520
İKİNCİ KİTAB
северной Персии. Казань, 1852, стр. 272. Bu barədə bax: Maqsud
Hacıyev. Azərbaycan tatlarının dili. Bakı, 1995, səh. 117
242. Məhəmməd Cəvad Məşkur, Rüsüm-e dərbar-e şahənşahi
piş əz eslam və tə’sire an dər dövran-e eslami, Tehran, 1346, c. 12:
“Məcmue-e məqalat-e soxənranihaye həfte-ye İranbastan. Tehran,
1347; Əbül-Həsən Hilal İbn Mohsən Sabi, Rüsum-e Darülxilafe.
Tərcomey-e Məhəmməd Rza Şəfıi Kədkani, Tehran, 1346, səh.30
243. M əhəmməd Cəvad Məşkur. Göstərilən əsəri. Səh.12.
244. Maqsud Hacıyev. Qədim İran mədəniyyəti həftəsi.
Azəıb. SSR EA Xəbərləri, Tarix, Fəlsəfə və Hüquq seriyası, 1969,
№1, səh.128.
245. Rosum-e darülxelafe. tə'lif Əbülhəsən Helal İbn Məhsən
Sabi. Tərcome-ye Məhəmməd Rza Şəfıi Kədkəni. çape Bonyade
Fərhəng”, Tehran, 1346, səh.31
246. Ruzname-ye
“Keyhan”, 25 bəhmən, 1346, №7365.
səh.12; Qeyd etməliyik ki, İranın bu uzaq dağ kəndi də tat dilinə
yaxın dil olan gilək dilinin ləhcələrindən birində danışırlar və tatlara
olduqca yaxm həyat tərzi keçirirlər.
247. Bax: Ərməğan-e novruz. Tərcome-ye M.Ə.Mazəndi.
Tehran, 1308, səh.5
248. Yenə orada.
249. Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских... стр. 86
250. К.А.Иностранцев. Сасанидские етюды, СПб., 1909,
С.27
251. Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских... стр.87
252.
Н.П.Лобачева.
Свадебный
обряд
Хорезмских
узбеков, КСИЕ, вып. XXXIX, М., 1960, стр.43-47
253. Л.Ј.Штернберг. Первобытная религия в свете
этнографии, стр. 293
254. İbn Osman... Göstərilən əsəri, səh.6
255. Yenə orada, səh.7
256. Yenə orada.
257. Cəşnhay-e bastan-e İran. Gerd avorde-ye Əli Xuruş
Deyləmani. Tehran, 1342, səh.5-7
TATLARININ TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
521
258. Azərbaycanlılarda novruz - bahar bayramı haqqında bax:
H.A.Quliyev. Məişətimizdə adət və ənənələr. Bakı, 1976, səh.45-
55; Maqsud Hacıyev. Tatlarda Novruz bayramı. “Pamir” qəz.,
20.03.1988 (Kabul, dəri dilində).
259.
К.А.Иностранцев.
Материалы
из
арабских
источников для культурной истории сасанидской Персии.
Приметы и поверя. «Зап. Воет. отд. русск.археол. об-ва». Т.
XVIII, СПб., 1907, стр. 214-215; М.С.Андреев, Таджики долины
Хуф. Вып. 2, Сталинабад, 1958, стр. 261-262; К.Х.О.Исмуд-
ский. Очерки туркменского быта. «Туркменоведение», 1928,
№9; С.М.Демидов. О верованиях и обычаях туркмен, Ашхабад
1965, стр, 171-180; Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских
верований, стр. 53; Мухаммед Нершахи, История Бухары,
перев. Н.Лыкошина. Ташкент, 1897, стр. 37.
260. Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских верований,
стр. 84-85.
261. Həmin kitab, səh. 15
262. Ayat-e do və se, “Vendidad”, səh.37
263. Cəşnhaye bastan-e İran, gerdavərdeye Əli Xuruş
Deyləmani, s.39
264. Yenə orada.
265. Deyləmani, səh. 39
266. Yenə orada.
267. Yenə orada
268. Ə.Deyləmani. Göst.əsəri
269. Yenə orada, səh.59
270. Haşem Razi. Zərtoşt və tə'alim-e u. Səh.21
271. А.О.Маковельский, Авеста, Баку, 1960, стр. 86.
272. Yəsna, XII
273. Yəsna, XIV
274. Л.Й. Штернберг. Первобытная религия в свете
этнографии. Л., 1936, стр. 431
275. Haşem Razi. Tarix-e ədyan, ketabe dovvom, Tehran,
1342, səh. 145
522
İKİNCİ KİTAB
276. А.О.Маковельский, Авеста, стр. 86.
