MəHƏRRƏM ƏKBƏrov

 
 
168
giyasını  nəzərə  almaq  lazımdır.  Əğər  strategiya  bazarın  əldə 
olunmasına  yönəlibsə,  effektivlik  meyarı  bir  şey  olacaq;  əgər 
maksimal  mənfəət  əldə  olunmasına  yönəldilibsə,  onda  başqa 
ş
ey  olacaqdır,  çünki  bu  zaman  digər  iqtisadi  göstəricilərdən 
istifadə olunacaqdır. 
Kommersiya  əməliyyatının  konkret  formasının  effektiv-
liyinin  qiymətləndirilməsi  göstəriciləri  sisteminin  seçimi  za-
manı iki yanaşma mövcuddur. Birinci yanaşma – yeni, əvvəllər 
istifadə  olunmayan  effektivlik  göstəricilərinin  axtarılmasından 
ibarətdir. 
kinci
  yanaşma  -  artıq  mövcud  olan  effektivlik  gös-
təricilərindən istifadə olunması. 
Elektron  kommersiyanın  praktikası  göstərir  ki,  elektron 
kommersiyanın  yüksək effektivliyi tədavül xərclərinın (C) mi-
nimallaşdırılması  hesabına  əldə  olunur.  Məsələn,  ticarətdə  tə-
davül  xərcləri  kimi  tranzaksiya  xərcləri  (TC)  və  ticarət-
texnoloji  prosesin  təmin  olunmasına  çəkilən  xərclərin  (C
tt
) 
- 
buraya  nəqliyyat  xərcləri,  əməyin  ödənişi  xərcləri,  otaq  və 
sahələrin icarəsi, əsas fondların təmiri və s.  -  cəmi kimi başa 
düşülür.  
C = TC
tt 
Öz növbəsində də tranzaksiya xərclərinə aiddir: 
TC = C
pq
 + C
it
 + C
d
 + C
kb
 + C
km
, 
burada C
pq
 – problemin qoyuluşu ilə bağlı olan xərclər; 
       C
it
 – informasiya təminatı ilə bağlı olan xərclər; 
       C
d
 – danışıqların aparılması ilə bağlı olan xərclər; 
       C
kb
  –  kontraktların  bağlanılması  ilə  bağlı  olan 
xərclər; 
       C
km 
–  kontraktin  müşayiət  olunması  ilə  bağlı  olan 
xərclər. 
 
 
 
 

---

 
 
169
 
2.
 Elektron kommersiya sistemlərinin effektivliyinin qiy-
mətləndirilməsi metodları 
Effektivliyin qiymətləndirilməsi problemi çox genişdir və 
özündə  texniki,  iqtisadi,  təşkilati  və  digər  məqamları  cəmləş-
dirir. 
Effektivliyin  qiymətləndirilməsinin  aşağıdakı  istiqamət-
lərini  nəzərdən  keçirmək  daha  məqsədəuyğundur:  iqtisadi, 
təşkilati və marketinq. 
 
qtisadi  göstəricilər 
elektron  kommersiya  sisteminin  qu-
rulmasının seçilmiş variantının (məsələn, müəssisənin  nternet 
məkanında  Web-serveri  əsasında)  iqtisadi  effektivliyinin  qiy-
mətləndirilməsinə qulluq edirlər.  
Təşkilati göstəricilər
 yeni informasiya sisteminin mövcud 
olan sistemlə, həmçinin müəssisənin fəaliyyəti və onun biznes-
prosesləri ilə inteqrasiya olunma dərəcəsini müəyyən edir. 
Marketinq  göstəriciləri 
altında  marketinq  proqramının 
həyata keçirilməsi və Web-serverin  nternet məkanında yeridi-
lişini  və  Web-marketinq  alətlərindən  istifadənin  effektivliyini 
xarakterizə edən göstəricilər başa düşülür. 
Bu zaman onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bütün adları 
çəkilən  göstəricilər  bir-birləri  ilə  bağlıdır  və  buna  görə  də 
onlardan birini seçərkən kompleks qiymətləndirməyə  yanaşma 
baş verir. 
1.  qtisadi effektivlik 
Elektron  kommersiya  sisteminin  müəssisənin  Internet 
məkanında  Web-serverinin  əsasında  seçilmiş  variantının  iqti-
sadi effektivliyi (E) - onun tətbiqinin nəticələrinin (ε
t
) sistemin 
işlənilməsi  və  istismarı  ilə  bağlı  olan  xərclərə  (ε
i
)  olan  nisbəti 
ilə müəyyən edilir: 
E = ε
t 
/ ε
i 
 
