Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa cholg’u asboblarida ijroga o’rgatish. Reja

MAVZU: Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa cholg’u asboblarida ijroga o’rgatish.
REJA:

1. 
   Musiqa mashg’ulotlarida bolalarga musiqa asboblarini chalishni o’rgatish usullari.
   
2. 
   Musiqiy asbob turlari.
   
3. 
   Bolalar musiqiy asboblarida ijro etishga o’rgatish uslublari.
   
4. 
   Musiqa asboblarida yakka va jamoa bo’lib ijro yetish malakalari.
   

Qo‘shiq kuylash faoliyati bolalar tarbiyasida musiqa yetakchi o‘rin yegallaydi. Bu faoliyat turi bolalarga boshqa faoliyat turlariga nisbatan yaqin va tushunarlidir. Bolalar qo‘shiq kuylashni sevadilar. Kuylash bolalar ijrochiligi faoliyati ichida yetakchi faoliyat turi bo‘lib, u bolalarning musiqiy-estetik tarbiyasida muhim o‘rin yegallaydi. Yaxshi qo‘shiq bolani quvontiradi, har tomonlama kamol topdiradi va tarbiyalaydi. Cholg‘u kuylaridan farqli o‘laroq qo‘shiq kuylash kuchli yemotsional ta’sir kuchiga yega. Chunki qo‘shiqda matn va musiqa badiiy birligi namoyon bo‘ladi. Qo‘shiq kuylash bola shaxsi tarbiyasiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘shiq inson aqliy kamolotini o‘sishiga, dunyoqarashini kengayishiga, atrof-olam haqidagi tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi.

Qo‘shiq kuylash jarayonida ular musiqani chuqurroq idrok yetadilar, o‘z kechinma va his-tuyg‘ularini faolroq ifodalaydilar. Qo‘shiqning matni bolalarga musiqa mazmunini tushunishga va kuyni osonroq o’zlashtirishga yordam beradi. Biror bir cholg‘uda ijro yetilgan kuyga nisbatan ovozda ijro yetilgan kuyni bolalar yaxshiroq idrok yetadilar.
Qo‘shiq kuylash jarayonida bolalarda musiqiy qobiliyat rivojlanadi: musiqiy yeshitish qobiliyati, musiqiy xotira, ritm hissi, shuningdek, qo‘shiq kuylash musiqiy qobiliyatlardan: metr va ritm hissi, musiqiy yeshituvi, lad hissi rivojlanadi.
Jamoa bo‘lib kuylash faoliyati o‘quvchilarni musiqiy o‘quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Guruhda jamoa bo‘lib kuylash jarayonida o‘quvchi o‘z ovoz ijrosini boshqarishni, ustozlari ijrosini yeshitib, kuzatishni hamda ular bilan bahamjihat jo‘rnovozlik qilishga intiladi, jamoaviy birlik, uyushqoqlik, o‘zaro do‘stlik hislari tarbiyalanadi. Qo‘shiqlarni o‘rganish bolalarda nafaqat musiqiy savodxonlikni, balki musiqiy dunyoqarash, musiqiy did, musiqiy tafakkur va shu kabi sifatlarni shakllantirishga xizmat qilishi amalda o‘z isbotini topdi.
Bolalar maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan ilk kunlaridanoq, san’atga, ayniqsa, musiqaga intilish va qiziqishlari yuqori bo‘ladi. Shuning uchun musiqa mashg‘ulotlarida bolalarning shaxs sifatida shakllanishiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu rahbarning mutaxassis, o‘z sohasining ustasi sifatida bilimdonligi va ijodiy barkamolligiga bog‘liqdir. Bolaning kichik davridan qo‘shiqni ma’nosini tushunmasa ham, uning mazmunini va musiqasiga tushunmasa ham unga hissiy munosabatni bildiradi. Bolaning rivojlangani sari, nutqi va hayot davomida olgan ko‘nikmalari qo‘shiqni umuman kuyni tushuna olishga yordam buradi.
Qo‘shiq kuylash bola ruhiyatiga ta’sir qilish barobarida, uning jismoniy o‘sishi va rivojlanishida ham katta ta’sir ko‘rsatuvchi omildir. Jamoa bo‘lib kuylash mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning diqqat-e’tibori, ongliligi va faolligi oshadi, musiqiy xotira yaxshi rivojlanadi va o‘rgangan qo‘shiqlarni ijro yetganda, zavqlanish hissi paydo bo‘ladi. Qo‘shiqni so‘z ma’nosi va musiqa ohangini chuqur idrok yetadilar va asarni mazmuni orqali hayotni o‘rganadilar.

