Konussimon tishli (G’ildirakli) uzatmalar. Reja

KONUSSIMON TISHLI (G’ILDIRAKLI) UZATMALAR.
Reja:
1. Konussimon g’ildirakli uzatmalar.
2. To`g’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni eguvchi kuchlanish bo`yicha hisoblash
3. Tog’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni kontakt kuchlanish bo`yicha hisoblash
4. Nuqtaviy ilashish bilan ishlaydigan uzatma (M. L. Novikov uzatmasi) haqida qisqacha ma`lumot

Ushbu mavzuni o’zlashtirishdan maqsad: Konussimon g’ildirakli uzatmalar haqida umumiy ma`lumotga ega bo’lish, to’g’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni eguvchi kuchlanish bo’yicha hissoblashni o’rganish, to’g’ri tishli konussimon gildirakli uzatmalarni kontakt kuchlanish buyicha hissoblash, nuqtaviy ilashish bilan ishlaydigan uzatma (M.L.Novikov uzatmasi) haqida qisqacha ma`lumotga ega bo’lish.
Tayanch iboralar: Konussimon g’ildirak, konussimon g’ildirakli uzatmi, konus yasovchining uzunligi, radial kuch, to’g’ri tishli konussimon g’ildirak, yuklanish qobiliyati, eguvchi kuchlanish, yordamchi koeffisient, qiya tishli konussimon g’ildirak, Navikov uzatmasi, nuqtaviy ilashish, to’g’ri sirtning egrilik radiusi.
Vallarning geometrik o’qlari ixtiyoriy burchak bilan kesishgan xollarda konussimon g’ildiraklardan foydalaniladi. Ko’pincha, vallarning orasidagi burchak =90⁰ bo’lgan uzatmalar ishlatiladi (104-shakl).
K onussimon g’ildiraklar tayyorlash silindrik g’ildiraklar tayyorlashga qaraganda birmuncha murakkab bo’lib, tishlar qirqish uchun maxsus asbob va stanoklardan foydalanishga to’g’ri keladi.


104-shakl. Konussimon g’ildirakli uzatma.
Konussimon g’ildiraklarni talab etilgan aniqlik bilan yig’ish ham qiyin.
Val o’qlarining o’zaro kesishuvi ularning tayanchlarini joylashtirishni qiyinlashtiradi va g’ildiraklarning biri faqat bir tomondan joylashgan tayanchga o’rnatiladi. Bu xoll uzatmaning ishlashida tishlarga ta`sir etuvchi kuchlarning noteis taqsimlanishga, bu esa qo’shimcha dinamikaviy kuchlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, konussimon uzatmalarda val o’qi bo’ylab yo’nalgan kuchning qiymati katta bo’lib, bu xoll tayanchlarning tuzatilishini murakkablashtirishga olib keladi. Biroq mashinalarda kesishgan vallar ishlatish zarurati tug’iladi, shuning uchun yuqorida ko’rsatilgan kamchiliklar bo’lishiga qaramay, konussimon g’ildiraklardan keng ko’lamda foydalaniladi. Bu uzatmalarning uzatish soni konus shaklidagi friksion singari topiladi:
(1)
Vallarning o’qlari orasidagi burchak 90<sup>0</sup> bo’lgan hollarda boshlang’ich konus burchagi orqali ifodalangan uzatish soni quyidagicha bo’ladi:
(2)
Ilashishda bo’lgan konussimon g’ildirakli uzatmalarning vallariga aylana F<sub>t</sub> kuch, radial (val o’qiga tik) F<sub>r</sub> kuch hamda val o’qi bo’ylab yo’nalgan F<sub>x</sub> kuch ta`sir etadi. Ularning qiymatlari va o’zaro bog’liqligi haqidagi ma`lumotni 105-shakldan tushunib olish qiyin emas.


105-shakl. Konussimon g’ildirakli uzatmadagi kuchlar.
Umumiy F_n kuch tish yo’nalishiga tik ta`sir etadi. Bu kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, biri aylana kuch F<sub>t</sub> ni, ikkinchisi F<sub>x</sub> va F<sub>r</sub> ning umumiy ta`sir etuvchisi ni hosil qiladi. Demak, kuch tashkil etuvchilarga ajratilsa, F_r va F_x hosil bo’ladi. Binobarin, quyidagilarni yozish mumkin;
(3)


Vallarning geometrik o’qlari 90⁰ burchak hosil qiladigan konussimon g’ildirakli uzatmalardagi kuchlar haqida gap borganda shesternya valiga tik yo’nalgan kuchning g’ildirak valining o’qi bo’ylab, shesternya valining o’qi bo’ylab yo’nalgan kuchning esa g’ildirak valiga tik yunalishini nazarda tutish lozim.
Umuman olganda konussimon to'g'ri tishli uzatmalarda o’q bo’ylab yo’nalgan kuchlar hamma vaqt konuslarning uchidan uning asosi tomon yo’nalgan bo’ladi. Bu uzatmalarda ham, silindrik uzatmalaridagidek, asosiy geometrik o’lchamlar boshlang’ich yoki bo’luvchi konus o’lchamlari orqali ifodalanadi (106-shakl


