2
BuraxılıĢına məsul: Rza Əsgəroğlu.
Korrektor: N.Hüseynova
KƏRĠM AĞA FATEH. “Şəki xanlarının müxtəsər tarixi”.
HACI SEYĠD ƏBDÜLHƏMĠD. “Şəki xanları və onların
nəsilləri”.
2-ci, təkrar nəşri.
“Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB
B. 1993, 32 səh.
Şəki xanlığının tarixindən bəhs edən bu kitabçada verilmiş
əsərlər Azərbaycanın XVIII-XIX əsrlər tarixinə dair mühüm
mənbələrdən sayılır. Vaxtilə cəmi üç min nüsxə ilə çap olunmuş bu
kitabçanın təkrar nəşri geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
0503000000-77 27-91
M – 657 (07)- 93
ĠSBN5 – 89600 – 007 – 4
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyat, 1958.
© “Azərbaycan Ensiklopediyası” Nəşriyyat – Poliqrafiya Birliyi.
Bəzi düzəlişlərlə təkrar nəşr, 1993.
3
ÖN SÖZ
Oxuculara təqdim etdiyimiz “Şəki xanlarının müxtəsər tarixi”, “Şəki
xanları və onların nəsilləri” adlı əsərlər Azərbaycanın XVIII-XIX əsrlər tarixinə
aid mühüm mənbələrdən hesab olunur.
“Şəki xanlarının müxtəsər tarixi” elm aləminə hələ 1858-ci ildən
məlumdur. Həmin ildə akad. B.Dorn Azərbaycan dilində yazılmış bu əsərin əslini
“Əl-İntixabat-ül-bəhiyyə” adlı külliyatda topladığı tarixi əsərlər sırasında
Peterburqda nəşr etdirmişdir. Altmış altı il keçdikdən sonra, həmin əsərin əsli və
ruscaya tərcüməsi “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbə cəmiyyəti” tərəfindən nəşr
etdirilmişdir. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, hər iki nəşrdə əsərin həqiqi
müəllifini müəyyən etməkdə bağışlanılmaz səhvə yol verilmiş və əsəri başqa bir
şəxsin, bu əsərlə heç bir əlaqəsi olmayan adamın adı ilə nəşr etdirmişlər.
B.Dorn yuxarıda göstərdiyimiz külliyatın 13-cü səhifəsində əsərin müəllifi
haqqında belə deyir: “1858-ci ildə bu əsərin müəllifi haqqında Xanıkov mənə belə
yazmışdır: “Kiçik Şəki tarixinin müəllifi mənim dostum, nəslənbənəsl Şəki qazısı
olan Hacı Əbdüssəlim
1
əfəndinin oğlu Hacı Əbdüllətif əfəndidən başqa kimsə ola
bilməz. İndi bu adam altmış yaşındadır. O, ərəbcəni gözəl bilir, fars şerilə də xeyli
məşğul olmuşdur. 1845 və 1846-cı illərdə o, İstanbula, Misirə və Məkkəyə getmiş,
oradan Suriya, Bağdad, Kərbəla, Həmədan, Tehran, Təbriz və Şuşa təriqilə
vətəninə qayıtmışdır. 1848-ci ildə o, Dağıstan səyahətinə çıxmış və həmin vaxtdan
Nuxada öz ailəsilə birlikdə rahat yaşamaqdadır. Bu xoş sima qoca, türkcə və farsca
gözəl danışır. Mən 1848 və 1849-cu illərdə, iki dəfə ona qonaq olmuşam”
2
Buradan aydındır ki, B.Dornu bu səhvə sövq edən məruf şərqşünas və
xüsusilə Qafqaz mütəxəssisi olan N.Xanıkovun belə bir qətiyyətlə verdiyi məlumat
idi. Bizcə, əsərin əlyazması B.Dorn və N.Xanıkov tərəfindən dərindən tədqiq
edilməmiş və bu da belə bir səhvin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu
şərqşünasların ardınca kor-koranə gedən prof. N. İ. Aşmarin və əsərin 1926-cı il
nəşri üçün tərcümə edən A. Dadaşov
3
eyni səhvi təkrar etmişlər. N. İ. Aşmarin
kitabın müqəddiməsi əvəzinə yazdığı 24 sətirlik məqalədə N. Xanıkovun B.
Dorna yazdığı məlumatdan başqa əsərə heç bir şey əlavə edə bilməmişdir. Bu isə
əsərin N. İ. Aşmarin tərəfindən nəinki tədqiq edilmədiyinə, bəlkə sadəcə olaraq
oxunmadığına belə dəlalət edir.
1
Bax: S.Mümtaz. “Tənqid və mülahizələr”. “Maarif işçisi” jurnalı
N 2-3 (43-44), Bakı,1929.