Qo‘shiq kuylash bolalarning nutqini ham rivojlanishiga zamin yaratadi. Qo‘shiq so‘zlari cho‘zib ijro yetilganligi tufayli bolalar yangi so‘zlarni bo‘g‘inlab, xatosiz o‘rganadilar. Musiqiy rahbar va tarbiyachilar so‘zlarning to‘g‘ri ijro yetilishini tekshirib boradilar. Qo‘shiq kuylash jarayoni bolalarni umumiy kayfiyat bilan birlashtiradi, ular hamkorlikda faoliyat bajarishga o‘rganadilar. Ular shoshib ketayotgan yoki orqada qolib ketayotgan o‘rtoqlarini yeshitadilar va ularni bir xil sur’atda kuylashga chaqiradilar.
Qo‘shiq kuylash – musiqiy tarbiyaning asosiy vositasidir. U boshqa faoliyatlarga nisbatan bolalar uchun juda yaqindir. Qo‘shiq kuylab, ular musiqani yanada faolroq idrok yetadilar. Qo‘shiq matni yesa mazmunan qo‘shiq kuyini anglashga yordam beradi. Bola yeshituv qobiliyati (slux) va ovozini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari.
Qo‘shiq — tovush hosil qilishning murakkab jarayonlaridan biri bo‘lib, asosan ovoz va yeshituv organlarining mujassamlashuvi asosini tashkil yetadi, ya’ni yeshituv apparati va qo‘shiqchilik ovozining o‘zaro bog‘liqligidir. Eshituv qobiliyatining takomillashuvi — bolalarning kichik yoshidan rivojlanadi. Ular musiqa raxbari yoki tarbiyachi kuylab berganda qo‘shiq, kuy yoki ohangni sofligicha yeshitadilar va shundayligicha kuylaydilar.
Kichik yoshdagi bolalar 2-3 ta nota oralig‘idagi qo‘shiqlarni ko‘ylay oladilar. Bolalar kattalar kuylarini yeshitib, keyin o‘zlari ham shu kuyni kattalardek kuylashga harakat qiladilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ovoz apparati mukammal rivojlanmagan (tovush paylari rivojlanmagan, nozik, nafas kuchsiz va boshqalar). Bola rivojlangani sari organizm va qo‘shiqchilik organlari ham takomillashadi. Maktabgacha yoshdagi bola ovozi yetarli darjada yorqinligi bo‘lmaydi.
Qo‘shiqlarni quyidagi talablarga ko‘ra tanlash tavsiya yetiladi:
Qo‘shiqni tarbiyaviy ahamiyati, g‘oyaviy mazmuni, musiqiy tuzilishi va xarakterining bolalar yoshiga mosligi. Qo‘shiq matnining osonligi, badiiy yuksakligi, bolalarning lug‘at boyligiga mosligi va ularning nutqini va tafakkurini o‘stirish uchun xizmat qilishi. Qo‘shiq ohangi, uning xarakteri (xushchaqchaq, quvnoq, marsh, mungli, g‘amgin, bayramona, ko‘tarinki ruxda), lad va tessiturasi, ovoz diapazoni bolalar yoshiga mos bo‘lishi. Qo‘shiqning badiiy xususiyatlari va ifodaviyligi, bolalar idrokiga mosligi, garmonik tuzilishi va ohangdoshligi. Qo‘shiq shakli (1, 2 qismli yoki kuplet shaklida tuzilganligi) naqarotning mavjudligi. Qo‘shiqni tanlashdagi bolalarga qisqa, mazmunli, obrazli, qiziqarli hikoya qilib beriladi.
Qo‘shiq mazmunidagi axloq-odob, tabiat, ona Vatan, mehr-muhabbat haqidagi g‘oyalarni bolalar ongiga singdirib, ularda qiziqish uyg‘otadi.
