Marife yıl. , sayı. 1, bahar 2003, s. 19-140 İslam'in dişindaki

\ 

Monoteist İnançlarda UIOhiyet Anlayışı 

1 27 

D.  PLOTiN 

Yeni-Platonculuk'un  kurucusu53  olan  Plotin,  Platon'un  metafiziğini  biraz  daha 

farklı bir versiyon  içinde öne sürmüş olan  antimateryalist bir filozoftur. 0,  "İlk",  "Bir" 

ve " İyi" gibi isimlerle andığı  "Tanrı"yı her şeye egemen kozmik düzenin nedeni ve iyilik 

ve güzelliğin  kaynağı  olarak niteler.'4  Ona göre alem bizzat Tanrı'nın  kendisinden su­

dGr etmekte ve taşmaktadır. Bizim Tanrı'yı bilmemize ve O'nu kelimelerle anlatmamı­

za imkan yoktur." O'nun varlığı/vücudu yoktur; çünkü 0, varlığın da üstündedir.56 O'na 

"Mevcud" da denmez; çünkü mevcud, sınırlı bir formdur. Halbuki Tanrı,  zihnı/akll form 

olmaktan bile uzaktır.51 0,  ancak selbı sıfatlarla nitelendirilebilir. Yani 0,  madde değil­

dir,  cevher  değildir,  araz  değildir,  hareket  değildir,  sükGn  değildir  ve  aynı  zamanda 

sıfat  da  değildir.  Çünkü  0,  bütün  sıfatlardan  ve  nitelemelerden  önce  ve  onlardan 

yücedir."  Görüldüğü  üzere  "Bir"i  selbı  sıfatlarla  niteleyen  Plotin,  O'nu  pozitif veya 

sübGtl sıfatlardan soyutlar. Çünkü ona göre " Bir"in bu sıfatlarla nitelendirilmesi, O'nda 

çokluk meydana getirir ve bu, O 'nun bir'liğine aykırı olduğu gibi, aynı zamanda başka­

sına  muhtaç olduğu  sonucuna da götürür.  Halbuki 0,  bütün varlığın  nedeni ve varlığı 

kendinden olandır.59  0,  özünde mutlak olarak birdir.  0,  gerçekte bir olduğu gibi zihnı 

tasavyurda  da  birdir.  Yani  0,  her yönden  birdir.  Hiçbir şekilde  O'nun  bileşik  olması 

düşünülemediği  gibi,  O'nda  çokluk da  söz  konusu  değildir.  Bundan  dolayı  0,  tama­

men basittir/böıünemez.60 

Bir'liğine halel gelir düşünceSiyle  İlk'in  hiçbir sıfatla  nitelenemeyeceğini ısrarla 

vurgulayan  Plotin,  nasıl oluyor  da  O'nu  " İyi"  olarak  niteleyebiliyor?  İlk'in bu  sıfatla 

nitelenmesi bir'liğine halel getirmiyor mu ve bu en azından O 'nun özünde çokluğa yol 

açmıyor  mu?  Her ne  kadar  Plotin,  bu  sorulara  " İlk 'in  ' İyi '  olarak  nitelenmesi,  iyiliğin 

O'nun  zatıyla  ka im  olması  anlamında  olmayıp,  tersine  ' İyi'nin  zatının  aynı  olduğu 

anlamındadır"  şeklinde  cevap  vermiş  olsa  da,  kendi  ölçüleri  açısından  bakıldığında 

onun bu cevabı, İlk'in zatındaki  itibarı çokluğu ortadan kaldırmaz. Bir taraftan çokluğa 

yol  açar düşüncesiyle  İlk'in hiçbir sıfatla  nitelenemeyeceğini söylemek,  diğer taraftan 

da kendisi için şu veya bu vasıfla  nitelemeyi geçerli görmek apaçık bir çelişkiden baş­

ka bir şey değildir.61 

rlotin 'in çelişkilerinden biri  de  İlk'i sadece negatif!selbı sıfatlarla nitelemesinde 

görülmektedir. İlk'i pozitif!sübGtl sıfatlarla  nitelemenin O'nda çokluk meydana getire­

ceğini  ve  başka  şeylere  muhtaç  olmasına  yol  açacağını  savunan  Plotin'in  İlk'i  " İyi" 

olarak nitelemesi  pozitif niteleme değil de nedir? Öbür taraftan  İlk'in pozitif sıfatlarla 

nitelenemeyeceğini  söylemek,  O'nun  ilminin,  iradesinin,  kudretinin  ( " ' l   olmadığını 

söylemek demektir. Nitekim Mehmet S. Aydın Tanrı'nın bilgisi konusunu izah ederken 

