Kəlilə və DİMNƏ azərbaycan respublikasi prezidentiNİN İ Ş L ə r id a r ə s I n I N

şəxsiyyot olan Bərzuye do bu zaman sağ imiş.  Ona göro onlar (Ənuşirəvan və 
Bərzuye) bu torcümənin müqəddəratı  ilə maraqlanmalı,  onun mümkün  qədər 
düz və  kamil  tərcümo edilməsinə təsir göstərməli  idilər.  Təəssüf ki, bu barə- 
də  holəlik  əldo  tarixi  bir sənəd yoxdur.  Lakin  “K əlilə  və  Dimnə”nin  Suriya, 
orəb  nüsxəlori  və  “Pançatantra”  ilə yaxmdan tanış olan  alimlər Suriya torcü- 
məsinin  pəhləvi  nüsxəsinə  daha yaxm  olduğunu  ehtimal  edirlər'.
Sııriya  dilinə  edilon tərcümənin  pəhləvi  nüsxəsinə  daha  yaxın  olmasına 
baxmayaraq,  o,  görünür  ki,  suriyalılar  içərisindon  xaricə  çıxa  bilmomiş, 
“ Kolilo  və  D im nə”nin  başqa  dillərə  tərcüm ə  edilm əsinə  xidmot  edə 
bilmomiş,  yalnız  tarixi  bir  abidə  olaraq  qalmışdır.  “ Kolilə  və  D im nə”nin 
dünya  şöhrəti  qazanması  üçün  ən  şərəfli  xidmət  ərəbco  tərcüməsinə  nəsib 
olmuşdur.
“Kolilə  və  D im nə”nin  erob  dilinə  torcümosi  Suriya  dilinə  tərcümədon, 
təqribən,  osr yarım  sonra meydana çıxmışdır.  Bu tərciimə ərəb dilinə hind,  Sıı- 
riya  dillərindən  deyil,  orta  fars  dilindən edilmişdir.  Onun  miitorcimi  Abbasilər 
xilafəti  dövründə öz dərin biliyi,  iti qələmi,  kəskin dili,  gözol  üslubu ilə şöhrət 
tapınış,  bir çox əmirlərin münşisi (katibi) olmuş Abdulla ibn-əl-M üqəffa (721- 
757)  idi.  İbn-əl-M üqəffa Abbasilerxilafəti  dövründə əm ələ gəlen vo ərəblərə 
qarşı  yönəldilmiş  “Şüubiyyo” hərəkatının  ən qızğm  torəfdarlanndan biri  idi.
Abbasilər tərəfm dən nisbətən müdafıə edildiklərini hiss edən İran ziyalı- 
ları  orəblərin,  hind,  yunan,  çin  və  başqa xalqlara nisboton  mədoniyyətsiz ol- 
duqlarmı,  maarif,  nücum,  fəlsəfə,  tarix,  hikm ət  vo  s.  elm lərdə  geri  qaldıqla- 
rını  nozoıo  çarpdırmaq,  beləliklə,  ərəb  hakim  şovinizminin  təsirini  azaltmaq 
moqsodilə bu dillərdon ərəb dilinə çoxlu torcüm əlor edir,  orijinal  esərlər ya- 
zırdılar.  İbn-əl-M üqəffa bunların  içərisində  öz votənporvorliyi,  İslam  dininə 
laqeyd münasibəti  ilə  fərqlənirdi. O, özünün  oslən  fars olmasma, orta fars di- 
lini  mükomməl bilməsinə baxmayaraq,  osorlorinin  oksoriyyotini ərob dilinde 
yazırdı.  Zəngin  lüğət  tərkibi,  incə  üslub  xüsusiyyətləri  olan  bu  dildə  onun 
böyük  moharəti  var  idi.  İbn-əl-M üqoffanın  uzun  müddot  müxtelif hakim  və 
omirlər yanında katib vəzifəsində işloməsi do bunu sübut edir. Çünki o zaman 
on  qabiliyyətli  üslub  ustalarını,  gözol  xottat  vo  xoşnevislori  belə  vəzifələrə 
qəbul  edirdilor.
A bdulla-ibn-əl-M üqəffanın əsl  adı  Ruzbeh,  atasımn  adı  isə  Daduyye  idi.
Rəvayotə  göro,  qəddarlıqda  şöhrot  tapmış  Hoccac-ibn  Yusifın  xilafəti 
dövründə  Daduyye  farsdan  toplanacaq  vergilori  almaq  üçün  vokil edilir.  De- 
yilonlorə görə o, bu tapşırığı yerino yetirorkon guya “ifrata” yol verir,  Həccacın 
qozoblonməsinə  sebəb  olur.  Hoccac  onun  cozalandırılmasını  əmr  edir.  Ona 
işgəncə,  oziyyət  verməyo  başlayır,  qollarım  burub  ollərino  zəncir  vururlar.