Badiiy qo‘shiqlar sirasiga D.Omonullaevaning bolalar uchun yozilgan «Diloromning qo‘shig‘i», «Buvijonim», «Aziz bo‘ston —O‘zbekiston», «Navzo‘zim», «O‘zbekiston — Vatanim manim»; N.Norxo‘jaevning «O‘ynasangchi tipratikan», «Nevaralar qo‘shig‘i», «Kapalak va kamalak»,
«Kakligim»,«Shaftoliga savolim», «Navo‘zim — shux sozim», «Salom bergan bolalar», «Buvijonim yaxshisiz», «Gullar manim kulganim», «Yaxshi bola», «Biz askarmiz»; Sh.Yormatovning «Ay-yay-yay», «Islom bobo»; A.Mansurovning «Muzqaymoq», «Vatanginam»; F.Nazarovning «Inoqo‘ynaymiz», «Paxtaoy», «Qish chog‘lari» va boshqa ko‘plab O‘zbekiston kompozitorlarining qo‘shiqlari bolalar ijodiyotida so‘nmas iz qoldirib ularning badiiy tarbiyasi va didini o‘stirishga yordam beradi. Qo‘shiqni tarbiyachi ifodali qilib ijro yetib beradi.
Bolalar toliqmasligi uchun qo‘shiq o‘rgatish shakllari o‘zgartirib turiladi. Masalan: guruhlarga bo‘lib o‘rgatish; yakkaxon va guruh jo‘rligida; musiqiy harakatlar yordamida amalga oshirilib; qo‘shiq matniga mos raqs yelementlarini o‘ylab ko‘rishga va o‘zlari uni ijro yetishga undab ko‘rish yaxshi samara beradi. Qo‘shiq mukammal o‘rganilgandan so‘ng, ularning qiziqishi yanada ortadi. Shuningdek, mashg‘ulot shakllarini (noan’anaviy mashg‘ulotlar) o‘zgartirilib turish ham mashg‘ulotlarda bolalarning zerikishini oldini olib, qiziqishini kechaytiradi
Qo‘shiq qiyinchiliklari va ularni bartaraf yetish yo‘llari:
Qo‘shiqda sakrama harakatlar ko‘p. Bular bolalar kuylashi uchun murakkabdir. Shuning uchun sof kuylashga alohida e’tibor qaratish kerak. Qo‘shiqda punktir ritmlaridan ham keng foylanilgan va ularni aniq talaffuz yetish kerak.
Ligali notalar. Bunday notalar asosan jumlalar oxirida uchraydi va buni to‘g‘ri va sof kuylashga yerishish kerak. Bola shaxsini shakllantirishda va rivojlantirishda oiladagi muhitni ta’siri juda kattadir. Boladagi yeng muhim individual xususiyatlar oiladagi mavjud ijtimoiy psixologik muhit ta’sirida shakllanadi. Qo‘shiqning ohangiga bo‘lgan intilish bola ongida ona allasi orqali rivojlantiriladi. Bunda ota-ona, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, san’at, musiqiy madaniyatga bo‘lgan munosabatlar muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham Respublikamizda oila tarbiyasiga davlat siyosati darajasida qaralib kelinayotganligi bejiz emas.