53 

Rosenthal-Yudin, Felsefe Sözlüğü, s. 385; Gökberk, Felsefe TariFıi, s. 

i 

1 7. 

54 

M. A. Abdülkadir. el-i/mü'l-i/dhi.  s.  70. 

55 

Ernst von Aster, ilkçağ 

ve 

Ortaçağ Felsefe Tarifıi, im Yayın ,  istanbul  1 999, s. 290; Muhammed Ebu lehra,  Mufıddardt 

fi'n Nasrdniyye, 

yy 

.. 

1 392/ 1 972, s.  38. 

56 

M. A. Abdülkadir, e/-i/mü'l-i/dfıi, s. 70. 

51 

M.  A.  Abdülkadir,  el-i/mü'l-ildFıi, 

s .  

70  (Platinus,  Tfıe  Six  Enneads, 

p. 

353,  Ninth  Tractate  Translated  by:  S. 

Mackenna , Chicago  1 952 Great Books ofTFıe Western Wo

d

p

'

dan Naklen). 

58 

Mahmud Ebu'l-Feyz el-Menu!1, TefıdfülÜ'l-Felsefe,  Daru  Nahdati  Mısır,  Kahire  1 970, 

s .  

i 33; Ebu lehra, Mufıddardt, 

S. 39. 

59 

M. A. Abdülkadir, 

e

l-i/m

ü

'

l-i /

ilf

ı

i

. 

s .  

7 

i 

.

. 

60 

Behiy, el-Cınibü'I-i1ilh1. 

s. 

i 

1 8. 

6 1  

Behiy, el-Canibü'I-i1ilhl, s.  1 1 9. 

---

128 

Hasan Hüseyin Tunçbilek 

bu  hususa  i§aret  etmi§  ve  "tartı§malı  bir  konu  olmasına  rağmen,  öyle  görünüyor  ki, 

Plotin 'in Tanrısı  da,  en azından bugün öne sürdüğümüz manada,  alemi bilmemekte­

dir" gibi ifadelere yer vermi§tir.62 

Plotin 'in pozitif/sübOtl sıfatları kabul etmemesinin en büyük sakıncalarından bi­

ri de, Tanrı 'nın insan seviyesine bile çıkamadığıdır. Çünkü insan belirli bir bilgiye, var­

lığa, özgür iradeye vb .  sahip iken, Tanrı  bütün bunlardan mahrum olacak ve  bu  Tanrı, 

içkin ve a§kın bir Tanrı  olacak. Bu nasıl bir Tanrı anlayı§ıdır! Bu nedenle denilebilir ki, 

Plotin'in  Tanrısı,  Stoalıların  zannettiği  gibi  içkin  bir Tanrı  olmadığı  gibi, Aristoteles'in 

benimsediği gibi a§kın bir Tanrı da değildir. O, bu ikisinin arasında mutlak ve deği§mez 

bir "Birlik"tir.63 

SudOr teorisini benimseyen  Plotin'in, aslında Tanrı 'nın özgür yaratma eylemini 

kabul  etmediği  görülür. Çünkü ona göre  Tanrı'nın e§yayı  hiçten  özgür  bir §ekilde ya­

ratması,  O'nda  deği§ikliğin  meydana gelmesine  neden  olur. Aynı zamanda bu durum 

