Madaniyatshunoslik
Yüklə 3,2 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mentalitet
- Ananalar
- Vatanparvarlik
- Misr ehromlari
- Xuanxe
- Artemida ibodatxonasi
- Qubbatul islom”
- Reformasiya
- Katolik cherkovi
- Lyudvig Betxoven (1770-1827 yy.)
- Ekspressionizm
- Oltin meros”
- Assalomu alaykum
- ISLOMGACHA BULGAN MANAVIY MEROSIMIZNING NAMUNALARI
- O’zbekistonda diniy konfessiyalar
- Huquqiy davlat
- 3.Qo’shincha adabiyotlar
9. GLOSSARIY 
Madaniyatshunoslik - madaniyat to’g’risidagi fan bo’lib, madaniyat tarixi va madaniyat nazariyasidan iborat. Mentalitet – insonning ijtimoiy-iqtisodiy madaniy dunyoqarashi. Madaniyat – “Madaniy” “shaharlik” degan manolarni bildiradi. Keyinchalik “Marifatli bo’lish”, “Tarbiyali”, “Bilimli bo’lish” manolarida ishlatilgan. Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va manaviy boyliklar, asori-atiqalar yig’indisi. Qadriyatlar – borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va manaviy boyliklarning ahamiyatini ko’rsatish uchun qo’llaniladigan tushuncha. Umuminsoniy qadriyatlar – insoniyat tomonidan yaratilgan umuminsoniy manfaatlarga va xalqlarning o’zaro hamjihatlikda yashashlari va rivojlanishlari uchun xizmat qiladigan umuminsoniy ahloq, xalqaro siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy, falsafiy, diniy munosabatlar tajribasi, malakalari o’zida mujassamlashtiruvchi tushuncha. Ananalar - xalqlarning tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan va sayqallangan qadriyatlardir. Ahloqiy madaniyat - tarkibiga axloqiy ong, axloqiy manosabat va axloqiy faoliyat kiradi. Adolat – u yoki bu qadriyatlarning o’zaro umumiy munosabatini va ularning individlar o’rtasida aniq taqsimlanishini ifodalovchi tushuncha. Estetik madaniyat – sohasi bu insonning tevarak atrofni o’rab olgan voqelikka nisbatan bo’ladigan munosabatida o’zini erkin namoyon etishidir. Vatanparvarlik - kishilarning ijtimoiy va manaviy-axloqiy xislatlarining, fazilatlarining yuksak namoyon bo’lishidir. Diyonat va vijdon – bir-biriga yaqin tushuncha. Diyonat va vijdon odamlardagi insof tuyg’usiga hamohangdir. Sivilizasiya – jamiyatning o’z taraqqiyoti jarayonida yaratilgan moddiy va manaviy boyliklarning, ularni yanada ko’paytirib hamda takomillashtirib borish usullarining majmui. Diniy marosimlar – fuqarolarning diniy talimotlardan, ularning qonun- qoidalari va aqidalaridan kelib chiqadigan diniy faoliyat va hatti – harakatlari. Misr ehromlari – Qadimgi Misr davlatida podsho-firavnlarga atalib qurilgan maqbaralar, qabrlar, inshootlar. SHumerlar – Qadimgi Messopatamiya davlatida yashab o’tgan qabila. Er. Avv. 3 minginchi yillar. Mahobxorat, Ramayana – Qadimgi Hindistondagi halq og’zaki ijodi. Bobil minorasi – dunyoning etti mo’jizasidan biri balandligi 90 m. Buddaviylik – Mil.avv. VI asrda Hindistonda paydo bo’lgan din. Xuanxe - Sariq daryo. Markaziy Xitoy tog’laridan Tinch okeaniga quyiladigan daryo. Elllada – Qadimgi YUnonistonning nomi. Zevs – YUnonlarning eng muqaddas bosh xudosi. Gerodot – (er. avv. 490-430.) YUnon tarixchisi. “Tarix faning otasi” hisoblanadi. Suqrot, Platon, Aristotel – YUnon falsafasining yuksak namoyondalari.