Ma’ruza Mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi
Таълим бериш технологиясининг Ортомиксовируслар, парамиксовируслар, аденовируслар Пикорно-, рабдо-, тоговируслар
Yüklə 23,57 Mb.
|
16.1 Таълим бериш технологиясининг Ортомиксовируслар, парамиксовируслар, аденовируслар Пикорно-, рабдо-, тоговируслар
Viruslarning kuzgagan kasalliklariga " virusli infeksiyalar" deyiladi. Viruslar aloxida bir gruppa mikroorganizmlar bo’lib, boshka mikroorganizmlardan morfologik va fiziologik jixatidan ancha fark kiladilar. Viruslar borligini 1-chi bo’lib D.I. Ivanovskiy (1864-1920) 1892 yili isbotlagan.1906 yili Remlenje bu mikroorganizmlarning "filtrdan utuvchi viruslar" deb atashni taklif kildi va bu ibora xozir xam keng qo’llaniladi.Viruslar odamlarda kup kasalliklarning kuzgatuvchisi xisoblanadilar. Chechak, suvchechak, tepki (svinka), kutirish, kizamik,gripp, paragripp, gepatit, adenovirusli infeksiyalar, poliomielit, Koksaki va EKXO kasalliklari, ensefalit, SPID va boshka bir kator kasalliklar shular jumlasiga kiradi.Umuman aytganda, viruslarning kuzgaydigan kasalliklari baktyeriyalarnikidan bir necha marta ortik. viruslar boshka mikroorganizmlardan kuyidagi xususiyatlari bilan fark kiladilar.Virus zarrachasi juda kichkina, nanometr birligida ulchanadi. Viruslar kattaligini elektron mikroskopda ulchab va uni filtrdan utkazib (filtr teshikchalari avvaldan aniklangan bulishi kyerak) aniklash mumkin. Viruslarning eng kichiklari kirov (yashur) kasalligini kuzgovchi virus, uning diametri 10nm,xamda poliomielitni kuzgovchi virus (12-25 nm) xisoblanadi. Viruslarning eng kattasi chechak, suvchechak, kuzgovchi virus (150-250nm) xamda tanosil (venyerik) limfogranulomani kuzgovchi viruslardir. Viruslarda nuklein kislotalaridan fakat birtasi buladi:yoki DNK (chechak, uchuk, suvchechak xamda belni urab oluvchi uchuk, sitomegaliya,adenovirusli infeksiyalar viruslari yoki RNK (gripp, paragripp, kizamik, kutirish, poliomielit, Koksaki va EKXO, kirov (yashur), ensefalit, gemorragik isitma (lixoradka) saklovchi viruslar Viruslar sun’iy ozuka muxitlarida kupaya olmaydilar. Ular odam organizmidagi yoki undan tashkaridagi tirik to’qimalar xujayrasi ichiga kirib olib kupayadilar.Virusning kupayishi natijasida virusning tuplami va xujayrada virus ta’sirida xosil bo’lgan yalliglanish maxsulotlari yigiladi va ularni mikroskopda kurish mukin. Bunday tuplamlar kuturish kasalligida (Babesh-Negri tanachalari), chechakda (Gvarniyeri tanachalari) paydo buladi.Viruslarning kimyoviy tarkibida lipidlar, glevodlar,nuklein va ribonuklein kislotalar, riboflavin, biotin,mis bor. Odam va xayvon organizmiga ta’sir etuvchi virusla ayrim to’qimalar va sistemalarga kuprok ta’sir etishiga (tropizmiga) karab 4 gruppani tashkil kiladilar: 1.Dyermotrop viruslar. Ular umum organizmda kasallik kuzgash bilan birga kupincha tyeri va shillik pardalarni shikastlaydilar (uchuk, traxoma, chechak, suvchechak, kirov viruslari). 2.Neyrotrop viruslar. Ular umum organizmni kasallantirish bilan birga kupincha asab sistemasini shikastlaydilar (poliomielit,kuturish,ensefalit viruslari). 3. Pnevmotrop viruslar. Ular organizmda kasallikni kuzgaganda kupincha nafas organlarini shikastlaydilar (gripp,URVI,ornitoz,adenovirusli infeksiyalar viruslari). 4. Pantrop viruslar. Ular umum organizmga ta’sir etib, ularning ayrim organ va sistemalariga tropizmi noma’lum (gepatit,tepki,Koksaki va EKXO,papatichi isitmasi viruslari). ORTOMIKSOVIRUSLAR. Orthomyxoviridae oilasiga odamlarda, xayvonlar va parrandalarda kasallik chakiradigan viruslar kiritilgan. Bular jum- lasiga odam, chuchka, ot, urdaklar gripp kasalligi, parrandalarning klassik toun kasalligi kiradi. PARAMIKSOVIRUSLAR. Paramiksovirusda (Paravyxoviridae) oilasiga uchta zot kiritilgan-paramiksovirus-paragripp, parotit, tepki, Nyukastl viruslari, morbilli (kor va xayvonlar touni viruslari), metamiksovirus( respirator-sinsitial vi- rusi (RSV) kiradi. Bu zotlarga kiruvchi viruslar vakillari respirator kasalliklar, kizamik, tepki, paratit, asab siste- masining utkir va surunkali infeksiyalarining kuzgatuvchilari bo’lib xisoblanadilar, ular pyersistensiyalash kobiliyatiga xam ega. ADENOVIRUSLAR. Adenoviridae oilasiga kiruvchi viruslarga bunday nom byerilishiga sabab shuki, ular birinchi bo’lib adenoidlar va bodomsi- mon bezlar (mindalinalar) dan ajratilgan xamda xujayra kulturalarida degenyerasiyani chikargan (AD-adenoid dereneration). Ularni 1953 yilda U. Rou xodimlari bilan ochgan va kupchilik odamlardan latent xolatda bo’lishini aniklagan. Adenoviruslar odamlar, maymunlar, shoxli xayvonlar, itlar, sichkonlar va parandalar nafas olish yullarining va boshka sistemalarining infeksion kasalliklari kuzgatuvchilaridirlar.Adenoviruslar oilasi 2 ta zotga bulina- di.Mammalidenovirus-odamlar va xayvonlar adenoviruslari va Aviadenovirus-parrandalar adenoviruslari. Adenoviruslarning 90 syerotiplari ma’lum, shulardan 34 syerotipi odamlardan ajratilgan. GERPESVIRUSLAR. Herpetoviridae oilasi 3 ta kenja oilaga bulinadi: alfa Gerpes viruslari, betta va gamma Gerpes viruslar, birinchi 50 ga yakin turlarini uz ichiga oladi. Ular oddiy uchuk, suvchechak,urab oluvchi uchukning odamlarda, bir kator kasalliklarning xayvonlarda va parrandalarda kuzgatuvchilaridirlar. Odamlardan va xayvonlardan ajratiladigan viruslar infeksion kasalliklarini chikaradilar, ba’zilari esa rak kasalligi rivojlanishini induksiyalaydi yoki ular bilan asosiasiyalashadi. 2. Neyrotrop viruslar. Ular umum organizmni kasallantirishi bilan birga kupincha nyerv sistemasini shikastlaydilar (po- liomielit, kutirish, ensefalit viruslari). 3. Pnevmotrop viruslar. Ular organizmda kasallikni kuzganda kupincha nafas organlarini shikastlaydilar (gripp °RVI, ornitoz, adenovirusli infeksiyalar viruslari) 4. Pantrop viruslar. Ular umum organizmga ta’sir etib,ularning ayrim organ va sistemalarga tropizmi no’ma’lum (gepatit, tepki, koksaki, EKXO, papattachi isitmasi viruslari. VIRUSLI INFEKSIYaLAR(GRIPP) KUZGATUVChILARI Ortomiksoviride oilasiga kiruvchi gripp kuzgatuvchisi.1904 yilda M.I. Afanasev va P.B. Vaks 1933 yilda U. Smits, K. Endryus va P.Leydlou grippning virusli etiologiyasini anikladilar. Keyinchalik bu virus gripp A virusi deb belgilandi. 1940yilda T. Frensis va T. Medjill tomonidan gripp V virusi ochilgan, 1947 yili E. Teylor gripp S virusini ochdi.Gripp virusi Ortomiksoviruslar oilasiga kiradi.Gripp-nafas yullarining utkir yukumli kasalligi bo’lib, bukasallik epidemik xaraktyerga ega, chunki axolining juda kup kata kismini zararlaydi. 1918-1920 yillardagi " ispanka" nomini olgan gripp pandemiyasida 1,5 mlrd odam kasallanib, shulardan 20mln ulgan.Morfologiyasi va kimyoviy tarkibi. Gripp virusi dumalok,oval, sfyerik, ipsimon shakllarida buladi. Uning diametri 80-100 nm. Genomi 1 ipli RNKdan iborat. Spiral shaklidagi nukleokapsid ribonukleoproteiddan iborat bo’lib, ustidan lipidli-uglevodli-proteinli parda bilan uralgan. Virus oksillari uzaro farklanadigan 7 ta polipeptiddan iborat bo’lib, 4 tasi nukleokapsid bilan, 3 tasi tashki parda bilan boglangan. Virus RNK si xujayin xujayrasi yadrosida sintezlanadi. Oksillari esa xujayra sitoplazmasida sintezlanadi. Xujayra pardasi yakinida virionlar xosil buladi. Virusning lipidlari va uglevodlari virus oksillari bilan uzaro boglangan, ularning sintezlanishi va spesifikligi xujayra genomiga boglik. Kultural xususiyatlari.Gripp virusi tovuk embrionining amnion va allantois pardasida, maymunlar buyragining birlamchi tripsinlangan kulturasida, odam embrionida yaxshi kupayadi. Virionlar 40-72 soatda katta mikdorda tuplagnadi.V tipidagi gripp virusi maymun buyragi kulturasida kupayadi, kupayayotganda to’qimaga sitopatik ta’sir etadi.Antigenlik strukturasi. Gripp viruslari 3 tipga bulinadilar:A, V va S. Ularda 2 xil antigen mavjud. 1)nukleokapsid bilan boglik bo’lgan , barcha tiplar uchun umumiy S antigen:,2) virus tip xam shtammiga spesifik bo’lgan V-antigen, gemagglyutinin. Gripp virusi 20 dan ortik xayvonlar eritrositlarini agglyutinasiyasini chikaradi.A tipidagi gripp virusida yana 2 antigen aniklangan: gemaglyutinin va neyraminidaza.Gemagglyutininning 4 ta podtipi bor -(NO, N1, N2, N3), neyramidazaning 2 ta podtipi bor (N1 va N2). Ana shu antigenlar podtiplariga karab xar xil epidemiyalarda virusning qaysi podtipi rol uynagani aniklanadi. 