Kamilə Dadaşzadə
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət
Universitetinin “Musiqişünaslıq” kafedrasının müdiri
e-mail: kamila-dadashzade@rambler.ru
“ŞAH XƏTAYİ”: İSTİLAHDAN KONSEPTƏ DOĞRU
Açar sözlər: “Şah Xətayi”, muğam, aşıq sənəti, konsept, freym.
Ənənəvi incəsənətin istilahları bəzi hallarda önəmli mədəni-
tarixi informasiyanın daşıyıcısı və ötürüçüsü olur. Bu baxımdan
şifahi ənənəli musiqinin müəyyən terminlərinin öyrənilməsi xalqın
mifik-fəlsəfi görüşlər sistemi, mental özəllikləri və bədii dəyər-
lərinin araşdırılması üçün zəmin yarada bilər. Mübaliğəyə yol ver-
mədən həmin istilahları musiqi mədəniyyətinin inkişaf tarixi
mərhələlərinin özəlliklərini əks etdirən qiymətli mənbə də adlandır-
maq olar [Народное музыкальное творчество, 2005: 408]. Şifahi
ənənəli Azərbaycan professional musiqisinin terminoloji toplusunun
mühüm informasiyaya malik olan vahidlərindən biri də “Şah
Xətayi” istilahıdır.
Azərbaycan mənəviyyatı, mədəniyyət və incəsənətinin seman-
tik müstəvisində Şah İsmayıl Xətayi obrazının müstəsna yeri vardır.
Zəngin məna çalarları, bəzi hallarda isə öz polisemantizmi ilə seçilən
bu obrazın rəngarəng təzahür formaları, əfsuslar olsun ki, lazımınca
araşdırılmamışdır. Halbuki özünün dərin semantik qatlarında önəmli
mədəni informasiyanı və milli-mental özəllikləri əks etdirən bu
obraz Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti kontekstində hətta
konsept kimi də təfsir edilə bilər. Bu müddəanı əsaslandırmaq üçün
ilk əvvəl elmi ədəbiyyatda müxtəlif yozuma malik olan konsept
anlayışı üzərində bir qədər ətraflı dayanaq.
Məlum olduğu kimi, konsept (lat. conceptus – anlayış, məfhum,
təsəvvür) koqnitiv linqvistikanın əsas anlayışlarından biridir [Croft,
Alan, 2004]. Müasir linqvistikada konsept-biliklərin mental səviy-
yədə tarixən formalaşmış təfəkkür vahidinə deyilir [Попова,
Стернин, 2010:27]. Bu cür vahidlərdən ibarət olan mürəkkəb sis-
tem, yəni hər bir dildə mövcud olan bütün konseptlərin cəmi həmin
70
dilin konseptsferasını (D.Lixaçovun terminidir) təşkil edir. Səciyyə-
vidir ki, hər bir xalqın konseptsferasının zənginliyi bilavasitə onun
mədəniyyyəti, folkloru, incəsənəti, elmi və dinindən asılıdır. Bu
baxımdan konseptsferanı hər bir xalqın mədəni özünəməxsus-
luğunun təmərküzləşmə sahəsi adlandırsaq, yanılmarıq.
Konseptin məna planı ən azı iki semantik qrupdan ibarətdir.
Birinci qrupa konseptin dildə realizə olunmuş bütün variantları üçün
ümumi olan və leksik-semantik paradiqmanı təşkil edən semalar
daxildir. Həmin semantik vahidlər konseptin prototipik əsasını təşkil
edir. İkinci qrup isə, heç olmazsa, bir neçə variant üçün ortaq olan
və özündə dil daşıyıcısının mental xüsusiyyətlərini əks etdirən,
etnosemantik spesifikası ilə səciyyələnən semantik vahidlərdən
ibarətdir. Konsept anlayışı ilə çox sıx şəkildə bağlı olan “freym”
istilahı “biliklərin struktur baxımından təzahürünü” [Стренева,
2005: 62] bildirir. Bu nöqteyi-nəzərdən müəyyən mürəkkəb kon-
septlər bir neçə freym şəklində də ifadə oluna bilər.
