Leksikologiya

O‘ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI(LUG‘ATSHUNOSLIGI)

Tilimizdagi so`zlarning alifbo tartibida joylashtirilishiga lug`at,lug‘at tuzish amaliyoti va nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslik sohasiga esa lug`atshunoslik yoki leksikografiya (lot. lexikos — so‘z, grapho —chizmoq, yozmoq) deyiladi.

Leksikografiya nazariyasining predmeti lug‘at tuzish tamoyillari va usullaridir.
Leksikografiya amaliyoti esa lug‘at tuzuvchilarning ishini tashkil etish, so‘zlarni kartochkalarga tushirish, sistemaga solish va saqlash singarilarni o‘z ichiga oladi.
Leksikografiya nazariyasida lug‘at turlari, so‘zlik tarkibi va so‘z maqolasining tuzilishi asosiy o‘rinni egallaydi.
Avvalo, lug‘atlar ikki turli bo‘ladi: 1) ensiklopedik (qomusiy) lug‘atlar; 2) filologik (lingvistik) lug‘atlar.
Bu ikki turdagi lug‘atlar lug‘at birliklarining nimaga qaratilgani bilan farqlanadi. Lug‘atga kiritilayotgan birliklar barcha tushunchalarni o‘z ichiga olsa, ensiklopedik (qomusiy) lug‘at; ma’lum bir tildagi so‘zlarni o‘z ichiga olsa, filologik (ling­vistik) lug‘at hisoblanadi.
ENSIKLOPEDIK (QOMUSIY) LUG‘ATLAR VA ULARDAN FOYDALANISH
Ensiklopedik (qomusiy) lug‘atda turli xil tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar, ilmiy tushunchalar va boshqalar o‘z ifodasini topadi. Umuman, ensik­lopedik lug‘atlar ma’lum bir xalqning madaniy- ma’naviy, ilmiy-amaliy, siyosiy-iqtisodiy hayotiga doir barcha tushunchalarni qamrab oladi va bu tushunchalar unda o‘z izohini topadi.
Qomusiy lug'atlarni yaratish uzoq davom etadigan, mashaqqatli ish sanaladi. Unga kiritiladigan maqolalar tushunarli, ravon tilda berilishi, ular turli-tuman kartalar, sxemalar, rangli va oq-qora rasmlar, atoqli shaxslarning portretlari bilan bezatilishi lozim.
Misol uchun 14 jildli O‘zSEning 1-jildini tayyorlash ishida 14 akademik, 13 akademiyaning muxbir a’zosi, 88 fan doktori, professor, 539 fan nomzodi va boshqa ko‘plab mutaxassislar qatnashgan. Unda 3350 ta maqola mavjud. Mazkur jild ustida 1965—1971 -yillar mobaynida tayyorlov ishlari olib borilgan.
1971 — 1980-yillar oralig‘ida O‘zSEning 14 jildi nashrdan chiqqan. O‘sha davr uchun bu juda katta voqea edi, lekin ushbu qomusiy lug‘atdagi ko‘plab maqolalar bugungi kun talabiga javob bermaydi, eskirdi. Ularni qayta ishlash, mustaqillik mafkurasi nuqtayi nazaridan yoritish lozim bo‘lib qoldi. Shu tufayli O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi»ni yaratish to‘g‘risida maxsus qaror qabul qildi. Ana shu qaror asosida 2000—2006-yillarda 12 jildli «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi» yaratildi.
Toshkent shahrida ensiklopedik lug‘atlar va kitoblami nashr etish bilan shug‘ullanayotgan alohida muassasa — «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nash­riyoti faoliyat ko‘rsatmoqda.