1933 yildagi A tipdagi gripp epidemiyasini chakirgan virus formulasi ANoN1,1947 yildagi-N1N1,1957 yildagi-AN2 N2 (Singapur shtammi), 1968 yildagi AN3 AN2(Gonkong shtammi,) 1977 yilidagi - AN1N1 tipdagi virus 30 yildan sung takrorlangan gripp epidemiyasini chakirdi.A syerotipdagi gripp virusining xar bir shtammi standart xaraktyeristikaga ega. Unda kuyidagilar kursatiladi: Virus syerotipi, xujayin(odamdan tashkari-odam kursatilmaydi), ajratilgan joy, shtamm nomyeri va ajratilgan yili (oxirgi 2 sifrlar), gemagglyutinin va neyrominidaza formulasi.Misol: A/Singapur shtammi 1/57 (N2 N2), A/Gonkong shtammi 1/68(N3 N2), A utka Tokio-2 - 69 (N2 N2) belgilanadi.Rezistentligi. (atrof-muxit faktorlari ta’siriga chidamliligi). Gripp virusi uy xaroratida bir necha soatdan keyin inaktivlanadi, 68 S da 10-15 minutdan keyin uladi. Kislotali,ishkorli muxitda, efir, dezinfeksiyalovchi eritmalar, (xlorlioxak, xloramin, formalin), ultrabinafsha, ultratovush ta’siriga chidamsiz, tez uladi. Gliserin ta’siriga chidamli (3 oygacha uz aktivligini yukotmaydi).Patogenligi. A va V tipdagi gripp viruslari epidemiya tarkalishi davrida kup turdagi xayvon va parrandalarda adaptasiyalanishlari mumkin. Lekin ularning odamlar uchun epidemiologik roli aniklangan emas. Odamlarda gripp ruy byerganda xayvonlarda an- titelolar titri kutarilishi kayd etiladi. Tabiatda gripp virusining sirkulyasiyasida xayvonlar va parrandalar virus saklovchilar sifatida biror rol uynashi mumkin degan taxminlar bor.Infeksiya manbai-kasal odam. Yukish yuli-xavo-tomchi (gapirganda, aksirganda, yutalganda yuqadi)yuli bilan.Kasallik patogenezi. grippga yukori kontagiozlik xos. U anik bir davr utgach epidemiya va pandemiyani chakiradi.Virus yukkanda yukori nafas yullarini shillik pardasiga tushadi va shiillik parda epitelial kavatiga kiradi. Shillik parda xujayralarining emirilishini chakiradi. U yerdan virus va uning zaxarli oksillari konga utadi va intoksikasiyani chikaradi. Jimjima xilpillovchi xarakatlanuvchi epiteliy shikastlanganligi sababli uning tusik funksiyasini yukotadi. Natijada ikkilamchi baktyerial floraning kirishiga muxit paydo buladi. Streptokokklar, stafilokokklar, inflyuensiya gemofilusi, mikoplazmalar kirib bronxit, pnevmoniya zotiljam, plevrit, ensefalit, grippozli meningit, urta kulok yalliglanishini chakiradi. Bundan tashkari gripp surunkali kasalliklarni (tubyerkulyoz-sil kasalligi) aktivlashtiradi (faollashtiradi), bir kator yukumli kasalliklarga karshi immunitetni pasaytiradi.Kasallik klinikasi. Grippda inkubasion davr kupincha 2-10 soat, ba’zan 48 soat davom etadi. Kasal isitmasi kutariladi,bosh ogrik, ayniksa kuz kosachasi atrofida ogrik buladi, tana kakshab ogriydi. Konda leykopeniya bulishi gripp uchun doimiy kursatkich. Immunitet. Postinfeksion immunitet yukori titrda juda tez xosil buladigan antitelolar (virusni neytralizasiyalovchi antigemagglyutininlar, ular virusning sezgir xujayralarida adsorbsiyalanishiga tuskinlik kiladilar (va antineyraminidazalar xisobidan paydo buladi. Bu immunitet tip va shtammga spesifik xaraktyerga ega va organizmning A tipidagi virusga karshi ximoyasini 1-2 yilga, S tipdagi gripp virusiga karshi xayot davomida – bir umrga V tipdagi gripp virusiga 3-5 yilga ta’minlaydi.Laboratoriyaviy tashxisoti. Grippga diagnoz virusologik va Serologik uslublardan foydalanib kuyiladi. Tekshirish uchun kasallikning utkir davrida burun, tomok, tomok shillik pardasidan surtma, burun, tomok ajratmasi, chikindisi, kon olinadi.Davolash. Virus reproduksiyasini (kupayishini) tuxtatish va uning toksinini neytralizasiyalashga karatilgan kompleks tyerapiya ishlatiladi. PARAGRIPP VIRUSLARI. Bu viruslar 1956 yilda SShA da R.Chanok tomonidan ajratilgan bo’lib, paramiksovirus zotiga kiritilgan. Morfologiyasi.Sfyerik shaklda,diametri 100-300 nm.Nukleoproteidi lipid-uglevod-protein parda bilan uralgan.Gemagglyutininlik, gemolitik, neyraminidazalik aktivlikka ega.Kultural xususiyatlari. Tovuk embrionida kupaymaydi, maymun buyragi epiteliysining to’qima kulturasida, odam embrionida,odam embrionining fibroblastlarida yaxshi kupayadi.Rezistentligi (chidamliligi). efirga juda sezgir, isitish,dezinfeksiya ta’sirida tez uladi.Antigenlik strukturasi. S va V-antigentlari bor. 4 ta tipga bulinadi:1tip-bolalarda krup, faringit, bronxit, pnevmoniyani chakiradi. 2tip-laringottraxeobronxitlar yoki nafas yullarining kataral kasalliklarini chakiradi:3tip-gemadsorbsiyalovchi virus:4tip-(shtamm M-25), krup, upka kasalli bolalardan ajratilgan.Viruslar dengiz chuchkachasi, tovuk, odam eritrositlarini agglyutinasiyalaydi.Kasallik patogenezi. Xavo-tomchi yuli bilan yuqadi. Yukori nafas yullari shillik pardasi xujayralarida virus kupayib, epiteliy destruksiyasini chakiradi, natijada tomok yalliglanishi,shishishi ruy byeradi. Tuplangan viruslar va xujayralar parchalanishi maxsulotlari konga surilib, organizmning umumiy intoksikasiyalanishiga olib keladi. Epiteliyning destruksiyalanishi ximoya baryerini buzib, baktyerial floraning kirishiga imkon tugdiradi, ikkilamchi infeksiya ruy byeradi.Diagnostikasi. Diagnoz kuyishda Serologik uslublaridan immunoflyuoressensiya reaksiyasidan foydalaniladi.Davolash. Spesifik davolash va profilaktika chora-tadbirlari ishlab chikilmagan. ADENOVIRUSLAR " Adenoviruslar" nomi byerilishi bu viruslarni birinchi adenoidlar va bodomsimon bezlar(mindalinalar)dan topilganligi bilan boglik xamda ularning xujayra kulturalarida degenyerasiya chakirishi bilan boglik (AD-adenoid degeneration).Bu viruslarni 1953 yilda U. Rou xodimlari bilan ochgan va kupchilik odamlarda latent xolatda buladigan viruslar guruxiga kushilgan. Oddiy uchuk (Herpes simplex) ni kuzgatuvchisi virusdir.Bu virus gyerpetoviride oilasidagi Gerpes viruslar zotiga kiradi. Bu guruxga kirgan viruslar soni 20 ga yakin bo’lib, ular oddiy uchuk, suvchechak, belni urab oluvchi Gerpes (uchuk), xayvonlar, pa- randalar bir kator kasalliklari, odam, maymun, dengiz chuchkachalari, sichkonlar va boshka kemiruvchilar sitomegaliyasi kuzgatuvchilari bo’lib xisoblanadilar.Odam xamda xayvonlardan ajraladigan Gerpes viruslari yukumli kasalliklar chakirishi bilan bir katorda, ba’zilari usmalar usishini indusiyalaydi yoki ular bilan assosiasiyada buladilar.Morfologiyasi.U.Grutyer 1912 yili oddiy uchukning yukumliligini aniklab byerdi. Oddiy uchuk virusi odamlarda eng kup tarqalgan virusdir. Oddiy uchuk virusi 2 ipli DNK dan iborat,nukleiddan, kapsiddan va tashki lipoproteidli pardadan tuzilgan.Kapsidi ikosaedr shaklida bo’lib, uzida 162 kapsomyerni saklaydi. Xajmi 100-150 nm.Kultural xususiyatlari. Gerpes virusi nekrotik-yalliglangan uchoklarni chakirib tovuk embrionining xorion_ allantois pardasida kupayadi. Odam embrional buyrak va upka to’qimalarida yaxshi rivojlanadi. Shikastlangan xujayralar yadrosida asidofil kiritmalar xosil kiladi. Virus Morozov usulida yaxshi buyaladi. Antigenlik xususiyatlari va klassifikasiyasi. Oddiy uchuk virusida 2 ta antigen bor: virus zarrachasi bilan maxkam boglangan V antigen va eriydigan S antigen. Antigenlik strukturasiga karab oddiy uchuk virusining 2 tipi mavjud: 1 va 2 tiplar.Chidamliligi (rezistentligi). Virus kuritilgan xolatda, 50%gliserin eritmasida, past tempyeraturalarda uzok saklanadi. U 52S issiklikda, 90 S kuritilganda 30 minut davomida uladi. 0,5 %formalin eritmasiga, 1% fenol eritmasiga, kaliy pyermanganat, efir, xloroform, alkogol va boshka dezinfeksiyalovchi moddalar ta’siriga sezgir.Kasallik patogenezi va klinikasi. Odam yoshligidanok kontakt (aloka) yoki xavo-tomchi yuli bilan birlamchi kasallikni yuktiradi. Xomila davrida yoki tugilaetganda kasallik yukishi isbotlangan. Uchuklar gyerpetik pufakchalar shaklida bo’lib, asosan tyeri xam shillik parda chegarasidan joy oladi. Uchuk kupincha labda,burunda, lunjda, til ostida, lablar ichki kismida, jinsiy organnning shillik pardasida paydo bulishi mumkin. Uchuk ichi tinik suv bilan tulgan pufakchaga aylanadi.Immunitet. Bir yosharlikgacha bolalar oddiy uchuk bilan kamdan kam ogriydilar, chunki bu plasentar immunitetga boglik. Oddiy uchuk virusi intyerfyeronning zaif induktori, postenfeksion immunitet xosil bulmaydi, shuning uchun bulsa kyerak virus kasallikdan keyin uzok muddat organizmda saklanadi va kasallik residivlar byeradi.Laboratoriyaviy tashxisoti. Asosan klinik belgisiga karab oson aniklanadi. Virusologik va Serologik uslublar asosiy xisoblanadi.Syerodiagnostika kasallik dinamikasida konda spesifik antitelolar titrining oshib borishini komplementni biriktirish va virusni neytralizasiyalash reaksiyalari vositasida aniklashga asoslangan.Davolash. Intyerfyeronda tamponni xullab , u bilan chayib, malxam sifatida ishlatganda, ineksiya kilganda, pyeroginal, gistogglobulin yoki kizamikga karshi