Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 99 yuxuya yanaşması iki aspektdən mümkündür. Oxucunu həyə- canda saxlamağa xidmət edən yuxu təsvirlərini əsərində verən yazıçıların bəzisi qorxusunu, həyəcanını və kompleksini oxu- cuya ötürmək üçün bundan istifadə edib, kimisi də əksinə, yuxuya genetik münasibətini və hörmətini çatdırmağa çalışır» (28, s. 254). Məsələn, Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma» romanın- da, Əzizə Cəfərzadənin «Eşq sultanı» romanında yuxu fakto- rundan geniş istifadə olunur. Vaqif Sultanlı da «İnsan dənizi» romanında bədii priyom kimi yuxudan istifadə etmişdir. Lakin burada yuxuya yanaşma tərzi başqadır. Belə ki, roman özü psixoloji xarakter daşıdığına görə müəllif yuxuya psixoloji as- pektdən yanaşmışdır. «O, yuxuda görürdü ki, ayda yanğın var. Yanğınsöndürən maşınlar yerbəyerdən gəlib dayanmışdılar. Bilmirdilər göy üzünü örtən alovu nə yolla söndürsünlər. Alov get-gedə bü- tün səmanı bürüyürdü. Nə illah eləyirdilərsə, rezin kəmərlər aya çatmırdı. Ay gəlib təxminən yerin bir kilometrliyində da- yanmışdı, amma yenə kəmər çatmırdı. Yanğınsöndürənlər ba- şılovlu ora-bura vurnuxurdular. Yağış da yağmırdı ki, bəlkə yanğın bir qədər öləziyə... » (132, s. 60). Göründüyü kimi, yuxuda yanğın təsvir olunur, lakin bu yanğın bizim adət etdiyimiz kimi yerdə deyil, göydə baş vermişdir. Od yerə yaxınlaşsa da, yanğınsöndürənlər bu odu söndürə bilmirlər. Biz buna adi bir şey kimi yanaşmamalıyıq, bunun çox böyük fəlsəfi mənası vardır. Bu, dolayısı ilə yerdə baş verən haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə tanrının etirazıdır. Bu, eyni zamanda oxucunu dərin düşüncələrə qərq edir. Oxucu dü- şünür: o nə qədər Allaha yaxındır və dərgahda tövbə etməyə hazırdırmı? «İnsan dənizi» romanı insanın həm sosial-fəlsəfi mahiyyətini, həm də onun bir fərd kimi gücünü və gücsüzlü- yünü üzə çıxaran təkrarsız əsərlərdən biridir. Müəllif romanda insanın və dünyanın taleyinə olan biganə münasibəti qamçı- 100 Əhməd Sami Elaydi layır. Əsəri oxuduqca belə qənaətə gəlmək olur: nə qədər ki dünyada biganəlik baş alıb gedir, fövqəlinsandan danışmaq mümkün deyildir. Ölüm amili və ölümlə bağlı düşüncələr «İnsan dənizi» ro- manını bir xətt kimi kəsib keçir. «Yazıçı təxəyyülü və idealına mövzu axtarışları ölümün, ayrılığın içərisindən keçən, estetik idealına qovuşmağa cəhd edən və bunu məkansızlıqda təsdiqə can atan, həyatın sərt həqiqətlərinə məhrəm Vaqif Sultanlının qəhrəmanları sanki romantik həqiqətləri ilə real gerçəkliyin arasındakı boşluqda çapalamaqdan yorulan, ömrünün qürub çağında olan insanlardır» (101, s. 257-268). Romanda müəllif üç fərqli məqamda ölümdən bəhs edir. Şəhərdə tənha qalan qəhrəman üç dəfə ölümü xatırlayır. Bu üç ölümün üçü də fərqlənir. Lakin bunları birləşdirən yeganə bir cəhət var ki, o da ölümün qaçılmazlığı və labüdlüyüdür. Müəllif ölümə məhz ölüm kimi yanaşır. Lazım gələrsə, ölməyi bacarmaq ölümün gözünə dik baxmaq, ölümdən qorxmamaq bu hisslərin hər biri