Har tomonlama barkamol madaniyatli shaxs avvalo, oilada shakllanadi. Yaxshi oilaviy muhitda tarbiyalangan bolaning hayot haqidagi, turli voqea-hodisalar, urf-odatlar, san’at, madaniyatga oid ta’ssurotlari ko‘pincha ijobiy tarzda kechadi. Oiladagi birgalikda televizor ko‘rish, konsert tomosha qilish, teatr, konsert tomoshalariga borish, o‘z ta’ssurotlarini o‘rtoqlashish kabilar bolalar dunyoqarashini o‘stirib, hayotiy voqea-xodisalarni aks yettiruvchi badiiy adabiyot, san’at , musiqani mohiyatini tushinishga, badiiy va g‘oyaviy idrok yetishga olib keladi. Bu yesa uning kelajagini belgilashda, san’atning muayyan turi bilan bog‘lanib qolishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Fan, adabiyot, san’at sohasida Yevropa klassik musiqasining buyuk namoyondalari Bax, Betxoven, Bize, Motsart, Verdi, Shopen, rus kompazitorlari Glinka, Borodin, Balakirov, Rimskiy-Korsakov, Chaykovskiy, Prokofev, Shostakovich, o‘zbek bastakor va kompozitorlari M.Ashrafiy, T.Sodiqov, Y.Rajabiy, T.Jalilov, M.Burhonov, S.Jalil va ko‘plab xalq hofizlari va sozandalarning hayotida ular tug‘ilib o‘sgan oilani ta’siri juda katta bo‘lgan.
Hozirgi kunda musiqa rahbarlari oldidagi yeng muhim vazifalardan biri musiqiy tarbiya va musiqiy madaniyatni oilaviy hamkorlikda tashkil yetishdir. Bu boradagi faoliyatni maqsadli yo‘lga qo‘yish, samarali ish shakl va usullaridan foydalanish bolalarni yuqorida ta’kidlanganidek madaniyat va san’atning muayyan sohalariga izchil bog‘lanib qolishlari, kelajakda yetuk xonanda, sozanda, bastakor-kompozitor bo‘lib yetishishlariga zamin yaratadi. Musiqa rahbarlariga bu borada quyidagi tavsiyalarimizni bildirishni lozim deb topdik: musiqa rahbarlari har bir bolaning oilasi bilan yaqindan tanishishi, doimiy aloqani yo‘lga qo‘yishi; bolalarni musiqa san’atining muayyan turlariga qiziqishi, qobiliyatiga qarab, ularni ota- onalarini bu haqda xabardor qilish, maktabda va oilada mustaqil qo‘shimcha shug‘ullanishlari uchun shart-sharoit yaratishi; musiqa mashg‘ulotlariga, to‘garaklar, ijodiy markazlarga qatnashishlarini ota-onasi tomonidan ham nazorat qilib borilishiga e’tibor qaratish; bolalar ishtirok yetadigan turli madaniy-ommaviy tadbirlar, ko‘rik-tanlovlar, konsertlarga ularni ota-onalarini taklif qilish;
ota-onalar uchun maxsus ma’ro‘za konsertlar, madaniyat, san’at vakillari bilan uchrashuvlar tashkil yetish; bolalarga individual topshiriqlar berish, mustaqil shug‘ullanishlari va topshiriqlarni bajarilishi yuzasidan ota-onalar fikrlarini so‘rab turish.
Bunday hamkorlik bo‘yicha tashkil yetiladigan ishlar bolalarni musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishlarini, ularning musiqa bo‘yicha individual qobiliyat va iqtidorlarini o‘stirishga, iste’dod kurtaklarini keng ochilishiga va musiqiy madaniyatni yuksalishiga imkon yaratadi.
Musiqa rahbari ko‘pchilik oldida musiqa targ‘ibotchisi sifatida chiqib o‘z faoliyatini bajarishda rus musiqiy pedagogi D. V. Kabalevskiy aytganidek- “..o‘zining yeng asosiy vazifasini xoh zaldagi konsert paytida, xoh musiqa mashg‘uloti bo‘lsin, bolalar bilan