immunoglobulin, dezoksiribonukleazalar yuborilganda, florenal, tebrofen, oksolin malxamlarini ishlatish yaxshi davolash choralari xisoblanadi.Gyerpetik kyeratitni oldini olish Maqsadida kuz konyuktival xaltachasiga intyerfyeronogenlar va Gerpesga karshi vaksina yuboriladi.Antimetobolitlar (5-yod 2 dezoksiuridin, sitozinarabinozid) dan foydalanib kuz, tyeri, genetal gyerpetik zararlanishini davolaganda yaxshi natija byeradi.Profilaktikasi. Ishlanmagan.Poksviruslar. Yirik 300-350 nm kattalikdagi kubsimon shakldagi viruslar bo‘lib, 2ta DNK ipchadan iborat. Kultural xossasi. Tovuq embrionining xorion-allantois qobig‘ida rivojlanadi. Chinchechak virusi bo‘linib ko‘payganda qobiqda o nuqtasimon, 1 mm kattalikdagi yaltiroq plakchalar hosil qiladi. Odam va hayvon roganizmidan ajratib olingan to‘qima kulturalarida yaxshi rivojlanadi. Bunda to‘qimalarda sitapatologik o‘zgarishlar kuzatiladi. Antigenligi. Chinchechak virusining bir necha antigeni aniqlangan. Eruvchan L-tyermolabil va S-tyermostabilnukleoproteid tabiatli NP antigeni. Vaksina tarkibidagi chechak virusi ava AV guruhiga kiruvchi odam eritrositlari bilan umumiy bo‘lgan antigenni saqlaydi. Chidamligi 100S harorat ta’sirida shu zahoti 60S ta’sirida bir soatdan keyin nobud bo‘ladi. Past haroratga va quritishga chidamli 30% li xloramin lizol ta’sirida 30 daqiqada parchalanadi. Fenol va efirga chidamli 50% li gliserinda chechak virusi oylab saqlanadi. Patogenligi. Chechak virusiga yirik vam ayda shoxli hayvonlar sezuvchan. Faqat maymunlardagina odamda kechadigan chechak belgilari namoyon bo‘ladi. Oq sichqonlarning bolalarida chechak ensifalitini keltirib chiqaradi. Infeksiya manbai kasal odam hisoblanadi.TARQALISh YO‘LI. Havo tomchisi va havo angi orqali viruslar tarqaladi. Patogenizi. Kirish darvozasi bo‘lib nafas yo‘llarinng shilliq pardasi va tyeri hisoblanadi. Virus organizmga kirib regional limfa tugunlarida joylashadi, u yerda bo‘linib ko‘payadi va qonga so‘raladi. Profilaktikasi. Umumiy prfilaktikasi diagnoz qo‘yish, bemorni ajratish, dezinfeksiya ishlarini olib borish, chetdan chechakni kiritishdan saqlash,karantin tashkil qilishdan iboratdir. Maxsus profilaktikasida Djennyer sigir chechagi vaksinasi bilan odamlar emlanadi. Keyinchalik tovuq embrionidan ajratib olingan viruslardan tayyorlangan vaksina qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda to‘qima kulturalarida o‘stirilgan viruslardan tayyorlangan vaksina. KASALXONA IChI INFEKSIYaLARI KUZGATUVChILARI.KASALXONAIChI (GOSPITAL) INFEKSIYaLAR KUZGATUVChILARI Antibaktyerial preparatlar,xususan, antibiotiklarning keng kullamda kullanilishi munosabati bilan rezistent shtammlarning seleksiyalanishi natijasida sreptokokkli, stafilokokkli, salmonellezli zararlanishning tarkalish mikesi va ogirligi uzgarib borayapti.Dunening davlatlarida bu kasalliklarning kupayib borishi bilanbir katorda akushyerlik,xirurgik,bolalar stasionarlarida bu kuzgatuvchilar Bilan kasalxona ichi zararlanishlari,tibbiet xodimlari orasida mikrob tashuvchilik ortib borishi kurilmokda.Bolalarda stafilokokklar bilan zararlanish xodisalari, buning natijasida ularda vezikulo - pustulali stofilopiodyermiyalar, pelefigus, infiltratlar, obsesslar, konyuktivitlar, nazofaringitlar, ootitlar,pnevmoniyalar va boshka kasalliklar rivojlanishi kayd kilinmokda.Kasalxona ichi salmonellezli infeksiyani kupchilik vaqtlarda salmonella tifimurium chakiradi. Salmonella Xidelbyerg, salmonella debrilar xam gospital infeksiyalarini chakirishlari xodisalari uchraydi.Boshka salmonellalardan ular morfologik va kultural xususiyatlari Bilan farklanmasalar xam ular uchun farkli ularok ularda xaraktyerli biologikaloxidalik bor. Masalan, kasalxona ichi salmonellezli infeksiyalar kuzgatuvchilari anik bir biovarlarga mansub, ular ok sichkonlar uchun patogenlirok. KASALLIK MANBAI: Kupchilik vaqt baktyeriya tashuvchilar, kamdan-kam kasal odamlar. YuKISh YULLARI. Bilvosita kontakt (kasal uchun ishlatadigan predmetlar, uyinchoklar,choyshab,kurpa-estik) yuli kuprok, xavo-chang, ovkat yullari-kamrok. PATOGENEZI Organizm zaiflashganda va uning immun aktivligi pasayganda kasallik rivojlanadi. Kasallik kuzgatuvchisi organizmga nafas yullari orkali eki ogiz orkali kiradi. Potologik jaraenning rivojlanishi shunga boglikk:organizmning suvsizlanishi bilan kechadigan oshkozon ichak funksiyalarining buzilishi eki nafas yullarining zararlanishi, baktyeriemiya,septisemiya va boshkalar. Birinchi navbatda esh chakaloklar kasallanadi. IMMUNITET Immunitet kasalxona ichi infeksiyasi kuzgatuvchisining fakat birgina syerovari eki tipiga nisbatan ishlab chikiladi. DAVOLASh
Simptomatik (antibiotiklar, sulfanilamid preparatlari va xokazo). SPESIFIK PROFILAKTIKASI Kasalxona ichi salmonellezli infeksiya ruy byerganda kasal Bilan alokada bo’lgan bolalarga salmonellezli polivalent baktyeriofag byerishlozim. UMUMIY PROFILAKTIKASI Amaliy tibbietda, xususan xirurgik, akushyerlik amalietida antiseptika, aseptika, sanitariya-gigiena rejimi va koida-konunlari, talablariga rioya kilish katta axamiyatga ega.Uz vaqtida N.I. Piragov (1865) "gospital infeksiya" manbaini yukotishning Kerakligini kursatib,jaroxatlarning yiringlashiga karshi kurashish uchun xlor suvi, yod, kumush nitratini tekshirib kurdi. 1867 yildan D.Listyer antiseptik sifatida fenolni keng kullamda kulladi.Jarroxlikning rivojlanishida antiseptika haqidagi ta’lim juda katta rol uynaydi.Jarroxlikda mikrobiologiyadan amaliy foydalanish opyerasiyadan keyin ruy byeradigan asoratlarning keskin kamayishiga (xususan gangrenoz jaraenlarining) xamda xirurgiya bulimlarida ulim juda oz mikdorda bulishiga olib keldi.D.Listyer antiseptikaning axamiyatini va unda L. Pastyer xizmatlarini yukori baxolab, unga shunday deb ezgan: "Siz uzingizning olijanob tekshirishlaringiz bilan parchalanish chirish natijasida bo’lishini asoslab byerib, meni mikrob nazariyasi tugriligiga ishontirdingiz va shu bilan antiseptika sistemasining poydevorini kurdingiz".Xirurgiya amalietiga 1897 yili E. Byergman aseptikani kiritishi bilan bu yunalish yana rivojlanib ketdi. Aseptika xirurgik asboblar, materiallarni styerilizasiyalash,jarrox kullariga, opyerasiya buladigan joy tyerisiga, opyerasiya xonasi xavosi, asbob-uskunalariga ishlov byerish bilan amalga oshiriladi.Klinika amalietida mikroblarning kirib olishidan saklanish uchun plenka va plastmassadan kilingan izolyatorlar qo’llaniladi. Xirurgik yumshok plenkali izolyatorlar opyerasiya kilinadigan yerga epishtirilgan bulsa,xirurg yaralarga atrof muxitdagi mikroblarning kirib olishiga tula tuskinlik kiladi, xususan xodimlarning nafas yullaridagilardan. Katik plastmassali karkas (izolyator) lar musbat bosim ostida uta zararli kasallar uchun qo’llaniladi.Sungi vaqtlarda uchraydigan gospital- kasalxonaichi infeksiyalari ning,xususan organ va to’qima transplantasiyasidan, kon kuyishdan, katetyerizasiyadan va in’eksiyadan keyin uchraydigan infeksiyalarning oldini olish uchun mikroorganizmlar yukishi natijasida kasallanganlarni ayirish (izolyasiyalash), xirurgik, tibbiy asboblarni markazlashgan xolda styerilizasiyalash, tibbiet xodimlarini dorilarga chidamli yiring xosil kiluvchi mikroorganizmlar bilan zararlanganligini sistematik ravishda tekshirib borish,antibiotikga chidamli baktyeriya shtammlarining kupayib borishiga yul kuymaslik uchun profilaktik nuktai nazardan antibiotiklarni, sulfanilamidlarni kullashni man etish lozim. Uzbekistonda virusli gepatitlar muammoasi xozir uta dolzarbligicha kolmokda. Kasallanish kursatkichlarining yukoriligi,utkir parentyeral gepatitlar bilan ogrib utganlarda surunkali shaklga utishining kupligi, kasallanish va ulim kursatgichlarining pasaymaganligi, ksallanish natijasida nogiron bo’lib kolish xodisalarining kupayib borishi bundan yakkol dalolat byeradi.Virusli gepatlar orasida parentyeral yullar bilan yuqadigan V,S, va D. gepatitlar klinik kechishi ogir asoratlari, infeksiyaning potensial manbai bo’lib xizmat kiluvchi kuzgatuvchilarning tashuvchilari keng tarqalganligi yanada xavfli xisoblanadi.Jaxon Soglikni Saklash Tashkiloti ma’lumotlariga kura yer yuzida 2 milliard atrofidagi kishilar gepatit V virusi bilan zararlangan, 300-350 million kishi virus tashuvchilari bo’lib xisoblanadi. Xar yili 50 milliondan oshik kishilar kasallanib,shulardan 2 millioni xayotdan kuz yumishadi.Bu yerda fakat yukumli virusli gepatitlar haqida gap boradi,chunki shunday yukumli va yukumsiz kasaliklar borki, ularda zararlanish barcha organlarda ruy byeradi, shu jumladan jigar xam zararlanib, gepatit-jigarning