Etnomusiqi mədəniyyəti sahəsində konsept nəzəriyyəsinin
tətbiqi bir çox ontoloji və qnoseoloji problemlərin həllində yardımçı
ola bilər. Zənnimizcə, konseptsfera kimi mürəkkəb elmi kateqoriya
daha dolğun şəkildə sinkretik təbiəti ilə seçilən epik sənətdə təzahür
etmişdir. Bu baxımdan epik əsərlərin müəyyən seqmentlərinin
etnosun özəl mental xüsusiyyətlərini özündə qoruyan və əks etdirən
vahidlər kimi araşdırılması maraqlı elmi nəticələr əldə etmək üçün
imkan yarada bilər.
Məruzədə qarşıya qoyulan məqsəd şifahi ənənəli Azərbaycan
musiqisində “Şah Xətayi” konseptinin təzahür formalarını araşdıra-
raq, onların mümkün qədər dolğun mənzərəsini yaratmaqdan ibarət-
dir. Onu da qeyd edək ki, 2009-cu ildə Bakıda keçirilən “Muğam
aləmi” Beynəlxalq elmi simpoziumunda “Şah Xətayi” ad və janr
kimi” adlı məruzəsində Stiven Blam Azərbaycan muğamı, fars rədifi
və Xorasan baxşılarının ifa etdiyi havalarda tədqiq etdiyimiz
istilahın bəzi təzahür formalarından bəhs etmiş, “Şah Xətayi” şeir
formasının mənşə etibarilə aşıq sənətinə bağlı olması haqqında
müddəa irəli sürmüş və belə qənaətə gəlmişdir ki, həmin “ritmik-
melodik çərçivələr həm Xorasan, həm də Azərbaycan muğamı üçün
əvəzolunmaz sayılır” [Blam, 2009: 80]. Eyni zamanda alim
“Azərbaycan aşıqlarının Xorasan baxşıları kimi musiqi ritmi və şeir
71
ölçüsü eyni olan kombinasiyada 15 hecalıq şeirlərin oxuyub-
oxumadıqları” [Blam, 2009:81] faktının da ona naməlum olduğunu
qeyd etmişdir. Bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün biz həm muğam,
həm də aşıq sənətində “Şah Xətayi” istilahının mümkün qədər çox
variantlarını əhatə etməyə cəhd göstərmişik.
İlk əvvəl “Şah Xətayi” konseptinin muğam sənətində təfsirinə
nəzər salaq. Çox böyük ehtimalla qeyd etmək olar ki, ilk dəfə elmi
ədəbiyyatda “Şah Xətayi” muğam terminini istifadə edən müəllif
Mir Möhsün Nəvvab olmuşdur. “Vüzuhül-ərqam” risaləsində
(1884) M. M. Nəvvab “Şah Xətayi”ni iki muğam dəstgahının şöbəsi
kimi təqdim etmişdir. Nəvvaba görə, “Şahnaz” dəstgahında “Şah
Xətayi” “Əbül-çəp” və “Azərbaycan”, “Nəva” dəstgahında isə
“Kərkuki” və “Əfşarı” arasında səslənən bir şöbədir. Forsad əl-Dauli
Şirazinin 1904-cü ildə nəşr olunmuş elmi əsərində “Şah Xətayi” üç
dəstgahda – “Şur”, “Segah” və “Nəva”da səslənən guşə kimi göstə-
rilmişdir [Blam, 2009: 81]. Bakı muğam məktəbinin nümayəndələri
Mirzə Ağakərim Salikin, Ağabala Ağasəid oğlunun ifa etdikləri
“Şur” dəstgahında “Şah Xətayi” “Hicaz”dan sonra səslənən guşə
kimi təqdim edilmişdir. Mirzə Mansurun 1935-ci ildə musiqi
məktəbləri üçün hazırladığı muğam proqramında, Ə.Bakıxanovun
“Şur” cədvəlində “Şah Xətayi” “Hicaz” və “Sarənc” arasında səslə-
nən guşədir. B.Mansurovun repertuarında “Şah Xətayi” “Şur”,
“Dügah”, “Nəva”, “Bayatı-Qacar” kimi muğamların tərkib hissəsi
kimi təqdim edilmişdir [Имрани, 2000: 103].
Müasir muğam ifacılarından (xanəndələr Canəli Əkbərov,
Qəzənfər Abbasov, tarzənVamiq Məmmədəliyev, kamança ifacısı
Mirnazim Əsədullayev) aldığımız məlumata görə, bu gün “Şah
Xətayi” “Bayatı-Qacar” muğamında guşə kimi ifa olunur.
Səciyyəvidir ki, əksər müasir ifaçılıq variantlarında guşənin poetik
mətninin əsasını Şah İsmayıl Xətayinin qəzəllərindən birinin son
beyti təşkil edir:
Şah Xətayi seyrə çıxdı, açdı Hürrün qəbrini,
Bar ilahi, əfv qıl kim tövbəkarəm doğrusu.
[Şah İsmayıl Xətayi, 1972: 104].
72
Guşənin semantik məzmununu səciyyələndirərək, onun desiq-
natı kimi “həqiqət odu”nu (Ş.İ.Xətayi) – sakral başlanğıcı, təsəvvüf
dünyagörüşünə xas olan rəmzlər sistemini qeyd etmək lazımdır.
Qəzəlin yazıldığı rəməl bəhrinin özünəməxsus paradiqması guşənin
modal səciyyəli metr-ritmik təşkilində də öz təcəssümünü tapır:
“Şah Xətayi” konseptinin aşıq musiqisində rəngarəng təzahür
formaları mövcuddur. İlk əvvəl qeyd edək ki, bizim günlərə qədər
gəlib çatmış və ustad aşıqlar tərəfindən “məclis”, yaxud “səmayi”
havalar adlanan örnəklər çox ehtimal ki, təriqət ayinləri ilə bağlı
yaranmışdır. Hal-hazırda da aşıqlar tərəfindən ifa olunan “Urfani”,
“Baş divani”, “Mansırı” və digər havalar məhz “səmayi” havalar
sırasına daxildir. Səciyyəvidir ki, bu havaların əksəriyyəti (“Hey-
dəri”, “Sultanı”, “Baş divani”) Şah İsmayıl Xətayinin adı ilə bağlıdır.
Ustad aşıqlardan (aşıq Murad Niyazlı, aşıq Mikayıl Azaflı, aşıq
Şahbazi və d.) topladığımız məlumata görə, XVI əsrin birinci yarı-
sında yaşamış aşıq Qurbani “Mürşidi-kamilim, Şeyx oğlu şahım”
adlandırdığı Şah İsmayıl Xətayiyə altı hava həsr etmişdir: “Baş
divani”, “Sultanı”, “Şah Xətayi”, “Şahsevəni”, “Heydəri”, “Ayaq
divani” (Şahbazi, 2014: 64). Tədqiqatlardan birində qeyd olunduğu
kimi, “Qurbaninin Şah Xətayinin şəninə bəstələdiyi “Şah sarayı”,
“Şah yuxusu”, “Şah durğuzanı”, “Şah Xətayi divanisi” həmin
günlərin yadigarlarıdır” [Paşayev, 1989: 28]. Onu da vurğulamaq
lazımdır ki, “Şahsarayı” və “Şah Xətayi divanisi” havaları bu gün də
səsləndiyi halda, digər iki havanın mövcudluğu nə ifaçılıq
praktikasında, nə də yazılı mənbələrdə qeydə alınmamışdır.
İlk əvvəl qeyd edək ki, yaranması Qurbani tərəfindən ehtimal
olunan “Heydəri” havasını muğam sənətində eyniadlı zərbi-muğa-
mın prototipi hesab etmək olar. Bu örnəklərin əsasında duran
freymin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ikipaylı dəqiq metr-ritmik
73
instrumental giriş ilə improvizə səciyyəli vokal partiyanın uzlaş-
masından ibarətdir.
Maraqlıdır ki, Azərbaycan aşıq sənətinin müxtəlif ifaçılıq mək-
təblərində “Şah Xətayi” (və yaxud “Şah İsmayılı”) adı ilə ifa olunan
bir neçə hava mövcuddur. Aşıq Məhəmmədhüseyn Dehqanın
(Urmiya), aşıq Şahbazinin (Təbriz) və Məhəmməd Sadaxlının
(Borçalı) ifa etdikləri havalar intonasiya məzmunu baxımından
fərqlidir. Lakin onların semantik sintaksisi səviyyəsində nəzərə
çarpan qeyri-xəttiliyin inkişaf prinsipləri, özünəməxsus artikul-
yasiya xüsusiyyətləri bu havaların qədim mənşəyindən xəbər verir.
Səciyyəvidir ki, bu aşıq havalarının adlarında kontaminasiya halları
da müşahidə olunur. Aşıq Dehqanın ifa etdiyi “Şah İsmayılı” havası
eyni zamanda “Kəsmə Kərəmi”, Məhəmməd Sadaxlının isə
repertuarındakı eyni adlı hava həm də “Koroğlu bozoxusu” adlanır.
Biz Şah İsmayıl Xətayinin adı ilə bağlı olan “Baş Divani” və
“Ayaq Divani” aşıq havaları üzərində xüsusi olaraq dayanmaq
istərdik. İlk əvvəl qeyd edək ki, ayrı-ayrı ifaçılıq mühitlərində bu
havaların müxtəlif adları mövcuddur. Belə ki, “Baş Divani”
havasının “Məclis divani”, “Başlanğıc”, “Ayaq Divani”nin isə
“Osmanlı divani”, “Meydan divani”, “Bəhr divani” və s. adları
mövcuddur. Səciyyəvidir ki, hal-hazırda “Şah Xətayi” istilahı hər iki
“Divani” havasına şamil edilir.
“Divani” musiqi silsiləsini Şah İsmayıl Xətayinin adı ilə
bağlılığını şərh edən M.Qasımlının fikrincə, “Divani” havalarının
hamısı XVI əsrdə – Şah İsmayıl Xətayi dövründə yaradılmış və
dövlət başçısının saz-söz sevərliyini görən aşıqlar bu havaları ona
həsr etmişlər. Əslində “Divani” təsəvvüf səciyyəli havadır. Haqqın
– tanrının, ilahinin dərgahına, divanına üz tutub çalınan havadır.
Aşıqlar məclisə başlayarkən özlərini haqqın divanında, dərgahında
saydıqları üçün ilk öncə istisnasız olaraq “Baş Divani”yə məhz bu
səbəbdən tuturlar” [Qasımlı, 2002: 80].
Əlavə edək ki, “Baş Divani” havasının bütün semantik çalarları
bilavasitə təsəvvüf dünyagörüşü ilə uzlaşdığı halda, “Ayaq Divani”-
nin məzmunu döyüş, mübarizə əhvali-ruhiyyəsi ilə bağlıdır. Belə-
liklə, iki “Divani” havasının prototipik əsasını türk epik yaradıcı-
lığının əsas məna vahidlərindən olan – “qudsallıq” (sakrallıq) və
“savaş” konseptləri təşkil etmişdir.
74
Məlumdur ki, Şah İsmayıl Xətayinin heca vəzni ilə yanaşı, əruz
vəznində yazdığı şeirləri də aşıqlar tərəfindən ifa olunurdu.
H.Araslının fikrincə,” Xətayinin əruz vəznində yazdığı qəzəllər saz
havalarına uyğunlaşdırılaraq aşıqlar tərəfindən oxunurdu. (...) qəzəli
aşıqlar son zamanlara qədər ustadnamələr sırasında oxuyurdular”
[Araslı, 1960: 33–34]. Ədəbiyyatşünaslıqda hətta belə bir fikir də
mövcuddur ki, “Xətayi qəzəllərinin sazla oxunması, eyni zamanda
divani aşıq şeirinin də formalaşıb meydana çıxmasına səbəb
olmuşdur” [Paşayev, 1989: 18].
Təbii ki, əruz vəznində yazılan şeirlər aşıqlar tərəfindən ifa
olunarkən onların sintaqmatik quruluşu müəyyən dəyəşikliklərə
məruz qalırdı. Başqa sözlə, “misralar saza gələndə sınır, hər qəzəl
misrası iki yerə bölünüb bir beytə çevrilir. On beş hecalı divaninin
hər beytində birinci misra səkkiz, ikinci misra yeddi hecalı olur”
[Paşayev, 1989: 19]. Lakin eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki,
“Ayaq Divani” havasının bəzi ifaçılıq variantlarının metr-ritmik
təşkilində əruz bəhrinin təzahürünü görmək mümükündür. Belə ki,
etnomusiqişünas T.Məmmədovun müşahidələrinə görə, aşıq
Əmrahın ifa etdiyi “Ayaq Divani” havasında “divani şeir quruluşu
əruzun rəməl bəhrinə uyğun gəlir” [Məmmədov, 1989: 120].
Səciyyəvidir ki, “Xorasanda “baxşı” adlandırılan el şairlərinə
görə “Şah Xətayi” adı altı müxtəlif melodik çərçivəni özündə bir-
ləşdirən, fa`ilatün fa`ilatün fa`ilatün fa`ilün formatında 15 hecadan
ibarət şeir ölçüsü ilə ahəng təşkil edən musiqi ritminə malik janrdır.
Baxşılar “Şah Xətayi” kəlamı və ya “Nəvai” kəlamından danışarkən
onlar vahid melodik çərçivədə oxunan “Nəvai” və ya (...) “Şah
Xətayi” adlanan fa`ilatün fa`ilatün fa`ilatün fa`ilün ölçüsündə olan
şeirləri nəzərdə tuturlar” [Blam, 2009: 79–80]. Deməli, “Şah Xətayi”
istilahının məna çalarlarından biri Azərbaycan muğamının eyniadlı
guşəsində, “Ayaq divani” (və ya “Şah Xətayi divanisi”) aşıq
havasında, Xorasan baxşılarının yaradıcılığında təzahür edən və
rəməl bəhrinin müəyyən qəlibinə əsaslanan freym ilə bağlıdır.
Bütün bu faktları ümumiləşdirərək çox böyük ehtimalla fərz
etmək olar ki, “Şah Xətayi” istilahı ənənəvi musiqidə ilk əvvəl rəməl
bəhrinin müəyyən metr-ritmik modusuna əsaslanan freymə şamil
edilmişdir. Divani şeir formasının və eyniadlı aşıq havalarının XVI
əsrdə, Şah İsmayıl Xətayi dövründə yaradılmasını nəzərə alsaq,
75
sözügedən freymin xronotopunu aşağıdakı kimi təyin etmək olar:
XVI əsr, Səfəvilər dövləti. Bir daha qeyd edək ki, həmin modusa
əsaslanan freym bu gün də ənənəvi Azərbaycan musiqisində “Şah
Xətayi” muğam guşəsində və “Ayaq divani” aşıq havasında təzahür
etməkdədir. Zaman keçdikcə “Şah Xətayi” termini həm müstəqil
freym, həm də bir neçə freymi özündə ehtiva edən konsept kimi
tətbiq edilməyə başlamışdır.
Beləliklə, həm muğam, həm də aşıq sənətində “Şah Xətayi”
istilahının təzahür formalarının araşdırılması bizi belə qənaətə
gətirmişdir ki, “Şah Xətayi” şifahi ənənəli Azərbaycan musiqi
konseptsferasının ən zəngin konseptlərindən biridir. Onun tərkibinə
daxil olan freymləri aşağıdakı kimi təqdim etmək olar:
“Şah Xətayi” konsepti
freym
№
Muğam sənəti
Aşıq sənəti
1.
“Şah Xətayi”
“Ayaq divani”
2.
“Heydəri”
“Heydəri”
3.
“Baş divani”
4.
“Sultanı”
5.
“Şah Xətayi”
6.
“Şahsevəni”
İfadə planında semantik paradiqma şəklində təqdim olunan bu
konsept müxtəlif tarixi dövrlərə aid freymlərdən ibarətdir. Mühüm
etnosemantik məzmuna malik olan bəzi freymlərin prototipik əsası,
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,əski türk konseptləri ilə bağlıdır.
Aparılmış araşdırma nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki,
“Şah Xətayi” konsepti muğam və aşıq sənətinin qarşılıqlı əlaqələri-
nin öyrənilməsi baxımından böyük maraq kəsb edir. Bu konseptin
bəzi təzahür formaları (“Heydəri” və “Şah Xətayi divanisi” ilə bağlı
olan freymlər) bu sənət növlərinin kəsişdiyi məqamlarının parlaq
ifadəsidir.
Tədqiq etdiyimiz konseptdə Azərbaycan mənəvi dünyasının ən
ali zirvələrindən biri, müasirləri tərəfindən “Sahibi seyf vəl-qələm”
(“Qılınc və qələm sahibi”) adlandırılan Şah İsmayıl Xətayi
76
şəxsiyyətinin mühüm cəhətləri (ürfanilik və sərkərdəlik) öz əksini
tapmışdır. Özündə etnik tarixi və təfəkkür tərzinin müəyyən
tərəflərini əks etdirən “Şah Xətayi” konseptini mahiyyət etibarilə
“etnospesifik konsept” kateqoriyasına aid etmək olar.
Bir istilahdan bütün xalqın etnopsixoloji özəlliklərini əks
etdirən anlayışa doğru uzun təkamül yolu keçmiş “Şah Xətayi”
konsepti müasir Azərbaycan incəsənətində də yeni mətnlərin yaran-
masına təkan verir.
Ədəbiyyat:
Araslı H. Aşıq yaradıcılığı. B., 1960.
Blam S. “Şah Xətai” ad və janr kimi // “Muğam aləmi” Beynəlxalq
elmi simpoziumun materialları. B., Şərq-Qərb, 2009.
Croft W., Alan D. Cognitive Linguistics. Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press, 2004.
Qasımlı M. Şah İsmayıl Xətayinin poeziyası. B., Elm, 2002.
Məmmədov T. Azərbaycan aşıq yaradıcılığı”. B., Apostrof, 2011.
Paşayev S. Azərbaycan folkloru və aşıq yaradıcılığı. B., 1989.
Şah İsmayıl Xətayi. Sazım. B., Gənclik, 1972.
Şahbazi S. İran aşıqları və ədəbiyyatı, I cild, Tehran, 2014.
Имрани Р. Бахрам Мансуров. Баку, Элм, 2000.
Народное музыкальное творчество (отв. pед. О. Пашина). Санкт-
Петербург, 2005.
Попова З., Стернин И. Когнитивная лингвистика. М.: АСТ: Восток-
Запад, 2010.
Стренева Н. Понятийный потенциал термина «фрейм» // Вестник
ОГУ, №11 (105), 2005.
77
Kamila Dadash-zadeh
Phd in art history, associate professor
The head of “Musicology” Department
of Azerbaijan State University of Culture and Art
e-mail: kamila-dadashzade@rambler.ru
“SAH KHATAYİ”: FROM TERM TO CONCEPT
Abstract
Keywords: “Shah Khatai”, mugham, ashig art, concept, frame.
In the paper author analyses the interpretation forms of “Shah
Khatai” concept in the Azerbaijan professional music of oral
tradition. As the result of the analysis of different samples of
mugham and ashig art, author has come to the conclusion that this
concept consists of different frames. One of the frames in the
structure of which the features of aruz metre ramal are reflected
is
an example of the interaction of mugham and ashig art. It forms the
basis of the mugham gushe “Sah Khatai” and ashig tune “Ayag
Divani”.
Due to, frames reflecting different mental features “Shah
Khatai” could be included in the category of ethno-specific concepts.
“Sah Khatai” is one of the richest in terms of semantic concepts of
traditional Azerbaijani music.
78
Dostları ilə paylaş: |