suhbatlashayotganda, ularni musiqaga qiziqtirish, yemotsional jalb qilish, o‘zining musiqaga muxabbatini ularga sindirish zarurligini bir daqiqaga ham unutmaslik kerak”. Musiqa tarbiyasi bolalarga musiqa tinglash, qo‘shiqlarni yodlash musiqa bilan harakatlarni bajarish, musiqa asboblarini chalish, musiqa va musiqachilar haqidagi kitoblarni o‘qish, teatr konsert, filarmoniyaga borish singari musiqaviy faoliyatning har xil turlarini o‘rganishdan iboratdir. Musiqa tinglanganidan keyingi bolalardagi fikr almashuvlar juda katta tarbiyaviy ahamiyatga yega bo‘lib, bu bilan bolalar o‘rtasida bir-birlarini anglash ruhi va o‘zaro ishonch vujudga keladi.
Musiqa rahbarining bolalar diqqatini qo‘shiq mazmuniga jalb qila olishi, bolalarda o‘zlari ijro yetadigan musiqa asarlarini yemotsional ma’nosini anglashga intilishini vujudga keltirish, ularning olam haqidagi tushunchalarining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Bola musiqaga qarab harakat qilar yekan, unda beixtiyor yemotsional moyillik va ritmni his yetish shakllanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasidagi musiqa ta’limi va tarbiyasining vazifasi bolalarni Vatanga sadoqat, do‘stlik, tinchliksevarlik, mehnatga muhabbat ruhida kamol toptirish ularning musiqaviy didi bilan estetik saviyasini oshirishdan iboratdir.
Bizning mamlakatimizda bolalarni estetik ruhda tarbiyalash uchun kerakli hamma shart sharoitlar mavjuddir. “Yoshlar markazlari”, “Bolalar va o‘smirlar ijodiyoti markazi”, mo‘zey, teatrlar, kutubxona va madaniyat uylari bolalarning sevimli maskaniga aylangan.
Bolaning yosh chog‘idanoq nafosatni bilishga va sevishga oilada ota-onasi yordam berish kerak. Yurtboshimiz “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch” asarida o‘zbek xalqida san’atga havas oiladan boshlanadi deb bejizga aytmaganlar. Ota-onalar farzandidagi san’atga bo‘lgan mehr-muhabbatni birinchi galda payqaydilar. Bolalar yoshligidanoq san’atga havasmand bo‘ladilar. Bolalarda ana shu his tuyg‘uni, nafosatni sevish tuyg‘ularni rivojlantirish har bir ota- onaning vazifasidir, ba’zi ota-onalar o‘z bolalarini estetik ruhda tarbiyalashga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishni ham bilamiz. Ba’zi ota-onalar bolalarni musiqaga, rassomchilikka, san’atning qaysi bir turlariga ya’ni, qiziqqan sohasiga e’tiborsizlik bilan qaraydilar. Sendan yaxshi musiqachi chiqmaydi deb bolalarning qiziqishini so‘ndiradilar. Ko‘pgina ota-onalarimiz ajoyib san’at turi musiqaning simfonik, klassik janrida ijro yetiladigan asarlarni tushunmaydilar va bolalariga ham tushuntirib bera olmaydilar. Bu borada yesa yoshlarimizni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa mashg‘ulotlari muhim o‘rin tutadi.
Bolalarning bu kabi xususiyatlari har bir rahbardan ijrochilik mahorati bilan bir qatorda katta pedagogik mahoratga yega bo‘lishlikni talab qiladi. Shuning bilan bir qatorda musiqa mashg‘ulotlarida yangi pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim.
Rahbar avvalo, bolalarni musiqa olamiga olib kirarkan, bolalarda musiqaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga, musiqiy tilni tushuntirishga, dunyoqarashini shakllantirishga, musiqiy didini o‘stirishga, go‘zallikni his qilishga, musiqiy o‘quvini rivojlantirishga harakat qiladi.
Musiqa ta’limining o‘ziga xos yo‘naltirilgan ma’lum bir vazifalari ham mavjuddir. Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa rahbari musiqa mashg‘uloti va yertaliklar yordamida qo‘yidagi vazifalarni amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi.
Bolalarga musiqaga ixlos uyg’otish, musiqiy qobiliyatini ( ritm tuyg‘usi, musiqaviy diqqati, tasavvur va xotirasini, badiiy didini) o‘stirish. Bolalarda milliy merosimizga ye’tabor, ona-Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash, jamiyatga foyda keltirishga ishtiyoq, farzandlik, Bolalik va jamoatchilik oldidagi burchini anglash, do‘stlik, o‘rtoqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini tarkib toptirish didsizlik, xunuklik, g‘oyasizlik, danganlik, tubanlik kabi salbiy hislarga nisbatan murosasiz bo‘lishni tarbiyalash.