2
Əbdüllətif əfəndi haqqında daha müfəssəl məlumat almaq üçün «Колониаьная политика
Российкого царизма в Азербайджана», II hissə, M.-L.,SSRİ EA Nəşriyyatı, 1937 , səh. 25, 26, 28,
29, 32, 344 səhifələrə və S.Mümtazın yuxarıda göstərilən məqaləsinə bax.
3
Əbdüllətif Əfəndi. “Şəki xanlarının müxtəsər tarixi”
Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbə cəmiyyiti. Bakı, 1926.
4
Bu səhv ilk dəfə S.Mümtazın “Maarif işçisi” jurnalının 1929-cu il 2 və 3-
cü nömrələrində dərc etdirdiyi “Tənqid və mülahizələr” adlı məqaləsində aşkara
çıxarılmışdır. S.Mümtaz qənaətləndirici dəlillərlə sübut etmişdir ki, bu kiçik , lakin
olduqca qiymətli əsərin müəllifi Hacı Çələbi nəslindən olub, Şəkinin son xanı -
Fətəli xanın oğlu, Fateh təxəllüsü ilə şer yazan Kərim ağadır.
S.Mümtaz həmin əsəri tədqiq və başqa məxəzlərə müraciət edərək belə
bir nəticəyə gəlir: “Fətəli xan, məşhur Hacı Çələbi xanın nəticəsi, Həsən ağanın
nəvəsi
və
Məhəmmədhüseyn
xan
Müştaq
təxəllüslünün
oğludur.
Məhəmmədhüseyn xanın üç oğlu var idi ki, onlar da Məhəmmədhəsən xan, Fətəli
xan və Səlim xandan ibarət idi. Məhəmmədhəsən xan ilə Səlim xanın hər birinin üç
oğlu olduğu halda, Fətəli xanın yalnız bir oğlu var idi ki, o da türki və farsi şerləri
ilə məşhur olan Kərim ağa Fatehdir”.
Bu sözlərin həqiqət olduğunu müəllifin özü tərəfindən tərtib olunan və
əsərin sonuna əlavə edilən sülalə cədvəli və əsərdə nəzərə çarpan ayrı-ayrı
cümlələr təsdiq edir. Doğrudur, müəllif Şərq adətinin əksinə olaraq, istər əsərin
əvvəlində, istərsə də sonunda öz adını çəkmir, lakin o, S.Mümtazın dediyi kimi,
“əsərin içində bu nöqtəni anlatmaq üçün, bəzi yerdə lazımi dərəcədə məlumat
vermişdir”. Məsələn, biz 19-cu səhifədə belə cümlələrə rast gəlirik. “Mənim atam
Fətəli xan, Məhəmmədhəsən xanın qardaşıdır. Onun anası Ərəş sultanının qızıdır.
Ərəş sultanı Məlik Əlinin oğlanları o vaxtda Ərəşdə böyük , sikkəli və güclü
bəylər imiş ki, Fətəli xanın anasının qardaşlarıdır. Məhəmmədhəsən xan Fətəli
xanın qohumları böyük və çox olmaq və özü də Hüseyn xanın istəkli oğlu olmaq
səbəbindən ehtiyat edir ki, bəlkə xarab (xəyanət) eləyə, tutub Fətəli xanın gözlərini
çıxardıb, özü də evində dustaq edər”.
21-ci səhifədə yazılmışdır: “Şəki əhli, böyük-kiçik yığılıb mənim atam
Fətəli xanın üstünə cəm olub, andlar içib, bərk ittifaq edib, tarixi islamiyyə min iki
yüz on doqquzla olanda xan edərlər. İki üç ay xanlıq edər”.
Yenə orada: “Mustafa xan görər ki, fikri əmələ gətirə bilməz və Fətəli
xanın yanını adam göndərər və dostluq edər ki, oğlunuda da göndərsin, bir neçə
vaxt yanında qalsın. Məndə kiçik idim. Atam məni Şirvana göndərdi.”
Nəhayət, müəllif axırda özü haqqında belə yazır: “Səlim xan bir az dava
edər, bacarmaz, çıxıb Qızılbaş tərəfinə qaçar. Nebolsin yanaral bu vilayətin
ixtiyarın yenə Fətəli xana verər. Amma Xoylu Cəfərqulu xan Şəki vilayətini
padşahi-aləmpənahdan istəyib, padşah da ona veribdirmiş. Sonra tarixi islamiyyə
min iki yüz iyirmi birdə olanda Cəfərqulu xan padşahın əmri ilə Şəki vilayətində
xan oldu. Mən də Cəfərqulu əyyamı Şəkiyə gəldim”.