O'nun  sükOnetini ve kendi  kendine  yetmesini  de bozar.  Bu  görü§leriyle  Plotin  Tan­

rı 'nın özgür yaratmasına kar§ı çıktığı kadar panteizme de kar§ı çıkar. Onun sudOr teo­

risi, deizm ile panteizm arasında bir orta yoldan ibarettir.64 

Kısacası  Plotin'in  "Bir''i,  "varlığın  kendisidir,  birliğin  kendisidir,  etki  ve  eylemin 

kendisidir.  Monoteist  dinlerde  olduğu  gibi,  alemi  hiçlikten  yaratmamı§tır.  Sonra  bu 

Tanrı,  Platon ve Aristo'da olduğu  gibi,  sonsuz olarak mevcut olan  bir malzemeye sa­

dece bir §ekil ve  düzen  de vermemi§tir.  Her §ey Tanrı'dan yayılıp çıkmı§ ve geli§mi§­

tir."65  Bütün  bu  anlatılanlara  ve  Plotin'in  bir  dönem  İskenderiye'de  kalmı§  olmasına 

bakıldığında denilebilir ki, onun dü§üncesine şekil veren Hermetik Felsefedir. 

Yeni  Platonculuk akımının batıya  girmesi,  Plotin'in  eserlerinin Victorinus  tara­

fından  Latince'ye  çevrilmesiyle  ba§lamı§tır.  Saint  Augustine'i  etkileyen  bu  tercüme, 

Hıristiyanlığın  teolojik inançları  için  ihtiyaç duyduğu  fikrı ve  metafizik sisteme  kavu§­

masında  da  etkin  rol  oynamı§tır.  Bu  akımın  İslam  ve  Musevı  felsefe  ve  mistisizmini 

etkilediği  de  bilinmektedir.  İbn  Sına,  Solomon  Ben ludah,  ibn  Gabriol ve ludah Ha­

Levi gibi düşünürler, bu geleneği sürdürenler arasında yer almaktadırlar.66 

ii. 

YAHUDİıİKTE UlUHİYET ANLAYışı 

Yahudilikte ulOhiyet anlayışı, yukarıda düşüncelerine yer verdiğimiz Yunan filo­

zoflarının  ulOhiyet  anlayı§ından  farklıdır.  Her  ne  kadar Yahudilikle  ilgili  metinler  ve 

bunların şerhleri, tecsime yani  Tanrı'yı cisimle§tirmeye meyilli olup, bu  konuda aşınıık 

arz ediyorsa da,67  mOtedil Yahudilikte Tanrı 'nın yüceliği ve kutsiyeti  kendisini gösterir. 

Çünkü O bir Tanrı 'dır.68 

Kitab-ı Mukaddes'e göre Tanrı; yaratıcıdır (Tekvin,  1 I l ) ,  kadirdir (Tekvin,  1 7/ 1  -2 ; 

Nahum,  1 /4),  merhametlidir  (ÇıkıŞ,  33/ 1 9) .  O'nu  kimse  göremez  (Çıkı§,  33/20,  22). 

Adildir,  haksızlık etmez  (Tesniye,  3 2/4;  Nahum,  1 /3 ) .  Büyüktür ve  çok  hamde  layıktır 

(Mezmurlar,  1 45/3 ) .   Çok  sabırlıdır  ve  inayeti  büyüktür  (Mezmurlar,  1 45/8) .  Aziz'dir, 

62 

Mehmet S. Aydın, Alemden AI/arı'a. Ufuk Kitapları, istanbul 2000, s. 8 

I ,  

63 

Erdem, Bazı Felsefe Meseleleri. s .  1 59. 

64 

Cevizei. Fe/sefe Sözlüğü, s. 7 2 5 .  

65 

Birand, ilk çağ Felsefesi Tarihi. s.  1 24. 

66 

Eren Erbabaean, Platon, Yen; Platol1culuk, Ar;stoteles,  Historiealsense, O 1 . 07. 2002 

i h ttp//www.historiealsense.eom/arehive/platon_anasayfa.htm-6k) 

67 

Muhammed es-Seyyid el-Celeynüd, KadıyyeW't-Tcv(lid beyne'd-Din ve 'I-Felsefe,  Kahire  1 98 1 .  5. 32. 

68 

M. A. Abdülkadir, el-i1ınü'l-i ldfıi, s.  1 5. 

---