(4)
bu yerda R_e konus yasovchisining uzunligi; d_e1 va d_e2 shesternya va g’ildirak bo’lish aylanalarining diametrlari; m_te - tishning sirtqi (keng) tomonidan aniqlangan modul`; m<sub>m</sub> – o’rta diametr bo’ylab aniqlangan modul`.
Geometrik o’lchamlarni aniqlashda hisobiy modul` sifatida tashkil etuvchisi boshlang’ich konusning tashkil etuvchisiga tik bo’lgan tashqi konus bo’yicha aniqlangan m_te dan foydalaniladi.

106-shakl. Konussimon g’ildiraklarni hisoblashga doir sxema.


To’gri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalarni eguvchi
kuchlanish bo’yicha hisoblash
Konussimon g’ildiraklarning ko’ndalang kesimi konus uchidan asosi tomon proporsional o’zgarib boradi. Shuning uchun tishning hamma nuqtalaridan olingan ko’ndalang kesimi o’zaro o’xshash bo’ladi. Konus uchidan asosiga tomon ko’ndalang kesim yuzi kattalashib boradi. Bu degan so’z, tishning bikrligi har xil kesimlarda turlicha bo’ladi, demakdir. Shuning uchun tish bo’yicha uzunlik birligiga to’g’ri keladigan solishtirma kuch har xil bo’ladi (106-shakl).
Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, tishga ta`sir etuvchi solishtirma kuch ham, tishning ko’ndalang kesimi ham tish bo’yicha o’zgarganligidan eguvchi kuchlanish tishning istalgan kesimi bo’yicha hisoblash mumkin. Tajribadan ma`lum bo’lishicha, buning uchun tishning o’rtasidan o’tadigan kesimdan foydalanish qulay. Shunday qilib, to’g’ri tishli konussimon g’ildirakning tishi eguvchi kuchlanish bo’yicha quyidagi formulalar asosida hisoblanishi mumkin:
(5)
(6)
bu yerda 0,85 - konussimon g’ildiraklarning yuklanish qobiliyati silindrik g’ildiraklarnikiga qaraganda kamligini e`tiborga oluvchi koeffisient; m<sub>tm­</sub> - tishning o’rta kesimi bo’yicha aniqlangan modul`; _Ft - hisobiy solishtirma aylana kuch:

K_m - yordamchi koeffisient, to’g’ri tishli konussimon g’ildirakli uzatmalar uchun K_m=14,5 ; formuladagi qolgan harflarning ma`nosi va ularni aniqlash tartibi (Y_F dan tashqari) silindrik g’ildirakli uzatmalardagi kabidir.
Garchi (225) va (226) formulalarda Y_F tish shaklining koeffisienti bo’lsa ham, uning qiymati silindrik g’ildirak uchun olinganidan farq qiladi. U mavjud tishlarning haqiqiy soni z ga qarab emas, balki tashki konus yoyilmasidagi (107-shakl) aylananing hamma joyi tishlar bilan to’la deb faraz qilinganda hosil bo’ladigan ekvivalent g’ildirakning tishlar soniga qarab olinadi. Shunday qilib, quyidagilarni yoza olamiz:

Agar ikkala g’ildirak bir xil materialdan tayyorlangan bo’lsa, hisoblash ishi shesternyaga nisbatan bajariladi, ya`ni yuqorida keltirilgan formulalardagi z va Y_F o’rniga z₁ va Y_F1 qo’yiladi. Agar g’ildiraklar har xil materialdan tayyorlangan bo’lsa, ularning qaysi biri uchun _Fp/Y_F ifoda kichik bo’lsa, hisoblash o’sha g’ildirakka nisbatan bajariladi. eguvchi kuchlanish uzatma loyixalash uchun asosiy kuchlanish bo’lgan xollarda (ochik uzatmalarda) formula yordamida topilgan m_tm dan foydalanib, m_te aniqlanadi:
(9)

7-shakl. Konussimon g’ildiraklarda keltirilgan tishlar sonini

aniqlashga doir sxema.

8-shakl. Konussimon g’ildirakli uzatmaning asosiy geometrik o’lchamlari.

Odatda, topilgan m_te qiymati eng yaqin standart qiymatga tenglashtiriladi. Aniqlangach, uzatmaning qolgan hamma geometrik o’lchamlari aniqlanadi. Buni 108-shakl va 37-jadvaldagi formulalar asosida bajarish mumkin.

7-jadval.