 

---

 
 
170
2.  Müəssisənin  informasiya  sistemi  ilə  inteqrasi-
yasının qiymətləndirilməsi 
Bu  göstərici  mövcud  və  yeni  informasiya  sistemləri  ilə 
birgə  həyata  keçirilən  funksiyaların  sayının  potensial  olaraq 
uyğunlaşdırılan  funksiyaların  ümumi  sayına  bölməklə  hesab-
lanır. 
3.  Effektivliyin marketinq göstəriciləri 
Marketinq  göstəriciləri  marketinq  proqramının  həyata 
keçirilməsi  və  Web-serverin  nternet  məkanında  yeridilişinin 
effektivliyini  xarakterizə  edir  və  Web-marketinq  alətlərindən 
istifadənin effektivliyini müəyyən edir. Onların əsasında Web-
serverin  log-fayllaından  alınan  və  yaxud  «cookies»  fayllarının 
tətbiqi nəticəsində alınan informasiyanın təhlili durur.  

---

 
 
171
 
XXV.
  ELEKTRON KOMMERS YANIN 
TƏHLÜKƏSIZL Y . TERM NLƏR VƏ  FADƏLƏR. 
TƏHLÜKƏLƏR N NÖVLƏR  VƏ MƏNBƏLƏR  
 
1.
  Elektron  kommersiyanın  təhlükəsizliyi:  Terminlər  və 
ifadələr 
2.
  Təhlükələrin növləri və mənbələri 
3.
  Müdafiənin təmin olunmasının ümumi prinsipləri 
  
1.
  «Təhlükəsizlik» anlayışı təhlükənin olmadığı, yəni on-
dan müdafiənin olduğu bir vəziyyət kimi başa düşülür. O, hər-
hansı  bir  sistemin  (sosial,  texniki  və  yaxud  istənilən  digər) 
müəyyən vəziyyətini xarakterizə edir.  
Təhlükəsizlik – elə bir vəziyyətdir ki, bu zaman bir-biri 
ilə  münasibətlərdə  olan  subyektlərin  tələbatlarına  və  maraqla-
rına zədənin dəyməsi imkanları olmur.  
Hədə-qorxu  birbaşa  təhlükədir.  Təhlükə  ümumi,  poten-
sial xarakter daşıyır, lakin bir-biri ilə münasibətlərdə olan sub-
yeklər arasında əksliklər həmişə yarandığı üçün maraqlara olan 
təhlükə də daimi olaraq mövcuddur. 
Təhlükəsizlik  qorxusu  –  həyati  vacib  maraqlara  təhlükə 
yaradan  şərtlərin  və  amillərin  məcmusudur,  yəni  hədə-qorxu 
hadisələrin  (şərtlərin)  və  səbəblərin  (amillərin)  hər  hansı  bir 
məcmusu kimidir. 
Hədə-qorxu  adətən  pislik  etmək  (zədə  vurmaq)  niyyəti 
kimi başa düşülür. 
Təhlükəsizliyin  təmin  edilməsi  –  xüsusi  qaydada  təşkil 
olunmuş elə bir fəaliyyətdir ki, bu da, obyektin daxili davamlı-
lığının saxlanılmasına istiqamətlənmiş, müxtəlif amillərin dağı-
dıcı,  təcavüzkar  təsirinə  dayana  bilmə  qabiliyyətinin  olması, 
həmçinin  mövcud  təhlükə  növlərinə  fəal  əks-təsir  etməsi  de-
məkdir. 
Elektron  kommersiya  tətbiqən  təhlükəsizliyin  ifadəsini 
aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: 

---