(er. avv. V-IV asrlar). Artemida ibodatxonasi – Dunyoning etti mo’jizalaridan biri Efes shahrida qurilgan. Fidiy – YUnon haykaltaroshi. Zevs, Afina, Promaxos haykallarini muallifi. Kolizey amfiteatri – Milodning 1 asrida Rimda qurilgan. Gladiatorlik janglari o’tkazilgan. “Bayt ul-Hikmat” – “Donishmandlar uyi”. Bag’doddagi akademiya. “Qubbatul islom” – Buxoro shahri. Islom dining gumbazi. “Mamun akademiyasi” – Xorazmda tashkil etilgan akademiya. “Ilmi nujum” – Astronomiya fani. Rasadxona – observatoriya. Osmon jismlarini kuzatadigan ilmiy dargoh. “Quroni Karim” - Islom dinining muqaddas kitobi. Xattotlar – Kitob ko’chiruvchi husnixat egalari. Reformasiya – O’zgarish, qayta qurish manolarini anglatadi. Gumanizm – insonparvarlik. Leonardo da Vinchi (1452-1519 yy.) – Italiya-dagi uyg’onish davri madaniyatining eng buyuk arbobi. Olim, muhandis, etuk rassom. Mikelaejelo Buanarotti (1475-1564 yy.) – Buyuk rassom, haykal-tarosh, harbiy muhandis, shoir. Geosentrik g’oya – koinot markazida doira shaklida harakatsiz Er turadi. Katolik cherkovi – Xristianlik dinidagi oqim. Markazi Vatikan. Marifat – bilish, tanish, yani bilim demakdir. Deni Didro (1713-1784 yy.) – fransuz yozuvchisi va faylasufi. Jeyms Uatt – bug’ mashinasining ixtirochisi. Barokko – Evropa memorchiligi uslubi. Rakono – rassomchilikdagi uslub. Bu uslub o’zining engilligi to’g’ri chiziqlarning simmetriyasi yo’qligi bilan xarakterlanadi. Lyudvig Betxoven (1770-1827 yy.) – Nemis bastakori. Alfred Nobel – SHvesiyalik sanoatchi, ixtirochi, kiyogar, X1X asrning ikkinchi yarmida yashagan. Fobizm – Sanat yo’nalishidagi yangi oqim bo’lib, predmet narsalarning ajabtovur, yorqin ko’rinishda aks ettirishni ifodalaydi. Din - arab tilidan olingan bo’lib, uning lug’aviy manosi “ishonch”, “etiqod”dir. Din muayyan tashkilotlar, his-tuyg’ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlar faoliyatlari orqali namoyon bo’ladi. Ekspressionizm – Sanat yo’nalishidagi oqim. Tasirchanlik, hayajonlilik manosini bildiradi. Jadidchilik – (arabcha “jadid” – yangi) – yangilanish, yangi zamonaviy maktab, matbaa, milliy taraqqiyot usullari, yo’llari tarafdorlarining umumiy nomi. Manaviy meros – Qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha etib kelgan manaviy boyliklar-siyosiy, falsafiy, huquqiy va diniy qarashlar, ahloq-odob meyorlari, ilm-fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va sanat asarlari majmuidir. “Oltin meros” – Xayriya jamg’armasi 1996 yilda tashkil etilgan. “Umid”, “Istedod” jamg’armalari – Istedodli yoshlarni moddiy va manaviy rag’batlantirish, ularning chet elda o’qishini qo’llab-quvvatlash maqsadida tuzilgan. Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand, SHahrisabzdagi Amir Temur, Farg’ona va Quvada al-Farg’oniy haykallarini yaratgan. Buyuk davlatchilik shovinizmi — bir davlatning boshqa bir davlat yoki davlatlar ustidan siyosiy, mafkuraviy iqtisodiy va harbiy hukmronligini o’rnatishga qaratilgan nazariya va amaliyot. Vayronkor (buzgunchi) goya — yovuzlik va jaholatga, ayrim jinoyatkor kuchlarning hukmronligini o’rnatishga xizmat qiladigan, insonlar, millatlar va jamiyatning mustaqilligiga, erkinligiga, ijodkorligiga zid bo’lgan g’oyalar majmuini ifodalovchi tushuncha Geosiyosat (grekcha-davlatni boshqarish sanati) — tashqi siyosatda butun bir davlat yoki mintaqaning jo’g’rofiy o’rni, hududiy joylashishi, tabiiy boyliklari, kommunikasion imkoniyatlarini hisobga olib yuritiladigan faoliyat. Geostrategik manfaatlar — muayyan mamlakat yoki mintaqaning jo’g’rofiy joylashuvi bilan belgilanadigan ehtiyoj va intilishlar joylashuvi bilan belgilanadigan ehtiyoj va intilishlar inikosi. MAFKURA (arabcha – fikrlar majmui) — ijtimoiy