Mashg‘ulotning har bir turida doirachalar, shaqildoqlar, uchburchak kabi turli bolalar musiqa asbobidan chalib, kuy va qo‘shiqlarga mos raqs yelementlarini bajarish, musiqa asboblarining chalinishi, qo‘l harakatlari bilan imitatsiya qilish, chapak kabi yelementlardan keng foydalanish yanada qiziqarli va jozibali bo‘lishini ta’minlaydi. Musiqa mashg‘uloti avvalo bolalarni dunyoqarashini o‘zgartirib, madaniyatli, estetik jihatidan barkamol bo‘lib o‘sishlarida munosib o‘rin tutadi. Musiqani idrok yetishga, musiqa nazariyasi, musiqa adabiyoti va tarixini, milliy qadriyatlarimizni o‘rgatadi va san’at durdonalari bilan tanishtiradi, vokal-xor malakalarini rivojlantiradi, musiqiy qobiliyatini o‘stiradi, hamda unga bo‘lgan yehtiyojlarni qondiradi.
Musiqa mashg‘ulotlarida rahbar bolaga dastavval bor musiqani yeshita bilishni o‘rgatadi, musiqa mazmunini, go‘zalligini tushunishiga, musiqaga bo‘lgan qiziqishini va ixlosini o‘yg‘otishga, musiqiy tushunchalarni, musiqa qirralarini, turlari va shakllarini, janrlarini ochib beradi va madaniy ozuqa beradi. Musiqa ta’limiy jarayonlarni sifatli amalga oshirish uchun, avvalo rahbarning qanday malaka va qobiliyatga yega yekanligiga bog‘liqdir. Rahbar o‘z kasbini mutaxassisi bo‘lishi, musiqani quvonch, baxsh yetadigan jonli san’at sifatida sevishi, unga yehtirosli munosabatda bo‘lish hamda o‘zi sevmaydigan narsalarga bolalarda muhabbat o‘yg‘ota olmasligini, hech qachon unutmasligi lozim. Rahbar o‘z o‘rni va qadrini bilish kerak. Mashg‘ulotda rahbar obekt, bolalar yesa subekt bo‘lishlari lozim. Rahbar barcha ma’naviy kuchlarini safarbar yetish, g‘oyatda bardoshli, bolalarni va o‘z ishini chinakam sevish kerak.
Kuylash faoliyati bolalarning musiqa o‘quv qobiliyatlarini hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Guruhda jamoa bo‘lib kuylash jarayonida bola o‘z ovoz ijrosini boshqaradi, o‘rtoqlarining ijrolarini yeshitib ko‘zatadi va ular bilan birga jo‘rnavozlik qilishga intiladi. Zotan, tinglash va kuylash o‘quv dasturi ta’lim mazmuning asosini tashkil yetadi. Bolalarda kuylash va tinglash faoliyatlarini o‘rganishi bilan birga cholg‘uchilik, musiqali harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari ham har tomonlama rivojlantiriladi, bilim va malakalarni o’zlashtirish va musiqiy tavsiflarni ushbu faoliyatlar vositasida yegallash imkoniyatlari yaratiladi.
Musiqa ijodkorligi faoliyati yangi o‘quv dasturiga ilk bor kiritilgan. Bu faoliyat bolalarda musiqiy tafakkur, izlanish va ijodkorlik malakalarini o‘stira borish uchun katta ahamiyatga yegadir. Bu faoliyat bola ijrosida doira chertib jo‘rnavozlik qilish, kuy ohanggiga mos harakatlarni xususan, raqs harakatlarini topish, she’r parchasiga kuy bastalash kabi ijodkorlik amaliyotlari bilan bajariladi.
Musiqali harakatlar, cholg‘uchilik va ijodkorlik faoliyatlarini amalga oshirishda o‘yin uslublaridan keng foydalanish tavsiya yetiladi. Ushbu faoliyatlar zamiri ko‘proq o‘yin xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Yangi o‘quv dasturida tinglash va kuylash uchun asarlar talab darajasida berilgan. Bu rahbarlarga musiqiy asarlarni guruh imkoniyatlari va o‘quv yilining muhim sanalariga muvofiq tarzda tanlab o’qitish imkoniyatlarini beradi. Ayni bir paytda rahbar dasturga kiritiladigan ammo, badiiy yuksak, tarbiyaviy jihatdan muhim, Bolalarinng kichik yoshlik xususiyatlariga, idrok amaliyotiga mos bo‘lgan yangi asarlaridan keng foydalanish xuquqiga ham yegadir. Nota savodi, cholg‘uchilik, raqs va harakatlar, shuningdek musiqa ijodkorligi faoliyatida tavsif yetilgan asarlar ham shartli ravishda berilgan. Mashg‘ulot sharoitiga qarab ularni almashtirish mumkin. Bu yesa mashg‘ulotlarni rejalashtirishda va mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishda ijodiy yondoshishni toqozo yetadi. Bunda shu narsaga e’tiborni qaratmoq lozimki, garchi dasturda asarlar va mashg‘ulotlar mazmuni har bir faoliyat turiga doir alohida ko‘rsatilgan bo‘lsada, ammo mashg‘ulotlarni rejalashtiirishda va ularni o‘tishida musiqa faoliyatlari mashg‘ulot mazmunidan kelib chiqish va uning mohiyatini ochib berish lozim bo‘ladi. Shunday qilib, mashg‘ulotda musiqa faoliyatlari mantiqan va mazmunan birlashadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga musiqa tarbiyasi berishda oila va bog’cha hamkorligi yaxshi natijalar beradi.