müəllif üçün aydındır. Lakin bu gün ölüm qəhrəman üçün qorxulu bir varlığa çevrilmişdir. Çünki o, ölü- mün əsl mahiyyətini bilmir. Qəhrəman ilk dəfə qardaşının ölü- münü xatırlayır. Müəllif bu epizodu verməklə, ölümlə həyat arasındakı məsafənin aydınca qısa olduğunu, heç bir bəndənin nə zaman öləcəyini bilmədiyini, deməli, əcəl və həyat, insan və zaman məfhumlarının dərk olunmadıqlarını, bunların hamı- sının yalnız Allaha məxsus olduğunu bildirmək istəyir. Allah Qurani-Kərimdə beş şeyin biliyinin ona məxsus ol- duğunu bildirir: «Həqiqətən, o saatı (qiyamətin qopacağı vaxtı) ancaq Allah bilir. Yağışı (istədiyi vaxt) göydən O yağdırır, bətn- lərdə olanı (doğulacaq uşağın oğlan, yaxud qız, xəstə və ya sağlam, xoşbəxt və ya bədbəxt, yaxşı və ya pis əməl sahibi olacağını) O bilir. Heç kəs səhər nə kəsb edəcəyini (savab, yaxud günah qazanacağını), heç kəs harada öləcəyini bilməz. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 101 Allah isə, şübhəsiz ki, (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbər- dardır!» (91, s. 413). Romanı oxuduqca bizi bir sual düşündürür: həyat və ölüm nədir? Bu sualın cavabını Qurani-Kərimin ayəsinə istinadən vermək mümkündür. Quran belə buyurur ki, «Hökm (hər şeyin ixtiyarı) əlində olan Allah nə qədər ucadır (nə qədər uludur). O, hər şeyə qadirdir! Hansınızın əməlcə daha gözəl olduğunu sınamaq (bəlli etmək) üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, yenilməz qüvvət sahibidir, (çox) bağışlayandır» (91, s. 561). «İnsan dənizi» romanında ölüm baş qəhrəmanı kölgə kimi izləyir; əvvəlcə onun qardaşı, daha sonra atası dünyasını də- yişir. Romanda bu proses mürəkkəb və şəbəkəli təsvir olunur. Atasının ölümünün qəhrəmanı nə qədər sarsıtdığı inandırıcı bir şəkildə təcəssümünü tapır. Daha sonra qəhrəman ehtiyac ucbatından körpə övladını itirir. Yazıçı burada da qəhrəmanın keçirdiyi psixoloji sarsıntıları ustalıqla təsvir edir. Ən nəhayət, qəhrəman özü adam öldürmüş, ona ölüm hökmü kəsilmişdir. Bəs niyə qəhrəman ölümdən qaçır? Niyə bu qədər əzablı həya- tı ölümdən üstün tutur? Bunların hamısı onun keçirdiyi gərgin- liklərin, daxili-mənəvi sarsıntıların içərisində itib-batır. Yalnız bir fakta nəzər salmaq kifayətdir. Əsərin fi nalına yaxın qəh- rəman öz kölgəsindən qorxur. Bu kölgəni öldürdüyü adama bənzədir və törətdiyi əməl üçün vicdan əzabı çəkir. Əsərin ikinci xətti tənhalıqdır. Romanın adı «İnsan dənizi» olsa da, qəhrəman gerçək mənada tək və tənhadır. Onun ya- şadığı «dənizin» sərt və amansız qanunları var. O bu şəhərə gəldiyinə peşmandır və meşədə, çöldə-biyabanda yaşamağı insanlar arasında yaşamaqdan üstün tutur. «Bu şəhərə gəlib çıxdığı üçün özünə lənət oxuyurdu. Fikir- ləşirdi ki, hardasa – çöldə, düzdə, meşədə yaşasaydı, günü bun- dan min pay xoş keçərdi. İnsanlardan uzaqda, özüylə, taleyiylə təkbətək yaşamaq insan dənizində üzməkdən daha yaxşıydı. Onda heç olmasa, insan üçün darıxardı, insan üçün darıxdı- Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|