yalliglanishi kuzatiladi.Bunday gepatitlar mustakil kasallik deb xisoblanmaydi, chunki ular asosiy kasallikning fakat simptomidir. Bunday xodisalarda patologik jarayon kasallikning uz nomi bilan ataladi: sitomegalovirusli infeksiya, adenovirusli infeksiya, Gerpesvirusli infeksiya, sarik isitma, yukumli mononukleoz, toksikozlar, xolesistit, meda osti bezi usmasi, psevdotubyerkulyoz, ichak iyersiniozi, salmonellyoz, sepsis, leptospiroz, kaytalovchi tif, bezgak va xokazolar.Virusli geptitlar yukumli kasalliklarning aloxida guruxi xisoblanib, uz ichiga bir necha aloxida nozologik shakllarni oladi va ularni turli tipdagi gepatotrop viruslar chakiradilar. Xozirgi vaqtda odamlarda uchraydigan virusli gepatitlarning gepatit A, gepatit V, gepatit S, gepatit D, gepatit E, gepatit G,gepatit F viruslari identifikasiyalangan.Ma’lum bo’lgan gepatitlarning 7 turdagi viruslari va kasalliklar gepatitlar buyicha yirik-yirik Markazlarda urganilgan va urganilmokda. Xozircha, afsuski, ularning turiga karab uziga xosligi tulik ma’lum emas, shu jumlladan turlar ichidagi farklar, kasallik etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, epidemiologiyasi. Ammo shubxasiz, shu uzil kesil aniklanganki agar gepatit A va gepatit E viruslari nisbatan utkir kasalliklarni chakirsa , gepatitlarning V, S vaD viruslari xam utkir ,xam surunkali shakllardagi kasalliklar ruy byerishi sababchilaridirlar.Uning ustiga, ular progressivlashganda jigar sirrozi, jigar xujayralari usmasi (rak) rivojlanadi. Natijada nogironlik va ulimga olib keladi. Surunkali gepatit D esa gepatit S ga nisbatan progressivlashganda kuprok xam tezrok jigar sirrozi bilan tugallanadi. Surunkali gepatit V ning progressivlashuvi oralik urinini tutadi.Adabiyotlarda, amaliyotda ma’lum bo’lgan barcha ma’lumotlardan foydalanilgan xolda virusli gepatitlarning barcha nozologik shakllarini kuzgatuvchi viruslarga, kasalliklar tashxisiga aloxida-aloxida batafsil, virusli gepatitlar patogenezi, klini- kasi, imunitet, davolash, profilaktik chora-tadbirlarga esa kiskacha tuxtalib utamiz. GEPATITLAR VIRUSLARI Xozirgi vaqtda odamlarda gepatitlarni chakiradigan viruslarning 7ta tipi aniklangan. Ular A, V, S, D, E, G va F lotin xarflari bilan belgilanadi. Bu viruslarda oldingi 6 tasi xar tomonlama identifikasiyalangan va tavsiflangan, barcha virusli gepatitlarning 90% tiga yakinini ular chakiradilar, kolgan 10% virusli gepatitlarni eslatuvchi kasalliklarning etiologik agentlari xozirgacha aniklanmasdan kolayapdi. VIRUSLARNING STRUKTURASI VA KIMYoVIY TARKIBI VIRUSLI GEPTIT A KUZGATUVChISI GEPATIT A VIRUSI (NAV) bemor najasida elektron-mikroskopiya uslubi yordamida identifikasiyalangan. Uning kapsidi kub tipdagi simmetriyada tuzilgan.Gepatit A virusi sfyerik shaklda bo’lib,uning xajmi 22-32 nm, virusning bir zanjirli RNK molekulaligini, Pikornaviride oilasiga mansub gepadnovirusliligini S.M.Fainshteyn va boshkalar 1973 yildagina anikladilar. 1973 yili 1 marta uz ixtirolari bilan tajribada rozi bo’lgan larning konida,axlatida, siydigida tozalangan antigen olingan. 1975-1978 yillarda gepatit A virusi toza xolatda ajratilgan. RNK molekulasi genomi oksil sintezini (2227 aminokislotalardan iborat) kodlaydi. Virus oksili uz navbatida virus spesifik proteazalar ishtirokida strukturaviy xamda strukturaviy bulmagan oksillarga parchalanadi. Strukturaviy oksillarga tashki parda polipeptidlari (VP1, VP2, VP3 va VP4) kiradi. Strukturaviy bulmagan oksillarga esa xelikaza, RNK kaga boglik RNK - polimyeraza,sistein saklovchi proteaza kiradi. Polipeptid VP1 kodlovchi strukturaviy uchastkasi bilan farklanuvchi virusning 3 ta genotipi va 1 ta syerotipi mavjud IMMUNITET Virusli gepatitlarga kasallikdan keyin kuchli, uzok davom etuvchi immunitet xosil bo’lib, xatto bir umrga saklanishi mumkin. Konda antitelolar bo’lib, ular viruslarni zararsizlantiradi. Spesifik immunitet xujayra xaraktyeriga ega. Gepatitlarga immunitet xosil bulishida nospesifik faktorlarning (intyerfyeron,komplement) xam roli katta. Umuman, xosil bo’lgan immunitet barkarordir, ammo u fakat virusli gepatitning anik birgina turiga karshi buladi. DAVOLAShVirusli gepatitlarning biror turini xam davolashining spesifik uslublari ishlab chikilmagan.Virusli gepatitlarning turiga, shakllariga, kechishiga, klinik belgilariga, asoratlari, bemorning umumiy axvoliga karab davolash ishlari amalga oshiriladi: davolashda rejim va parxez katta axamiyatga ega. Parxez engil xazm buladigan va yukori kaloriyali ovkatlardan iborat bo’lib, oksil, yog, va uglevodlarning uzaro nisbati 1:4:4-5 bulishi lozim. Dezintoksikasiyalash Maqsadida suyukliklar glyukoza, gemadez, askarbin, va nikatin kislotalari eritmasi, kattik intoksikasiya davrida kon plazmasi,grmonlar (kortizon, prednizalon), madanli suvlar tayinlanadi.Kasal uchun tinchlik, vitaminlarga boy dieta belgilanadi. Bemor kasalxonadan tuzalib chikgach davolovchi xakim 1 oydan kechiktirmay dispansyer tekshiruvidan utkazadi. Klinik va biokimyoviy kursatgichlarga karab yoki dispansyer xisobidan chikaradi,yoki poliklinikalarning yukumli kasalliklar xonasiga 3,6,9,12oylarga dispansyer tekshiruvini davom ettirish uchun yullanma byeradi. PROFILAKTIKASI Virusli gepatitlarning oldini olishda utkaziladigan muxofazalash va epidemiyaga karshi tadbirlar kasallik manbaini faol topishi, tabiiy va sun’iy yullarini bartaraf etishda va xavfli guruxda kiruvchi axoli urtasida maxsus muxofazalash, ya’ni emlash tadbirlarini utkazilishiga karatilgan bulishi kyerak. Viruslarni sun’iy yul bilan tarkalishini oldini olish Maqsadiga tyeri, shillik kavatlar butunligi buzilishiga sabab buluvchi tibbiy va laboratoriya anjomlari, asborblari, materiallari tulik styerilizasiya oldi tozalashda utishi, keyin styerilizasiya, ba’zi xollarda dezinfeksiya tadbirlarini xam SanPIN N 0044-1995 kursatmalari asosida ut- kazish lozim barcha anjom asbob, uskunalar va materiallar markaziy styerilizasiyalash bulimlarida fakat maxsus guvoxnomasi bor, eng tajribali,bilimli mas’uliyatni sezuvchi tibbiet xodimlari yukumsizlantirishlari ke- rak. 1 marta foydalaniladigan anjomlar (sistema, shpris, skarifikatr vaxokazolar)dan foydalanish va ularni kullashni keng joriy etish virusli gepatitlar bilan kasallanish oldini olishga katta axamiyatga ega.Kon, kon komponentlari kuyilishi natijasida yuktiriladigan virusli gepatitlar (postransfuzion gepatitlar) oldinitolishda donnorlarni tugri tanlash, ularning konlarini virusli gepatitlarga tulik va sifatli tekshirish lozim. OITS paydo bulishi tarixi tugrisida keng munozara yuritiladi, birok uning kelib chikkan va paydo bo’lgan vaqtiga doir manba’lar haqida xali umumiy xulosaga kelinmagan. Bu kasallik 1981 yilda tasvirlangan va xozirgi vaqtda SPID-OITS-" ortirilgan immunitet tankisligi sindromi"degan nom olgan. Kasallik tusatdan darmon kurishi, tunda tyerlash, koksuyak bo’lib ariklab ketish, isitma bilan boshlanadi. Kupchilik kishilar aksariyat 20-50 yoshda kasallanadilar. OITS kasalligiga yulikadigan uta xavfli gruxga besokolbozlar (gomoseksualistlar) va xar ikkala jins yakinlik kiladigan erkaklar (biseksualistlar)va giyoxvand (narkomanlar) kiradi.Bolalarda OITS paydo bulishi chakalok tugilgandan sung bir necha kundan to 6 oylik bulguncha kuzatiladi. Nyu-Yorkda OITS virusi bolalarda kup xodisada topilgan. Virus urug suyukligida xam topilganki, bu epidemiologik ma’lumotlar bilan isbotlangan. Kondagi T-4 limfositlar virus tashuvchi ekanligi aniklangan. Birok virusni boshka xujayralardan xam topish mumkin.Akademik Jdanov yozishicha, OITS asosan 2 yul: jinsiy yul va kon preparatlari orkali yuqadi. Kasallik odatdagi mulokotda,oziq-ovkat, suv, xavo orkali utmaydi. Kasallik kam yukumli va erdan xotinga xamisha xam yukavyermaydi. Odam sulagi OITS yuktiradigan manb’a bulishi mumkin.Oitsning xavfli tomoni shundaki, u immun sistema xujayralarini zararlaydi va odam xar kanday infeksiya oldida ximoyasiz bo’lib koladi. OITSni xozirda " XX asr vabosi" deb atamokdalar. Organizmda virus tashib yurgan, birok xali kasallanmagan kishilar juda kupchilikni tashkil kiladi.Oitsni yana "axloksizlik" kasalligi deb ataydilar. Jaxondagi barcha mamlakatlarning olimlari va vrachlari bu sirli kasallikning sabablarini urganishga bel boglaganlar.Xozirgi vaqtda G.N. Xlyabich ma’lumotlari buyicha SPID jaxondagi 160 dan ziyot mamlakatda ruyxatga olingan.Xozirgi vaqtda jaxon buyicha 35 mlndan ortik odamlar OITSga yulikkan bo’lib,ulardan 13 mln ulgan.Uzbekistonda kasallik ochilgandan byeri 73 ta OITSga chalinganlar aniklangan bo’lib,shulardan 33 tasi