277. Ф.Енгелс. Людвиг Фейербах и конец классической
немецкой философии. К.Маркс и Ф.Энгелс. Сочинения, т. 21,
М., 1961, стр. 315
278. М.С.Андреев. По Таджикистану. Краткий отчет о
работах этнографической экспедисии в Таджикистане в 1925
году, вып. 1, Ташкент, 1927, стр.80-82
279. Абурейхан Бируни. Избранные произведения т. I,
Ташкент, 1957, стр. 278-279
280. Yenə orada, səh.280
281. Atalar sözü. Bakı, 1949; Atalar sözü. Bakı, 1956
282. Müqəddimədə çıxarışda qeyd etdiyimiz kimi İran
tatlarının ümumi sayı 220 min nəfərə yaxındır. Bax: S.İ.Bruk.
Население Передней Азии. Приложение к карте. «Народы
Передней Азии». М., 1960, стр. 18, 34. Azərbaycan Respublika
sında yaşayan tatların bugünkü dəqiq statistik məlumatını əldə
etmək çətindir. Çünki onlar özlərini siyahıyaalmada tat deyil, azər
baycanlı yazdırırlar. Başqa azsaylı xalqlar kimi tatların da sayını
dəqiqləşdirmək üçün hər tat kəndini ayrılıqda tədqiq etmək lazım
dır. Məs.: İsmayıllı rayonunda 01.01.1992-ci il rəsmi məlumatına
görə Lahıcda 908, Zəmavada (Aşağı və Yuxan) - 733, Əhəndə -
476, Kələ Zeyvədə - 206, Müdiri kənd sovetliyində - 855,
Həftasiyab sovetliyində - 572, Ərəkitdə - 793 nəfər və s. tat
yaşayır. Ümumiyyətlə, İsmayıllı rayonunun 28 kəndində hal-hazırda
tatlar yaşayır, hələ də, əsasən, məişətdə tat dilində danışırlar.
283. Bax: Əbdül Əli Karəng. Tati və hərzəni. Təbriz, 1333
(fars dilində); Yəhya Zəka. Güyeş-e Keringan-e tati. Tehran, 1334
(fars dilində); Cəlal Al-Əhməd. Tatneşinhaye bəluke Zəhra. Tehran.
1337 (fars dilində).
Qeyd: Kitabın I hissəsində verilmiş tat mətnlərindən görün
düyü kimi Tat dilinin hətta bir ləhcəsi içərisində ciddi şivə fərq
lərinin olduğunu aydın görmək olur. Hətta XIX əsrin sonlarından bu
barədə mütəxəssislər aşağıdakı min nəfərdən artıq tat yaşayan bəzi
Abşeron kəndlərinin dil materiallarını tədqiqata cəlb etməyə cəhd
TATLARININ TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
523
göstərmişlər və bu ləhcə fərqlərinə diqqət yetirmişlər: Maştağa
(6L79 nəfər), Balaxanı (7800), Fatmayı (1729), Suraxanı (5000),
Saray (1673), Qala (2703), Novxanı (3299), Nardaran (1830), Tür-
kan (1450), Kürdəxanı (1270), Qobu (1526), Corat (1089), Buzovna
(2045), Əmircan (2283) və s. Bu kəndlərin hər biri özünəməxsus fo-
netik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bax: Кавказ
ский календарь, 1894г., Тифлис, стр. 169. Bu kəndlərin bəziləri
indi türkləşsə də, bəziləri hələ də tat dilini qoruyub saxlaya bilmişdir.1
1 Müəllifin “Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi” (Bakı: Elm, 1971) monoqrafiyası bu
kitaba daxil edilməmişdir. Bu dilin tədqiqinə həsr olunmuş bu monoqtafık tədqi
qat işi (10 çap vərəqi) və bu kitabdakı iki monoqrafiya (müvafiq olaraq 224 səhi
fəlik - 14 çap vərəqi vəl60 səhifəlik - 10 çap vərəqi) nədənsə Əliyev Məhəmməd
Məcnun oğluna “kiçik monoqrafiya”, “kiçik kitab” kimi görünür, tatların taıixi-
etnoqrafik “tədqiqindən” bəhs edərkən isə yazır ki, “adı çəkilən məsələlərə dair
hətta ayrıca elmi əsər belə həsr olunmamışdır” (Bax: M.M.Əliyev Azərbaycan
tatlan. Bakı: MBM nəşriyyatı, 2006, səh. 16-17). Böyük zəhmət hesabına
Azərbaycan müqayisəli dilçiliyi və tarixşünaslığma təqdim edilmiş və təkcə ölkə
daxilində deyil, xarici ölkələrin (İran, Əfqanıstan, Rusiya, Tacikistan və s.)
tanınmış alimləri, mütəxəssislər tərəfindən təqdir olunmuş bu, onun özünün yaz
dığı kimi, o “kiçik kitabçalardan” böyük-böyük hissələri eynilə köçürüb öz təd
qiqatları kimi oxucuların ixtiyarına vermişdir. Həmçinin üzünü görmədiyi, ancaq
mənim tədqiqatlarımda rast gəldiyi elmi-ədəbi mənbələri də öz orijinal mənbələri
kimi göstərmişdir. Maqsud Hacıyev.
Dostları ilə paylaş: |