jarayonlar mano- mazmunini anglashni va uning boshqarish usulini bilishni davo qiladigan, ong va hatti-harakatni yo’naltiradigan ideallar, qadriyatlar maqsadlar, qarashlar yig’indisidir. Mafkura yakka hokimligi — muayyan bir davlatni, jamiyatni u yoki bu guruh egallab olib, o’z mafkurasining to’la xukmron bo’lishiga intilsa, unga xos tamoyillarni o’zgarmas aqidalar, yagona to’g’ri qoidalar sifatida davlat mafkurasiga aylantirsa, vujudga keladigan holatni ifodalovchi tushuncha. Mafkuraviy vaziyat- muayan mintaqa yoxud mamlakat hyotida mafkuralarinng o’rni va mavqei ular o’rtasidagi munosabatlar bilan bog’liq jarayonlarni va shart-sharoitlar majmuini ifodalaydigan tushuncha. Mafkuraviy plyuralizm (lotincha xilma-xillik, rang-baranglik) - bir mamlakat doirasida bir vaqtning o’zida bir-biridan farq qiladigan hatto o’zaro kurashadigan g’oyalar, qarashlar. mafkuralarning majmuini ifodalaovchi tushuncha. Navro’z bayrami ( forschada “ Navro’z ” yangi kun manosini anglatadi) – o’zbek, tojik, ozarbayjon, fors, hind va boshqa xalqlarning qadimiy ananaviy yangi yil bayrami. Poklik va halollik Inosnning insonligi uning pokligi va halolligi bilan o’lchanadi. SHuning uchun ota – bobolarimiz hamisha poklik va xalol bo’lishga davat etib kelishgan, xalol bilan xaromni fariqlash to’g’risida nasixat qilishgan. Siyosiy madaniyat - yunoncha so’z bo’lib, mazmuni davlat yoki jamoat ishlarini anglatadi. Siyosat- katta ijtimoiy guruhlar, milllatlar davlatlar ichki va tashqi munosabatlar sohasidagi faoliyatni anglatadi. Hazrati Imom majmuasi – Xastimom - Toshkentdagi memoriy yodgorlik. Majmua qurilishiga Imom Abu Bakr Muhammad Ibn Ali ibn Ismoil al Kaffol ash-SHoshiy (904-976) ning asos bo’lgan. Assalomu alaykum – musulmonlar o’zaro uchrashganda ishlatiladigan salomlashuv iborasi. Salom qabul qiluvchi “ Vaalaykum assalom ” deb javob qaytaradi. Amri maruf – “yaaxshilikka buyurish, yomonlikdan qaytarish” islom dinidagi marosim. Baynalminalchilik – barcha millat va ellatlar tengligi, xamkorligi, o’zga millatlarga xurmat bilan munosabatda bo’lish , o’lardan o’zini yuqori qo’ymaslik, boshqa millat, elat, xalqlarning urf – odatlarini xurmat qilish va h. k. lar. Buyuk ipak yo’li - eramizdan oldingi 138 – 122 yillardan to XX asrlarga SHarq va G’arb o’rtasidagi qadimgi savdo – sotiq, tijorat, diplomatik va madaniy – ilmiy aloqalar yuli. Istiqlol - xar bir inson, jamoa, davlat, millatning rivojlanishi uchun zarur erkinlik sharoi. “ Istiqlol ” so’zi boshqalarga tobe bo’lmay o’z erki bilan yashash, o’zini o’zi idora qilish, erkinlik manosini bildiradi. ISLOMGACHA BULGAN MANAVIY MEROSIMIZNING NAMUNALARI - muqaddas “ Avesto” kitobida “ Kultegin, ” “ Bilga Xoqon”, “ Tungyuquq” bitiklari, Kayxusrav va Doroga qarshi kurashgan milliy qaxromonlarimiz xaqida: “ Tumaris”, “ SHiroq”, afsonalari, Makedoniskey ( Iskandar Zulqarnayin) ga qarshi kurashgan Spetamen haqidagi rivoyaatlar, Panjikentda topilgan ( 1932 yillarda) so’g’d yozuvidagi 86 xujjat, Xorazmdagi qaladan topilgan 83 dan ortiq qadimgi Xorazm yozuvlarida va boshqa xujjatlarda o’z aksini topgan. Madaniyatli odam - o’qimishli, zamon talablari kiyinish va muomila meyorlariga amal qiluvchi, axloq normalariga to’la amal qiladigan, ilg’or falsafiy g’oyalarga ega bo’lgan, jaxon madaniyati durdonalaridan xabardor bulgan shaxsa aytiladi. Mafkuraviy tarbiya - inson, ijtimoiy qatlam, gurux, millat, jamiyat, dunyo qarashini