xorijiy davlatlarga mansub insonlar (deortasiyalanganlar),kolgan 40 tasidan 13 kishi ulgan,kolganlari Respublika OITSga karshi stansiyada davolanmokdalar.L. Ivchenko xabar kilishicha OITS kasalligini bir emas, balki 2 ta virus kuzgatishi mumkin. Virusologiya soxasidagi bu yangi ma’lumotlar bundan ancha ilgari, SPID buyicha,Vashingtonda o’tkazilgan 3- chi Xalkaro Kongressda keltirilgan edi.Avvalgi 2 ta virusga uxshash, birok unchalik ogir okibatlarga olib kelmaydigan 3- chi virus xam topilgan. Morfologiyasi. VICh-1 (odatda immunitet tankisligini vujudga keltiradigan virus). VICh-2ni fransuz olimlari,NTLY-W –virusini amyerikalik olimlar topgan. Kasallik virusi retroviruslar oilasiga va lentiviruslar kenja oilasiga mansub. Lentevirus- lo tinchada"sekin" degan ma’noni anglatadi, chunki bunda yashirin davr uzok vaqt davom etadi va kasallik kupincha oylab va yillab chuziladi. Xozirgi paytga kelib OITS virusi nisbatan yaxshi urganilgan. U RNK malekulasi va oksillipid pardasidan tashkil topgan. Xudi shunday tuzilganligi tufayli T-" yordamchilar" ni alday oladi va xujayra ichiga bemalol kiradi. Engilgan xujayra yangi vazifani bajarishga-yangi virion tarkibiy moddalarini sintez kilishga majbur buladi,ulardan tez orada yangi virus zarrachalari xosil buladi. Xujayraning uzi esa xalok buladi.Ular uz novbatida T-"yordamchilar"ning yangi xujayralarni zararlantiradi.Shu tarika ularning katori siyraklashadi, immunitet susayadi va OITS paydo buladi. Karaxt bo’lib yotgan xar kanday infeksiya yokiorganizmga yangi tushgan viruslar,kasallik kuzgatuvchi baktyeriyalar,sodda jonivorlar,yoxud zamburuglar birorta kasallikni paydo kiladi,yoki bir yula bir necha dardga yuliktiradi. Odam kuprok zotiljam,kaposhi sarkomasi,leykoz, limfoma va shu kabilar bilan kasallanadi.OITSdan oldin uzok vaqtgacha isitma kutariladi, antibiotiklar korkilmaydi,bemor oriklab kyetadi. Xozircha odamni SPIDdan xolos kilaoladigan dori- darmon topilganicha yuk.Virusni 1983 yilda Fransiya olimi L.Montan’e topgan va 1984 yilda Amyerikalik olim R.Gallo batafsil tadkik kilgan degan ma’lumotlar bor.OITS bilan kimlar kasallanadi? 1981 yildan boshlab turli mamlakatlarga ruyxatga olingan minglab bemorlarni analiz kilish ma’lumotlari shuni kursatadiki, bemorlar orasida: gemoseksualistlar yoki erkaklar bilan xam ayollar bilan xam jinsiy alokada bo’lgan erkaklar, axloki buzuk shaxslar 78% ni, vena tomiridan narkotik modda oladigan narkomanlar 15% ni, kup marta kon kuyilgan kishilar 1% ni,SPID yukkan onalardan tugilgan bolalar 1%ni tashkil kiladi. 5% xollarda yukish yuli bemorning ulimi yoki Kerakli ma’lumot byerishdan bosh tortganligi sababli aniklanmagan.OITS kanday yukib kolishi mumkin? OITS-kam yukumli kasallik. Ruyxatga olingan bir necha ming bemorlarni urganish natijasida OITS virusining: bemor yoki OITS virusi bor odam bilan jinsiyaloka kilinganda yukish, aksariyat jinsiy buzuklikda, narkomanlar ineksiya uchun nostyeril shiprislardan foydalanganda, kasal yukkan odamning koni kuyilganda yukishi aniklangan.OITS virusi kup olimlarning fikricha gaplashganda, yutalganda, xavo orkali, idish-tovok va boshka ruzgor buyumlardan, xojatxona, vanna, chumilish baseinidan birga foydalanilganda utmaydi.Tibbiet muassasalarida shpris va instrumentlarni styerilizasiya kilish usullari OITS virusi utish imkoniyatini yukga chikaradi. OITS vaboga uxshaydi. Asrimiz oxirigacha sayyoramizda 100 milliongacha kishilar xalok bulishi extimoli OITS ni yana "ASR epidemiyasi" deb ataydilar.Tashxisoti. OITSning klinik belgilari turli tuman va odatda xar kanday organ kasalanishi mumkinligidan diagnostikasida immunologik va virusologik tekshiruvlarning roli nixoyatda katta. OITS retrovirusi organizmning ximoya reaksiyalari rolini ado etadigan asosan T-limfositlarni zararlaydi. Laboratoriya analizida limfositlarning umumiy soni 1 mm 500 tagacha kamayadi.OITS kuzgatuvchisi kashf etilgandan sung OITS virusini bemorlarning kon, urug suyukligi, orka miya suyukligidan ajratish mumkin buladi. Tekshirilayotgan shaxslarda OITSning etiologik agenti bulmish retrovirusga antitelolar topilishiga aloxida diagnostik axamiyat beriladi.OITS virusi tushganda javob reaksiyasi paydo buladi-antitelolar xosil buladi.Bu reaksiyalarni maxsus metodlar bilan konni tekshirib aniklash mumkin. Musbat reaksiya odamga OITS virusi yukganligini kursatadi. Birok musbat reaksiyali ayrim kishilarda keyinchalik OITS rivojlansa, boshkalari esa kurinishda soglom bo’lib, organizmida virusni tashib yuradi. Bemorlar xam virus tashuvchilar xam boshka kishilarni kasallantirishi mumkin. Birok, reaksiya natijalari buyicha kim kasallandi, kim virus tashuvchi bo’lib kolishini anik aytish mumkin emas.Profilaktika. Turli mamlakatlarda, jumladan SNG dagen-injenyeriyasi va sintetik vaksinalar olishga karatilgan chukur tadkikotlar olib boriliyapti. Gen-injenyeriyasi vaksinalarini virus oksillari tugrisida axborot tashuvchi (ularga karshi ximoya immuniteti ishlab chikish uchun zarur) genlar yaratish yuli bilan olinadi. Sintetik vaksinalar- guyo virus oksillar xosil kilib,organizm ularga karshi ximoya antitelolari ishlab chikarishi kyerak.OITS epidemiyasi tarkalib borayotganligi sababli turli mamlakatlarda bu xastalikka karshi kurash buyicha xukumat mikyosida muassasalar ochilmokda. Kupgina olimlar OITSni aniklash Maqsadida kasalxonaga kelayotgan katta yoshdvgi xamma bemorlarni ilgari zaxmga tekshirilgandagi singari tekshirilishni taklif kilmokdalar.Uzbekistonda bu kasallik tarkalishi oldini olish uchun Respublika Oliy majlisi birinchi chakirik 15-chi sessiyasida bu masala maxsus kurib chikilib Xukumat mikesida kabul kilingan karor tasdiklandi.Unga binoan OITS kasalligini davolash xarojatlari davlat xisobidan tulanishi,bu kasallik bilan shugullanadigan xakimlar maoshining oshirilishi,kasallik oldini olish chora-tadbirlari,xar yili 1 dekabr OITS-SPIDga karshi kurash kuni ekanligi uz aksini topgan.Klinikasi. Yashirin davr birmuncha uzok- oylab, xatto yillab davom etishi mumkin (4-6 oy dan 4- 10 yilgacha).OITS virusi konga tushib, organizm ximoya sistemasining muxim bulimi xisoblangan linfositlarni shikastlantiradi.Natijada kasallik yukkan odam mikroblar va viruslar oldida ximoyasiz bo’lib koladi. Kasallik asta-sekin, bir necha oylar yoki yillar mobaynida rivojlanadi,bir necha limfa tugunlarining kattalashuvi kasallikning birdan bir belgisi bulishi mumkin. Sungra tempyeratura kutariladi,ich ketishi uzok vaqtgacha ruy byeradi,bemor tunda tyerlaydi,oriklab kyetadi, darmoni kuriydi. keyinchalik upka yalliglanishi, tyeri va shillik pardalar, jinsiy organlarning yiringli, gyerpetik zararlanishi,sepsis, kon aynishi,asosan tyerining xavfli usmalari paydo buladi.Kasallik asta sekir rivojlanib,bir necha yilgacha chuziladi.Nixoyat, deyarli xamisha ulim bilan tugaydi. Xozirgi vaqtda jaxonda 35 mlndan ziyot bemorlar ruyxatga olingan,ularning 11 mlni deyarli yarmi ulgan. Ayrim olimlar jaxonda kursatishicha,epidemiya markazi bulmish Afrikada 2001 yilgacha OITSdan ulganlarning soni 16,5 mln kishini tashkil kiladi. Fakatgina 1998 yilda jaxonda OITSdan 510 ming bola ulgan. Xozirgi kunda 4 mln VICh-yuktirgan gudak va 15 eshgacha bo’lgan bolalardan 90% virusni tugilaetgan paytda kasal ona sutidan yuktirganlar. Shulardan 2,7mln epidemiya boshlanishidan to 2001 yil yanvarigacha ulgan. OITS kupincha Kaposhi sarkomasi, shuningdek kandidoz, zotiljam, toksoplazmoz, aspyergiles kabi kasalliklar, sitomegaloviruslar,Ko’k yiring tayyokchasi, temiratki va boshka infeksiyalar bilan birga uchraydi. OITS bo’lgan bemorlarda ogiz bushligi, kizilungach, xalkum kandidozi, miya abssessi, zotiljam aniklanib, bular ulimga olib keluvchi asosiy sabab xisoblanadi.OITS aksariyat xollarda kasalliklari bilan utadi. Chunonchi, Nidyerlandiyada OITS bo’lgan xamma bemorlar anamnezida zaxm, suzak kasalliklari 4-6 marta takrorlangan.Davolash. OITSni davolash 3 yunalishda olib boriladi: virusga karshi etiotrop tasiri bo’lgan preparatlardan foydalanish immun statusni patogenetik metodlar bilan tiklash va kushilib kelgan infeksiyalar va usmalarni ananaviy davolash. Virusga karshi davoni xam tayinlash kyerak.Preparatlarning birinchi gruppasidan suramin,ribovyerin,virozol, foskarnet, T-aktivin, reafyeron kursatib utish mumkin. Ikkinchi gruppada immunmodulyatorlar, ilikni kuchirib utkazish, limfokinlar, monoklonal antitelolar keng ishlatiladi.Birok, xamma immunmodulyatorlar, jumladan,timus preparatlari xam yaxshi samara byermayapti.Xozirgi kunda vrachlar OITSga chalingan bemorlar xayotining 5-10 yilga