Ma'lumki MTTlarida musiqa mashg'ulotlari bashqa mashg'ulotlardan o'zining bir necha faoliyatlar negizida tashkil etilish xususiyati bilan ajralib turadi. Bu faoliyatlar tarkibida "jamoa (xor) bo'lib kuylash" faoliyati alohida ahamiyatga ega bo'lib, bu faoliyatga mashg'ulotning asosiy hajmi ajratiladi va asosiy maqsad bolalarning vokal-xor malakalarini shakllantirishni ko'zda tutadi.
Jamoaviy ijrochilik ya'ni xor bo'lib qo'shiq kuylash o'z o'rnida bir qator vocal xor malakalarini talab qiladiki, bu malakalarsiz xor bo'lib kuylashni tasavvur etish qiyin. Bolalarni xor bo'lib kuylashga o'rgatish uchun vokal-xor malakalarini qunt bilan, sabr-bardosh bilan egallab borishni va zarur ko'nikmalarga ega bo'lishini taqazo etadi. Jamoa bo'lib xor bo'lib kuylash bolalarda bir qator jihatlarni jumladan, ularda ko'pchilik bo'lib kuylash davomida o'zgalarni kuylashini eshitib, yagona organizmga birlashib, ansambllikni his etib kuylashga o'rgatadi, o'z navbatida bu ularni axloqiy va ma'naviy jihatdan shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatadi.
Hozirgi kunga kelib bolalar xor ijrochiligining yangi-yangi shakllari yuzaga kelmoqdaki, bulardan eng asosiylari quyidagilaridir:
1. Musiqa darslaridagi sinf-xor jamoasi. (Bular o'z o'mida maktab madaniy tadbirlarida, sinf-konsert chiqishlarida o'zlarini namoyish qilishadi).
2. Maktabda tashkil qilinadigan bolalar xor to'garaklari.
3. Bolalar ijodiyot markazlarida tashkil etiladigan xorlar.
4. Bolalar xor studiyalari.
5. Bolalar musiqa va san'at maktablarida tashkil etiladigan xor jamoalari.
6. Madaniyat muassasalari qoshiqa tashkil etiladigan badiiy havaskorlik xor jamoalari.
Xor jamoasi ishini avval boshdan to'g'ri yo'lga qo'yish va uning muvaffaqiyatli ishlashida rahbarning tashkilotchilik faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki xor bo'lib kuylash vokal kuylashga asoslanadi. Xor jamoasi qanday tur va tipda bo'lishidan qat'iy nazar, xonandalarda vokal kuylash ko'nikmalarini hosil qilish eng muhim ish hisoblanadi. Xor jamoasida olib boriladigan vokal ishlarining maqsadi ijrochilarda to'g'ri, jarangdor ovoz, interval-akkordlarni sof intonatsiya qilish malakalarini hosil qilishdir.
Bunda quyidagi jihatlarga asosiy e'tibor qaratiladi:
-vokal xor ijrochligining muhim elementlari ustida ishlash, yaxshi soz
ansambllik, so'z talaffuzi, badiiy ifoda vositalarini egallash;
-to'g'ri nafas olish, vokal tovushni barpo qilish va shakllantirish;
-jamoa a'zolarini yagona organizmga birlashgan kuylash makalariga ega qilish, ijroni boshlash, tugallash, dirijorlik ishoralariga amal qilib kuylash omillariga erishish;
Xor jamoasi uchun asarlar tanlashda quyidagi shatlarga amal qilish foydali bo'ladi:
- asar matnining badiiy mazmuni va tarbiyaviy ta'sirchanlikka ega bo'lishi; - qo'shiqni bolalar tabiati, ruhiyatiga, ijro imkoniyatlariga mos kelishi, yengil,
oson o'zlashtiriladigan, xalqchil bo'lishi; - asarning umumjamoa kuchiga to'g'ri kelishi;
- asar diapazonining xor turi va umuman diapazonga muvofiq kelishi; - yengil va kichik asarlardan kattaroq, ijrosi nisbatan qiyiqroq asarlarga o'ta borish jamoani o'sishiga olib keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. T.: O’qituvchi. 1993.
   
2. 
   Hasanboeva O.U. va boshq. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. T.: Ilm ziyo. 2006
   
3. 
   Sharipova G. Musiqa o‘qitish metodikasi. Ma’ruzalar. T., TDPU, 2006.
   
4. 
   Akbarov I. Musiqa lug`ati. T.O`qituvchi 1997 y.
   
5. 
   Hasanboеv J.Yu. Pеdagogika nazariyasi. Ma'ruza matni. T. 2002 y.
   
6. 
   Abdurahmonova H.Sh. Bolalar bog’chasida musiqaviy o’yinlar va bayram ertaliklari. T.: