiqini və qanunauyğunluğunu aşkarlayır. Tarixilik məntiqilik ilə tamamlanmalı, onda özünün məntiqi yekununu tapmalıdır. Məntiqi metod mahiyyətcə tarixi prosesin mücərrəd və ardıcıl nəzəri formada əks olunmasıdır. İdrakda tarixi ilə məntiqinin uyğun gəlməsi yalnız duyğulardan ağıla, empirizmdən nəzəriyyəyə doğru hərəkət deyil, həmçinin mücərrəddən konkretə doğru məntiqi kateqoriyaların müəyyən 127 ardıcıllıqla formalaşmasını və istifadə edilməsini ifadə edən hərəkəti xarakterizə edir. İdrakın tarixi (müvafiq olaraq həm də məntiqi) inkişaf prosesində gostərilən ardıcıllıqı müəyyən etmək olduqca çətin məsələdir. İdrakın tarixi ilə məntiqinin uyğun gəlməsi yalnız bütövlükdə elmi idrakın inkişafını deyil, eyni zamanda gerçəkliyin ayrı-ayrı hissələrinin dərk edilməsini ifadə edir. Tarixi metod tək konkret hadisə və prossesləri əks etdirsə də mücərrəd və birtərəflı bilik verir. Məntiqi metod isə tarixi prosesdə ümumini, təkrar olunmanı öyrənməyi nəzərdə tutur, yalnız bu metod konkret, sistemlı bilik verir. Məntiqi metod mahiyyətcə tarixi metodun ümumiləşdirilməsi və sistemləşdirilməsidir. Sistem metodu. Bu metod obyekti öz aralarında qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərdən təşkil olunmuş bütöv sistemlər kimi öyrənir, tədqiqatı mürəkkəb obyektin müxtəlif tipli əlaqələrini üzə çıxarmaq istiqamətinə yönəldir və bu əlaqələri vahid nəzəri formada birləşdirir. Sistemli münasibət konkret elmlərdə problemlərin konkret qoyuluşuna və onların səmərəli öyrənilməsinin strategiyasını hazırlamaq işinə kömək edir, ümümi nəzəri təfəkkürün qanunauyğunluqlarını ifadə edir. Keçən əsrin axırlarında sinergetika adlanan elm sahəsi geniş inkişaf etdi. Bu elm, müasir dövrümüzdə ümumi metodologiya rolunu oynamaq iddiasındadır. Dünyaya yeni baxışın əsaslarını formalaşdırmağa çalışan sinergetika təbii və sosial sistemlərin ümumi qanunauyğunluqlarını axtarır, onların inkişaf ssenarisini, müxtəlif tipli strukturların meydana gəlməsi mexanizmini, insanın və təbiətin təkamülünü, həmçinin mürəkkəb sosial və sosioekoloji sistemləri təhlil edir. Sinergetika mürəkkəb sistem, xaosda müəyyən qaydanın necə yaranması və həm də bu qaydanın gec-tez dağılması haqında elmdir. Maraqlıdır ki, qayda-nizamın yaranması və dağılmasında kiçik təsirlərin (fluktuasiyanın lat.”fluctatio”- dalğalanma) rolu böyukdür. Belə təsirlər sayəsində bəzi hallarda sistem nizama salınır, başqa hallarda bu nizam özünü 128 tükəndirərək dağılır və belə halda sistem qeyri-sabit vəziyyətə düşür. Deməli, həm sabitlik, həm də qeyri-sabitlık rejimləri daim dəyişir. Sinergetikanın meydana gəlməsinə qədər elm xaos və qayda-nizamı ayrı-ayrılıqda nəzərdən kecirirdi. Həm də əsas diqqət məhz qayda-nizama yönəldilirdi, çünki onu nisbətən sadə riyazi tənliklərlə təsvir etmək mümkündür. Sinergetika xaosda qayda-nizamın yaranması, saxlanması və parçalanması yollarını üzə çıxarır. Beləliklə, sinergetika öz- özünü təşkil edən mürəkkəb sistemlər haqqında nəzəriyyədir. Mütəxəssislərin fikrincə sinergetika geyri klassik dövrdən sonra gələn dövrdə ən vacib paradiqmadır. 86 Sinergetikanin yaradıcısı German Haken (1927) bu elm sahəsinin predmetini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirir: “Mən “sinergetika” sözünü təklif edərkən aşağıdakı izahatı əlavə etdim: “qarşılıqlı təsir haqqında təlim”; “ayrı-ayrı hissələrdən ibarət olan sistemlərdə fəaliyyət göstərən ümumi qanunauyğunluqlarin tədqiqi”. G.Haken sinergetikanın əsas müddəalarını belə qruplaşdırır: “Mən sinergetikanın mahiyyətini açan aşağıdakı mühüm müddəaları seçirəm. 87 1. Sistemin tədqiqi bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərən bir neçə və yaxud müxtəlif hissələrdən ibarətdir. 2. Bu sistemlər xətti deyil. 3. Fiziki kimyəvi və bioloji sistemləri nəzərdən keçirəndə istilik müvazinətindən uzaq olan açiq sistemlərdən söhbət gedir. 4. Bu sistemlər daxili və xarici tərpənmələrə məruz qalırlar. 5. Sistemlər qeyri-stabil ola bilər. 6. Keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. 86 Paradiqma (yunanca “paradeiqma”- misal, nümunə) tədqiqat məsələlərini həll etmək üçün nümunə kimi götürülmüş nəzəriyyə və yaxud problemin qoyuluş modelidir. 87 . Журн. «Вопросы философии». №3. 2000.с.54- 55. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|