uzaytirishlari mumkin. Shuning uchun xam infeksiya tarkalishiga yul kuymaslik Maqsadida xamma choralarni kurish zarur. Azydotimidin(AZT) degan dori moddasi bilangini bemorlar axvolini muntazam engillashtirib borish mumkin. AZT kasallika davo bulmasada, virus kupayishini tuxtatadi.Gyermaniyada uz ta’siri buyicha Amyerika azidotimidiniga uxshash ftoromedin preparati yaratilgan.Sietl shaxridagi (Vashengton shtati) Rak kasalliklari tadkikot Markazidagi vrachlar fikricha Avstraliyada usadigan kashtan daraxti uruglaridan OITSni davolashda foydalanish mumkin. Janubiy Afrika Respublikasidan E.Skornik tuxum sarigidan olinadigan "AL-721" preparati sinalayotganini xabar kiladi. Ta’siri kuchli va zaxarliligi kamrok preparat dideoksitidin sinovdan utkazilmokda, virusga karshi ribavyerin preparati (maxsus viruslar kuzgatadigan bolalar respirator kasalligini davolashda xozirgi kunda xam) kullaniliyapti. Amyerikada OITSga chalingan birta bemorni davolash 50 dan 150 ming dollargacha tushadi. OITSga kushilib keladigan kasalliklarni davolash yaxshi natija byermaydi.Profilaktikasi. OITSning keng tarkalishiga axlok normalarining, ayniksa yoshlarning axloki buzilishi xozirgi kunda ochik-ravshan bo’lib koldi. Giyoxvandlikning kupayishi xam bu illatning keng kuloch eyishiga imkon byerayapti. AKSh va Garbiy Evropada bu ofat tusiga kirgan. OITSning tarkalishida foxishabozlik, giyoxvandlikning katta rol uynashiga ajablanmasa xam buladi. Yuyukorida kursatib utilganidek, SNG da, jumladan Uzbekistonda xam kasallik diagnostikasiga doir tarkikotlar olib boriliyapti, OITS profilaktikasi va uni davolash buyicha uzok muddatli ilmiy tarkikotlar programmasi ishlab chikilgan.OITSdan kanday saklanish mumkin? Tasodifiy kishilar bilan jinsiy alokada bulmaslik, gomoseksualistlar, giyoxvandlar va pala-partish jinsiy xayot kechiradigan shaxslardan yirokda yurish lozim. Begona odamlar bilan jinsiy yakinlik kilish OITS yukish xavfini oshiradi.Styerillanmagan, duch kelgan shprislardan in’eksiyalar uchun foydalanmaslik, xar kanday shubxa paydo bo’lgan da vrachga murojaat kilish lozim. Bu xavfli kasallik profilaktikasida faol ishtirok kiladigan axoli urtasida sanitariya maorifi ishlarini tashkil etish darkor. Akademik V.I, Jdanov xisob-kitoblariga kura OITS kasalligi bundan keyin xam jaxon buylab tarkalishi mumkin.Bizda OITSga karshi davlat programmasi tuzilgan bo’lib,Soglikni saklash Vazirligi va boshka vazirliklar xamda boshkarmalarning xodimlari shu vazifalarni bajarmokdalar.Bizda,Moskvada va boshka yirik shaxarlarimizda ism-familiyasini aytmasdan (anonim) tibbiy tekshiruvdan utkazadigan kabinetlar ochilgan, bu yerda OITS buyicha vrachga murojaat kilish uchun daftarga yozma ravishda kayd kilinmaydi.Tekshiruv uchun kelgan odam,odatdagicha uz familiyasini va uy adresini aytishining xojati yuk. Bu yerga uzida kasallika shubxa paydo bo’lgan odam keladi.Vrach avvaliga suxbat kiladi, keyin bemor uz ism-familiyasini aytmay savollariga javob byeradi. Anketaning tartib nomyerini eslab kolishning uzi kifoya. Uning yoshini, kon kuyilganmi-yukligi, utgan 5 yil ichida xayotida yuz byergan ayrim vokealar suraladi. Sungra bir marta foydalaniladigan shpris bilan venadan kon olinadi, 2-3 kun utgach tekshirilayotgan odam telefon orkali uz tartib nomyerini aytib javobni eshitadi. Agar odam kon zardobida antitelolar bulsa (organizm ularni virus tushishiga javoban ishlab chikaradi),mukarrar uziga xos reaksiya paydo buladi.Uzbekiston vrachlari Jaxon Soglikni saklash tashkilotiga OITSga karshi kurashni kuchaytirish, ilmiy- tadkikotlarni uygunlashtiradigan,diagnostikum va vaksinalar yaratish, maorif, profilaktik choralar utkazish bilan shugullanadigan Xalkaro Komitet tuzish kyerak, degan taklif bilan murojaat kildilar.Uzbekiston axolisi xamma mamlakatlarning olimlari birgalikda jonbozlik kursatsalar xatarli kasallik- OITS engiladi, deb umid bildiradilar.Rassiyada bir necha oy ichida murakkab preparat IFL-OITS topilgan. Bu preparat xozir kasallik diagnostikasida muvafakkiyat bilan kullanilyapti. Uzbekistonda infeksion kasalliklarga (OITS xam ana shunday kasallik) karshi kurash sistemasi zarur profilaktika va diagnostikani ta’minlay oladi. Soglikni saklash vazirligi bemorlar uchun maxsus tayyorgarlikdan utgan kadrlari bo’lgan ixtisoslashgan stasionarlar tashkil etgan.Xozirgi eng muxim vazifa sanitariya maorifini keng olib borish xisoblanadi. Odamlar virus kanday yukishini bilishlari kyerak. Masalan: kupchilik kishilar kasallikni kuchada, ishxonada,xammomda, bassaynda va kupchilik buladigan boshka joylarda yuktirishi mumkin deb uylaydilar. Bu notugri. Gigienaga rioya kilish va tasodifiy jinsiy aloka kilmaslik kasallik yukishidan saklab koladi.Tibbiet xodimlarining asosiy vazifasi donorlar, va kasallik yukish xavfi yukori bo’lgan gruppalarda OITS infeksiyasi tushgan kishidlarni aniklash xisoblanadi. Shu Maqsadda mamlakatimizning kupchilik shaxarlarida tegishli apparatlar bilan jixozlangan maxsus laboratoriyalar,institutlar va kon kuyish stansiyalari ochilgan,ularning soni bundan keyin xam kupayadi. Маъруза 10. Mavzu: Gepatotrop viruslarga umumiy xaraktyeristika. Laboratoriya diagnostikasi. Ma’ruza vaqti – 90 min. Ma’ruza rejasi: 1. Gepatit A virusi, umumiy tavsifi va tasnifi. - Tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - Kultural xossalari va o‘stirilishi - Antigen xususiyati - Zahar xosil qilishi - Chidamliligi - Odam va hayvonlar uchun patogenligi - Laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 2. Gepatit V virusi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar xosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 3. Gepatit S virusi umumiy tavsifi va tasnifi. - tuzilishi, tinktorial xususiyati va kimyoviy tarkibi - kultural xossalari va o‘stirilishi - antigen xususiyati - zahar xosil qilishi - chidamliligi - odam va hayvonlar uchun patogenligi - laboratoriya diognostikasi, davolash va oldini olish 4. Boshqa gepatit viruslari Gepatit viruslari Odamlarda gepatit kasalligini keltirib chiqaruvchi viruslarning 7 xili A, V, S, E, D, G, F ma’lum. Gepatit A virusi Gepatit A virusi (HAV-Hepatitis, F, virus) 1883 yili Picornoviridae oilasiga va entyeroviruslar turkumiga kiritilgan 72-tip virusi hisoblanadi. Yuqumli gepatit qadimiy kasallik bo‘lib, Gippokratning asarlarida ham sariq kasalligi deb bayon etilgan. Keyinchalik epidemik gepatit, kataral sariq kasalligi, parenximatoz gepatit deb nomlanib kelindi. 1891 yili S.P.Botkin bu kasallikni chuqur tekshirib, yuqumli ekanligini isbotlaganligi tufayli u Botkin kasalligi deb ham yuritiladi. Gepatit A ning qo‘zg‘atuvchisi uzoq vaqtgacha noma’lum bo‘lib keldi, keyingi yillarda uning etiologiyasi to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lindi. Morfologiyasi. Virus ikosaedr yoki sharsimon shaklda bo‘lib, kattaligi 27–32 nm, virion markazida bir ipli musbat-RNK bor. Kubsimon simmetriyaga ega RNK molekulasi tashqi tomonidan nukleokapsid bilan o‘ralgan. Nukleokapsid o‘z navbatida 32 ta kapsomyerdan tashkil topgan. Virus tarkibida yog‘ va uglevodlar bo‘lmaydi. Ko‘paytirish. Gepatit A virusi Janubiy Amyerikada yashaydigan marmozet va shimpanze maymunlari organizmida ko‘payadi. Virus jigar hujayralarida uzoq vaqt saqlanadi. Hozir virusning to‘qima kulturasiga moslashgan, kuchsizlantirilgan shtammi olingan, ammo virusni hujayradan ajratib olish juda murakkab jarayon. Antigenligi. Gepatit A virusida 4 xil oqsil (VP1, VP2, VP3, VP4) borligi aniqlangan. Bitta virusga xos kapsid oqsili bilan bog‘liq antigen ma’lum. Virusning ikkita Serologik tipi mavjud bo‘lib, ular bir-biriga nisbatan kesishma immunitet hosil qilmaydi. Chidamliligi. Virus boshqa entyeroviruslarga nisbatan tashqi muhit ta’siriga chidamli; 600S qizdirilganda 1–2 soat, 1000S qaynatilganda va UB nurlar ta’sirida tez, dezinfeksiya qiluvchi moddalar ta’sirida esa bir necha daqiqada o‘z faolligini yo‘qotadi. Virusning yuqish xususiyati – 200S da bir necha yil davom etadi. Bemor va virus tashib yuruvchilarning najasi va siydigida uzoq saqlanadi. Hayvonlarga nisbatan patogenligi. Gepatit A virusi tabiiy sharoitda faqat odamlarda kasallik qo‘zg‘atadi. Ammo shimpanze, marmozet turkumiga xos maymunlar bu viruslarga moyil. Shuning uchun Afrika davlatlarida ushbu kasallikning tabiiy o‘choqlari bor deb taxmin qilinadi. Kasallikning odamlardagi patogenezi. Gepatit A virusining manbai bemor, ayniqsa engil, sariqsiz shakllari o‘ta xavfli hisoblanadi. Kasallikning yashirin davri va sariqlik oldi davrida bemorning najasi orqali tashqi muhitga juda ko‘p virus ajraladi, shuning uchun bu davratrofdagilar uchun o‘ta xavfli hisoblanadi. Virus sog‘lom odamlarga ifloslangan suv, oziq-ovqat, uy ro‘zg‘or buyumlari, pashshalar orqali fekal-oral yo‘l bilan yuqadi. Gepatit A bilan asosan 4 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar kasallanadi. Kasallik mavsumiy xaraktyerga ega bo‘lib, ko‘pincha yilning kuz va qish fasllarida kuzatiladi. Virus ingichka ichak shilliq qavatining epitelial hujayralariga etib borib, ular ichiga kirib ko‘paya boshlaydi. Kasallikning yashirin davri 15–30 kun bo‘lib, bemorda sariqlik belgilari paydo bo‘lgunga qadar davom etadi. Bu davrda virus qonga tushadi va qon bilan butun organizmga tarqalib, jigar hujayralarida ko‘payadi va uni zararlaydi. Natijada gepatitning belgilari namoyon bo‘ladi. Kasallikning o‘tkir xilida harorat ko‘tariladi. Prodromal davri 5–7 kun. Bu davrda huddi grippga xos alomatlar: bosh og‘rig‘i, holsizlik, kataral simptomlar yuzaga keladi. Oradan bir oz vaqt o‘tgach me’da-ichak kasalligining belgilari namoyon bo‘ladi: ishtaha yo‘qoladi, ko‘ngil ayniydi, bemor qayt qiladi, o‘ng qovurg‘a osti og‘riydi, sekin-asta ko‘z va badan sarg‘ayadi, jigar sohasida og‘irlik va og‘riq paydo bo‘ladi, jigar kattalashadi. Bu davrda peshob to‘qlashadi, najas esa rangsizlanadi. Gepatit A da badan sarg‘aymasligi ham mumkin, bu ko‘pincha yosh bolalarda uchraydi. Gepatitdan so‘ng bemor to‘liq tuzalib kyetadi. Immuniteti. Bemor sog‘ayganidan so‘ng umrining ohirigacha davom etadigan kuchli turg‘un immunitet paydo bo‘ladi. Qonda hosil bo‘lgan IgM antitelolar organizmda 3–4 oygacha saqlanib qoladi, so‘ngra IgG sinf antitelolar paydo bo‘ladi. Sekretor IgA sinf immunoglobulinlarining ham sintez qilinishi tasdiqlangan. Laboratoriya tashhisi. Tekshirish uchun bemordan najas va qon olinib, virus zarrachalari IEM, virus antigeni IFA va RIA usullari yordamida aniqlanadi. Serologik tashhis virusga qarshi IgM va IgG antitelolar, IFA va RIA reaksiyalarida topiladi. Virus maxsus IgM immunoglobulinlari kasallikning o‘tkir davridan darak byeradi. Gepatitlar tashhisida biokimyoviy ko‘rsatkichlar aniq va tez tashhis qo‘yishda katta yordam byeradi. Bunda bemorning zardobidagi bilirubin (asosan, bog‘langan turi ko‘payadi), fyermentlar (aldolaza, aminotransfyerazalar – AlAT, AsAT va boshqalar), timol sinamasi kabi ko‘rsatkichlar oshgani aniqlanadi. Davosi va profilaktikasi. Maxsus davosi yo‘q, simptomatik davolash choralari qo‘llaniladi. Kasallikning oldini olish uchun bemor alohida xonaga yotqiziladi. U bilan muloqotda bo‘lgan kishilar nazoratga olinib, xona va idish-tovoqlari dezinfeksiya qilinadi. Bemor bilan muloqotda bo‘lgan 3 oylikdan 10 yoshgacha bolalarga immunoglobulin yuboriladi. Hozirgi kunda quyidagi vaksinalar ishlab chiqilgan6 1. Farmalinda o‘ldirilgan to‘liq virionnli vaksina. 2. Subvirionli virionni parchalash orqaoli olinadi 3. Ximiyaviy- ximiyaviy epitoplarini ximiyaviy usulda sintez qilib olinadi. 4. genno-injenyeriya yo‘li bilan NAV genomi ospovaksina virusiga integrasiya qilingan. Gepatit V virusi (HBV) Gepatit V virusi gepadnaviruslar (Hepadnaviridae) oilasiga kiradi, bu oilaga hayvonlar, kemiruvchilara va qushlarda kasallik qo‘zg‘atuvchi yana 3 ta virus ham kiradi. Gepatit virusining zarrachasini 1970 yili D.Deyn bemor najasidan elektron mikroskop yordamida topgan, shu sababli Deyn zarrachasi deb nomlangan. Morfologiyasi. Virion yoki Deyn zarrachasi sfyerik shaklda bo‘lib, o‘lchami 42–45 nm. Virionning mag‘zi – nukleokapsid ikosaedr tip simmetriyaga ega, 180 ta kapsomyerlardan tashkil topgan. Virion tashqi tomondan lipoproteindan iborat qobiq bilan o‘ralgan. Virion tarkibida DNK, oqsil, fyerment, lipid va uglevodlar bor. HBV ning tuzilishi noyob bo‘lib, ipli xalqasimon DNK molekulasidan iborat, ammo boshqa DNK tutuvchi viruslardan farqli o‘laroq, unda bitta ipli qismi ham mavjud. Virus tarkibida DNK-polimyeraza va proteinkinaza fyermentlari mavjud. Antigenlari. Gepatit V virusining tashqi qobig‘i murakkab tuzilishga ega bo‘lib, virus va hujayra oqsilidan tashkil topgan. Virus tarkibida dastlab Avstraliya antigeni deb nomlangan HBs-antigeni va NVs, NVe, NVx antigenlari bor. HBs antigen bog‘lanmagan holda qonda topiladi, protektivlik xossaga ega. HBs-antigenining 3 ta kenja oilasi mavjud: adw, ayw va ayr. Ular yer yuzining turli hududlarida tarqalgan. Sor (o‘zak) antigen nukleoprotein tabiatli bo‘lib, NVs-antigeni deb ataladi. NVe antigeni NVs antigenlari kabi o‘zak antigeni hisoblanadi. NVx-antigen hali to‘liq o‘rganilgan emas. Ammo bu antigen gepatositlarning rak hujayralariga aylanishida ishtirok etadi degan taxminlar ham bor. Bemor organizmida, asosan, HBs, HBc va HVe antigenlariga qarshi antitelolar hosil bo‘ladi. Gepatit V kasalligida HBs- antigen asosiy markyer hisoblanadi, chunki u kasallikning birinchi kunidan to rekonvalessensiya davrining oxirigacha topiladi. Ko‘paytirish. Gepatit V virusi hujayra kulturalarida va tovuq embrionlarida ko‘paymaydi. Ular replikasiyasi va virus genomining transkripsiyasi gepatosit hujayralarining yadrosida sodir bo‘ladi. Bunda halqasimon DNK molekulasidagi nuqsonli zanjir DNK-polimyeraza yordamida tiklanadi, shundan keyin har ikkala ip ham replikasiyaga uchraydi. Bunda virus DNK sidan RNK molekulasi transkripsiya qilinadi va RNK matrisasida qayta transkripsiya yordamida virus DNK sining sintezi boshlanadi. Bu hodisa zararlangan gepatosit hujayralarining qayta transkriptaza fyermentlari yordamida ro‘y byeradi. Buning molekulyar mexanizmi hozircha to‘liq o‘rganilmagan. Virus genomidan bir vaqtning o‘zida gepatositlar ribosomalariga HBc va HBs antigenlarni, virusga xos fyerment va kapsid oqsillarini sintez qilish to‘g‘risida axborot beriladi. Chidamliligi. Gepatit V virusi tashqi muhit omillariga chidamli, 600S qizdirilganda bir necha soatda, qaynatilganda 15–20 daqiqadanso‘ng o‘z faolligini yo‘qotadi. Qon plazmasiga UB nur ta’sir ettirilganda va –200S da saqlanganda virus yuqish va antigenlik xossalarini saqlab qoladi. Dezinfeksiyalovchi moddalar (formalin, xloramin, fenol, efir va boshqalar) ta’siriga chidamli. Hayvonlarga nisbatan patogenligi. Gepatit V virusi shimpanze maymunlari orasida keng tarqalgan bo‘lib, ulardan 25% da HBs-antigenga qarshi HBs-antitelolar borligi aniqlangan. Gepatit V virusining barcha syerotiplari uzoq adaptasiya natijasida shimpanzeda kasallikning sariqsiz engil shakllarini qo‘zg‘atadi. Kasallikning odamlardagi patogenezi. Gepatit V ning manbai bemor va virus tashib yuruvchilar hisoblanadi. Yer sharida 500 mln. dan ortiq virus tashib yuruvchilar bor. Virus, asosan, parentyeral yo‘l bilan, yaxshi styerillanmagan tibbiyot asboblari (shpris, igna, skalpel tish davolashda ishlatiladigan asboblar va boshqalar) hamda jinsiy aloqa orqali yuqadi. Odam uchun 0,001 ml plazma yoki qon yuqumli miqdor hisoblanadi. Virus odam organizmidagi barcha biologik suyuqliklarda bo‘ladi, shuning uchun onadan bolaga yo‘ldosh orqali, ko‘krak sutidan ham o‘tadi. Tibbiyot xodimlari bu infeksiya bo‘yicha xavfli guruhga kiradi. Yashirin davri uzoq, 30 kundan 180 kungacha. Gepatit V virusining organizmga kirish darvozalari qon tomirlar bo‘lganligi sababli, virus infeksion jarayonning boshidan qonga tushadi va butun organizmga tarqalib, gepatosit hujayralariga yopishadi. Ammo virus reproduksiyasi gepatosit hujayrasini lizisga olib kelmaydi, ya’ni gepatit V virusi gepatosit hujayrasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri sitopatik ta’sir ko‘rsatmaydi. Shuning uchun jigardagi asosiy patologik jarayon, virusni gepatosit hujayrasiga kirishidan boshlanmasdan, balki immunositlarni hujayraning tashqi membranasida virus antigenlarini aniqlash vaqtidan boshlanadi. Shunday qilib, gepatit V virusida gepatosit hujayralarining zararlanishi immunopatologik sabablarga asoslangan. Gepatit V patogenlik shakllarining xilma-xilligi (o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir, surunkali, pyersistensiyalovchi) kasallik qo‘zg‘atuvchi antigenlarining gepatosit hujayralari bilan o‘zaro ta’sirlashishiga bog‘liq. Natijada bir tomondan, produktiv yoki integrativ infeksiya rivojlansa, ikkinchi tomondan immun javob shakli va immunopatologik namoyon bo‘lish darajasi ro‘y byeradi. Masalan, gepatit V kasalligining o‘tkir shaklida T-xelpyerlar faolligi bostiriladi, surunkali shaklida esa T-supressorlar jarayoniga jalb qilinadi. T-supressorlar faolligining doimiy ravishda bostirilishi natijasida autoimmun reaksiyalar rivojlanishiga sharoit tug‘iladi, bu reaksiyalar o‘zining hujayra antigenlariga va birinchi