yo’naltiradigan, o’larda malum etiqodni shakllantiradigan, bilimlar bilan qurollantirshga yo’naltirilgan jarayon. Manaviy barkamol inson - komil inson tushinchasi bilan hamohangdir. Ayni vaqtda manaviy barkamol inson tushunchasi sog’lom avlov tushunchasi bilan ham bog’lanib ketadji. Marifat – bilish, bilim tanish va malum, - degan manoni anglatadi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir yangi tarixiy davrga o’tishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Millat – kishilarning yagona tilga so’zlashishi, yaxlit xududda istiqomat qilishi, mushtarak iqtisodiy hayot kechirishi, umumiy madaniyat va ruxiyatga ega bo’lishi asosida tarixan tashkilot topgan barqaror birligi. O’zbekistonda diniy konfessiyalar – rus pravoslav, Rim – katlik, arman – Grigoryat, Lyuteran cherkovlar ( xristian konfessiyasi), shuningdek, yaxudiylik, islom konfessiyalari, jami 18 ta diniy konfessiyalar mavjud. O’zbekiston musulmonlari idorasi – O’zbekiston musilmonlariga raxbarlik qiluvchm diniy tashkilot. 1943 yil 20 oktyabrda Toshkentda bo’lib o’tgan O’rta Osiyo va Qozog’iston musilmonlari quritoyi tasis etilgan. Toshkentdagi Baroqxon madrasasi joylashgan. Huquqiy davlat – huquqiy, Konstitusiya va Qonun xukmronligi qiladigan davlatdir. 10.ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Raxbariy adabiyotlar 1.1Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Asarlar,7 tom,T: O‘zbekiston1999. 1.2KarimovI.A.”Ozod va obod Vatan,erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz”. T.:O‘zbekiston,2000. 1.3Karimov I.A Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonch dir.T.,O‘zbekiston, 2000. 1.4Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.O‘zbekiston 2000. 1.5Karimov I.A.O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar, 6 tom, T.: O‘zbekiston, 1998 y 1.6I.A.Karimov Istiqlol va ma'naviyat T.,1994 yil 1.7I.A.Karimov “Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch” T., 2008 yil 1.8I.A.Karimov Ma'naviy yuksalish yo‘lida T.; O‘zbekiston 1999 yil O‘zbekiston tarixi 1-tom O‘zbekiston chor Rossiyasi mustamlakachilik davrida. Toshkent 2000 y. 1.10I.A.Karimov “Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch” T., 2008 yil Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz, g‘ururimiz.-T.: O‘zbekiston,1996. 1.11I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.T.: O‘zbekiston, 1998 y. 1.12Karimov I.A.Jamiyatimiz maf kurasi xalqni-xalq, millatni-millat 1.13Karimov I.A. O‘zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida T.; O‘qituvchi, 2012 yil 1.14Karimov I.A. Amir Temur haqida so‘z T.;.1996 yil 1.15Amur Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san'at Toshkent 1996y. 1.16Amur Temur o‘gitlari. T. 1992 yil 1.17Mo‘minov I. Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli. T. 1994 yil 1.18Milliy istiqlol g‘oyasi asosiy tushuncha va tamoiyllar. T.2001 5-12 betlar. 1.19.Kulturologiya, mirovaya kultura. Uchebnik. Axmedova E. Gabidulin R. 2001 yil 1.20. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. Jabborov Iso. 2000 yil. 2. Asosiy adabiyotlar 2.1Abdullaev M., Umarov E., Ochildiev O. Madaniyatshunoslik. (o‘quv qo‘llanma). 2006 yil.
1 Ҳамидов Х. Асл наслни деб... «Халқ сўзи» газетаси, 2000. 21 июнь. 2 Маънавият юлдузлари. Т., 1999, 15-20 бетлар. 3 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Асарлар, Т.1. 202-бет. 4 Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|