10 
-
Bunun nəticosində onun ollori  şikəst olub gödolir, bir sözlo o,  şil olur:  oğlunu 
isə  ibn-əl-M üqoffa,  yəni  “şil  oğlu”  çağırmağa  başlayırlar.
İbn-əl-M üqoffa Bağdad şohori  morkəzo  çevrilonə qədər Beyn-on-N oh- 
royində  ən  çox  inkişaf etmiş,  elmi-modoni,  dini  mərkoz  hesab  edilən  Bosro 
şəhərindo  tərbiyə  almış,  oxumuş,  boya'başa  çatmış,  ədəbi-ictimai  fəaliyyə- 
tinin  əsas  dövrünü  do  burada keçirmişdir.  O,  orəb  dilini  burada kamil  öyrən- 
miş,  əvvəlcə  Kirmanda  Davud bin  Ömor bin  Hobirinin, sonra isə  Abbasi  xo- 
lifələrindən  Monsurun  omisi  İsa  bin  Əlinin  katibi  olmuş,  guya  sonuncunun 
tokidi və təsiri altında islam dinini qobul etmişdir.  Lakin sonra tezliklo molum 
olmuşdur ki,  İbn-əl-M üqəffa  islam  dininin  ayin  və  xurafatlarına  oməl  etmir, 
din  xadimlərini,  Məhomməd övladlarını,  islam  dininin  ehkamlarmı  üstiiörtü- 
lü,  müomma  vo  romzlərlə  dolu  sözlərlə  ələ  salır,  onlara  istehza  edir.  Bunu 
hiss  edən  islam  din  xadimləri  ona  qarşı  hücuma  keçir,  qarğış  edib  lənotlər 
yağdırır,  onu  “zındıq”  adlandırırlar1.
Tarixi  sonədlər,  tozkiroçilor  İbn-əl-M üqəffanın,  əsasən,  yazıçılar,  ma- 
arifporvər  adamlar,  münşi  və  mütorcimlorlə  dostluq  etdiyini  göstorirlor.  On- 
lardan  birisi,  sonralar  ərəb  leksikoqrafıyasının  və  əruz  elminin  əsasını  qoy- 
muş  Ə l-X əlil  olmuşdur.
İbn-əl-M üqoffanın yaradıcılıq yolu çoxcəhətli  vo ziddiyyətlidir.  O,  bir to- 
rəfdən,  xilafət  hökmdarlarının  arzu-istoklorini,  hökm və  omrlorini  qolomə  al- 
mış,  islam  dini  vo  dövlotinin  sarsılmazlığını  rəsmi  bir  katib  kimi  öz  moktub- 
larında,  başqa şəhər omirlorino,  dövlot başçılanna yazmağa  məcbur olmuşdur. 
Digor tərofdon, öz yaradıcılıq  işindo, “Xodaynamə” və sairə do,  tərcümo etdiyi 
bədii,  elmi  vo  folsofı  osorlordo,  İran,  hind,  yunan  xalqlarının  modoni  mirasla- 
rını  orəb  dilino  torcümo  etmoklo  onlara  olavə  etdiyi  müqəddimə,  şərh  vo 
təfsirlordə  oroblorin  holo  çox  gerido  qaldıqları,  həm  əw əllordo,  hom  do  indi 
orobləro  nisboton  daha  modoni  xalqların  olduğunu  nozoro  çarpdırmağa 
çalışmışdır.  O dövrün  moddah  şair vo yazıçıları  kimi  İbn-oI-Müqoffa da  İramn 
keçmişini hoddon artıq şişirtmiş, o haqda bir sıra kitabları pohləvi dilindon orob 
dilino  torcümo  etmişdir.  Bunlardan  “Xodaynamo”,  “Ainnamo”,  “Mozdok”, 
Ənuşirovana hosr edilmiş  “Kitab  ot-tac” vo  saironi  göstormok  olar.
Bunlardan  olavo,  İbn-ol-M üqoffa  “A dab-ol-K obir”,  “A dab-os-soqir”, 
tibb  vo  montiq  haqqında  daha  iki  kitabı  yunan  dilindon  orob  dilinə  torcümo 
etmişdir.
Tarixi  nöqteyi-nozordon  on  böyük  ohəmiyyeti  olan  “Xodaynamo”dir. 
Lakin,  toossüf  ki,  “Xodaynamo”  özü  tam  şokildə  gəlib  bizo  çatmamışdır. 
Tozkirolordo,  ayrı-ayrı  tarixi  abidəlordə  ondan  gotirilon  parçalar şorqşiinas-
1 O  zam an “ zın d ıq ” 
"d in s iz ” , “ k a fir"  m ən asın d a işlonirdi. T oqribon,  indi dindar, 
m övhum atçı  adam lar  arasın d a  işlonən  “ b a b i”  sözünə  uyğun  golir.

---