Kichik maktab yoshida idrok turlarini rivojlanishi

www.
kokanduni.uz 
uni qayta hikoya qilish to‘qimalariga
kiritadi. Adabiy asarlarni tinglab, bolalar, birinchi 
navbatda, eng oson idrok qilinadigan aloqalarni o‘rnatadilar, bunda voqealar bir
-birini aniq 
kuzatib boradi va keyingisi avvalgisidan mantiqiy ravishda keladi. Syujetning bunday qurilishi 
maktabgacha y
oshdagi bolalarga o‘qiladigan va aytiladigan ko‘pgina ertaklarga xosdir 
("Teremok", "Iroda va echkilar", "Gingerbread", "Sholg‘om" va boshqalar).
Agar voqealarning to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri aloqasi uzilib qolsa va syujet jarayonida yashirin 
reja paydo bo‘lsa, bu
idrokni sezilarli darajada murakkablas
htiradi va ba'zan asarni noto‘g‘ri 
tushunishga olib keladi. Masalan, bolalar juda oddiy “Masha va ayiq” ertakining mazmunini 
har doim ham aniq tushuna olmaydi. O‘qituvchilar va psixologlarning tadqiqotlari shuni 
ko‘rsatdiki, ko‘plab bolalar qiz Mashenkanin
g yashirin ma'nosini tushunmaydilar va shuning 
uchun ertak qahramonlarining ba'zi voqealari va harakatlarini noto‘g‘ri tushunishadi. Uni 
qayta hikoya qilib, bolalar Masha ayyorlikka murojaat qiladigan epizodlarni qoldirib, syujetni 
"to‘g‘rilaydilar". Qayta
hikoya qilish sxemasi ko‘pincha quyidagicha: Masha ayiqning oldiga 
boradi - pirog pishiradi - 
piroglar solingan qutiga o‘tiradi 
- ayiq uni bobosi va buvisiga etkazib 
beradi. Ko‘ramizki, bolalar o‘zlarining qayta hiko
yalarida asosiy ziddiyatni istisno qiladilar va 
butun hikoya asl nusxaga mutlaqo mos kelmaydigan xarakterga ega bo‘ladi. Bolalarda 
syujetda bir nechta hikoyalar ("Tulki va bo‘ri", "Mushuk, xo‘roz va tulki", "Echki Dereza" va 
boshqalar) mavjud bo‘lgan ikki 
qismli kompozitsiyali ertaklarni idrok etishda ma'lum bir 
qiyinchilik yuzaga keladi. ). Odatda bola ertakning faqat bitta hikoyasini (qismini) ushlaydi va 
takrorlaydi. bu holda, tayanch ko‘pincha birinchi qismga va epizodlarga ko‘proq mazmunan 
yoki bolalar
ga tanish bo‘ladi. Hozirgi globallashuv
jarayonlari va fan-
texnika sohasidagi ilg‘or 
tadqiqotlar ijtimoiy soha vakillarining zimmasiga shaxsning jamiyat talablari bilan uyg‘un 
rivojlanishi va faol bilish motivatsiyasini qaror toptirish bilan bog‘liq zaruri
y vazifalarni 
yuklaydi. Bunday hollarda jamiyat ijtimoiy rivojining ilmiy asoslangan istiqbolli rejasini tuzib, 
uning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olish hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurilishi yangi hayotiy muammolarni samarali va 
g‘ayrioddiy hal etish qobiliyatiga ega bo‘lgan ijodkor faol shaxsning shakllanishini talab 
etmoqda. Shu bilan bog‘liq ravishda zamonaviy jamiyat oldida turgan muhim vazifalardan biri 
o‘sib kelayotgan yosh avlodning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishdan iborat. Bu esa o‘z 
navbatida barcha bilish jarayonlarini psixologik qonuniyatlarini hisobga olgan holda ta'lim 
sohasini takomillashtirishni talab etadi. 
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar tafakkuri ta'lim jarayonida juda katta o‘zgarishlar
ga 
uchraydi. Mashhur psixolog L.S.Vigot
skiy to‘g‘ri ko‘rsatib o‘tganidek, idrok va xotira maktab 
ta'limi boshlanishi oldidan anchagina taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan bo‘ladi, kichik maktab 
yoshidagi davrda esa intellekt (aql) jadal taraqqiy etadi.Tafakkurning rivojlanishi idrok va 
xotirani sif
at jihatdan qayta o‘zgarishga, ularni ixtiyoriy va boshqariladigan jarayonga 
aylanishga olib keladi. Vigotskiyning ko‘rsatishicha, maktab yoshiga bola idrok va xotira 
funksiyasiga nisbatan kuchsiz intellekt funksiyasi 
bilan qadam qo‘yadi. Biroq intellekt 
s
hunday rivojlanadiki, na xotira va na idrok bunday rivojlanishni o‘z boshidan kechirmaydi.
Bola xususan 7 - 
8 yoshlik davrida konkret narsa va hodisalarning ko‘rgazmali 
xususiyatlari va sifatlariga asoslanib, odatda konkret kategoriyalar bilan fikr yuritadi. Ayrim 
izohlar bilan mashhur shveytsariyalik psixolog J. Piajening 7-
10 yoshdagi o‘quvchilar asosan 
konkret operatsiyalar bosqichida turadilar. Ana shu bosqichda bevosita, tajribadan olingan 
xususiyatlar sistemalash
tirilishi mumkin, degan fikrlariga qo‘s
hilish mumkin. Ammo, 
o‘ylaymizki, kichik maktab yoshi davrining oxiriga kelib, to‘g‘ri tashkil qilingan ta'lim 
jarayonida o‘quvchilar keyingi bosqichga, ya'ni umumlashtirish va abstraktsiyalashtirish 
qobiliyati taraqq
iyotining ma'lum darajasi bilan bog‘liq
bo‘lgan formal operatsiyalar 
bosqichiga o‘tishga qobildirlar. IV sinflarning yangi programmalari ana shunga mo‘ljallangan. 
IV sinf programmasida o‘quvchilarning yangi material bilan tanishib, mustaqil mulohaza 

---

594