navbatda jigar lipoproteiniga qaratilgan bo‘ladi. T-xelpyerlari ingibisiyasi tufayli virus antigenlarini aniqlab olish sustlashadi, bu esa oxir-oqibatda antitelo hosil bo‘lishini kamaytiradi. HBV gepatositlar bilan bir qatorda makrofaglarga ham ta’sir ko‘rsatib, hatto o‘zining DNK genomini makrofag genomiga biriktirishi mumkin. Immun javobning normal rivojlanishida makrofag membranasidagi virus antigenlari gumoral immunitetni faollashtiradi, natijada HBs-, Hbe-, HBc-antitelolar sintez qiladi. HBV lar makrofaglarni zararlaganda, T-xelpyerlardagi kabi antigenlarni tanishda nuqsonlar vujudga keladi, natijada immuntanqislik holatlari rivojlanib, gepatit V ning pyersistensiya qilishiga sabab bo‘ladi. Kasallik og‘ir kechadi, jigarning o‘tkir distrofiyasi 6–15% hollarda surunkalikka o‘tadi, bu jarayon jigarda birlamchi o‘sma kasalligining rivojlanishiga olib keladi. Shu sababli, bu kasallikda letallik yuqori. Ammo ma’lum bir hollarda kasallik simptomsiz infeksiya ko‘rinishda ham kechishi mumkin. Bunda bemorlar qonida HbsA ni uzoq vaqtgacha aniqlasa bo‘ladi. Immuniteti. Bemor sog‘ayganidan so‘ng nisbatan turg‘un immunitet hosil bo‘ladi. Gepatit V virusiga qarshi NVs- va HBs-antitelolar 50% bemorlarda topiladi. HBs-antigenga qarshi, asosan, protektiv antitelolar sintez qilinadi. Laboratoriya tashhisi. Gepatit V tashhisida bemorning qon zardobidagi antigen va antitelolarni RIA, IFA usullaridan foydalanib aniqlanadi. HBs-antigen surunkali va simptomsiz infeksiyalarda topiladi. Bemorlarda Hve va NBc antigenlar topilishi katta diagnostik ahamiyatga ega, chunki bular infeksiyaning yashirin davridan to 6-8 oygacha aniqlanishi mumkin. Gepatit V virusining antigenlari va antitelolarini aniqlash faqat diagnostik emas, balki prognostik ahamiyatga ham ega. Turli antigenlarga qarshi antitelolarning sintez qilish dinamikasi har xil bo‘lib, prodromal davrda NVs-antitelolar, so‘ngra Nve-antitelolar, eng keyin HBs-antitelolar paydo bo‘ladi. U yoki bu antigenga qarshi paydo bo‘lgan antitelolarga qarab kasallik davrini aniqlash mumkin. O‘tkir gepatit V tashhisini qo‘yish uchun bemorning qon zardobida NVs-antigenga qarshi IgM ni topish muhim ahamiyatga ega. Jigar faoliyatini aniqlash uchun qondagi bilirubin, aldoza, transaminaza va boshqa fyermentlar miqdorini belgilovchi biokimyoviy sinamalar qo‘yiladi. Davosi va profilaktikasi. Bemorlarga yuqori kaloriyali, uglevod va oqsillarga boy ovqatlar beriladi; vitaminlar, glyukostyeroid va intyerfyeronlar qo‘llaniladi. Bunda eng muhimi parhezga rioya qilish hisoblanadi. O‘zbekistonda gepatit kasalligiga erta tashhis qo‘yish va uning oldini olishga O‘zRFA akademigi T.O.Daminov katta hissa qo‘shdi. Gepatit V ning oldini olish uchun tibbiyot asboblarini sifatli styerilizasiya qilish, bir marta ishlatiladigan shpris va tibbiyot asboblaridan foydalanish lozim. Maxsus profilaktikasi uchun surunkali tashib yuruvchilar plazmasidan tayyorlangan HBs-vaksina ishlatiladi. Hozir gepatit V ga qarshi gennoijnenyer-rekombinat-achitqi zamburig‘idan vaksina olingan. Bu vaksina O‘zbekistonda profilaktik emlash kalendariga muvofiq 3 marta. ya’ni chaqaloq tug‘ilganidan so‘ng 12–24 soat ichida, 2 oyligida va 9 oyligida muskul orasiga yuboriladi. Immunitet 5 yilgacha saqlanadi. Gepatit D (Delta infeksiya) Gepatitning delta-virus qo‘zg‘atuvchisini 1977 yili M.Rizett o‘z kasbdoshlari bilan surunkali gepatit V bilan og‘rigan bemorning jigar to‘qimasi va gepatositlarining yadrosidan IF usulida ajratib olishga muvaffaq bo‘lgan. Delta-virus va anti D antitelolar immunologik xususiyatlari bilan gepatit V virusining oqsillaridan farq qiladi. Lekin delta-virus gepatit V virusi bilan doimo birga uchraydi. Virus sfyerik shaklda bo‘lib, o‘lchami 35–37 nm. U tashqi HBs-antigendan tashkil topgan qobiq bilan o‘ralgan. Virus o‘zagida RNK molekulasi va ichki oqsil (D-antigen) bor. Oqsil delta virusning yagona virusmaxsus genomi mahsuli xisoblanadi. Genom bir ipli halqasimon RNK-molekulasidan iborat. Virus gepatosit hujayralarida mustaqil ko‘paya olmaydi, shuning uchun gepatit V virusi “yordamchi” sifatida ishtirok etishi kyerak. Delta-virus surunkali gepatit V bilan zararlangan bemorlarning qonidan topiladi. Hozir HDV gepatitning I, II va III tiplari farqlanadi. Infeksiya manbai delta-virus bilan kasallangan bemor va virus tashib yuruvchilar hisoblanadi. Gepatit D ning epidemiologiyasi gepatit V ga o‘xshash qon va jinsiy yo‘l orqali yuqadi. Onadan bolaga ham o‘tishi mumkin. Odam delta-virusni yuqtirib olganida koinfeksiya yoki supyerinfeksiya yuzaga keladi. Kasallikning yashirin davri 3–4 hafta, bunda harorat 38–390S ga ko‘tariladi, holsizlik, ko‘ngil aynishi, qayt qilish va qorinda og‘riq paydo bo‘ladi. 2–3 kundan so‘ng peshobning rangi to‘qlashadi, najas rangsizlanadi, ko‘z oqi va badan sarg‘ayadi, jigar va taloq kattalashadi. Qonda bilirubin, ALT va AST, protrombin indeks ko‘rsatkichlari oshadi. Kasallik og‘ir kechib, ko‘p hollarda o‘lim bilan tugaydi. Laboratoriya tashhisi. Aralash infeksiyaga tashhis qo‘yish uchun qonda gepatit V va gepatit D markyerlarini topish zarur (HBs Ag va anti-NVs IgM, anti-ND IgM). Delta-virus antigeni IFA va RIA usullari yordamida aniqlanadi. Anti-delta IgM ni topish muhim diagnostik ahamiyatga ega. Immunologik tekshirishlar bilan bir qatorda biokimyoviy tekshirishlar ham olib boriladi. Maxsus profilaktikasida gepatit V ga qarshi emlanadi. Gepatit S virusi 1989 yili AQSh da Coog va Yaponiyada Arimolar o‘z hamkasblari bilan bemor qon zardobidan gepatit S virusini ajratib olishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu virus ko‘pgina xususiyatlariga ko‘ra Flaviviridae oilasiga kiritilgan. Gepatit S virusining o‘lchami 30–80 nm, qobig‘i bor, genomi bir ipli musbat RNK dan iborat fragmentlanmagan 9500-10 000 nukleotit tutadi RNK tarkibida 8 gen topilgan. Bulardan 3 gen strktura oqsillarini sintez qiladi S-kapsid oqsili(13kD), qobiq oqsili (21,4 kD.) va membrana oqsili (15 kD). Qolgan genlar strukturaga taluqli bo‘lmagan oqsillarni sintez qiladi ular asosan virus reproduksiyasini boshqarishda qatnashadi. Virus genomi juda uzgaruvchan Gepatit S boshqa o‘tkir gepatitlar orasida 6–48,5% ni, O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 5,1% ni tashkil qiladi. Gepatit S virusi parentyeral yo‘l, yo‘ldosh va jinsiy aloqa orqali yuqadi. Yashirin davri bir necha haftadan 5 oygacha. Kasallikning klinik belgilari gepatit V ga o‘xshash. O‘tkir gepatit S 50% dan ko‘proq hollarda surunkali shaklga o‘tadi, shundan 20% bemorlarda jigar sirrozi rivojlanadi. Bu virus jigarning birlamchi raki paydo bo‘lishida muhim rol o‘naydi. Gepatit S ga tashhis qo‘yishda kasallikning klinik belgilariga, biokimyoviy tekshirishlarga hamda qon zardobida gepatit S virusiga qarshi antitelolarni IFA va RIA usullarda aniqlashga asoslaniladi. Hozir, kasallikni yashirin davrida qondagi virus RNK sini PSR usuli yordamida 5–6 soat ichida aniqlash mumkin. Davolashda, asosan, interferon qo‘llaniladi. Maxsus davosi va profilaktikasi ishlab chiqilmagan. Gepatit E virusi Gepatit E virusi ko‘pgina xususiyatlari bilan gepatit A virusiga va kalisiviruslarga o‘xshasa-da, ammo bu oilaga kiritilmagan. Virusning o‘lchami 32–34 nm, genom bir ipli musbat RNK dan iborat. Infeksiya manbai bemor; kasallik suv orqali tarqaladi. HEV ning yuqishi fekal-oral yo‘l bo‘lib, ko‘pincha 15–30 yoshdagi odamlar kasallanadi. Homilador ayollarda og‘ir kechadi. Gepatit E epidemiya shaklida tarqalib, har 7–8 yilda qaytalanib turadi. Markaziy Osiyo davlatlarida gepatit E ko‘proq uchraydi. 1997 yili O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan gepatit epidemiyasi HBV bilan bog‘liq bo‘lgan, degan ma’lumotlar bor. Kasallikning yashirin davri 14–50 kun. Gepatit E ning klinik belgilari, asosan, gepatit A ga o‘xshaydi, lekin kasallik asta-sekin rivojlanadi. Gepatit E epidemiyalari vaqtida bu kasallik bilan og‘rigan homilador ayollar o‘limi 10–40% gacha bo‘lishi mumkin. Kasallikning og‘ir kechishi homilaga keskin salbiy ta’sir qiladi, bunda har ikki boladan biri o‘lik tug‘iladi. Kasallikdan so‘ng kuchli, butun umr davom etadigan immunitet hosil bo‘ladi. Gepatit E ga laboratoriya tashhisi qo‘yish uchun bemorning qon zardobida gepatit E ga qarshi antitelolar aniqlanadi. Kasallikning boshlang‘ich davrida bemor najasini immunoelektronmikroskopiya bilan tekshirib gepatit E virusini topish mumkin. Umumiy profilaktikasi gepatit E ga o‘xshash, maxsus profilaktikasi hali ishlab chiqilmagan.
Yüklə 23,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|