JurnaliSTİkasi bülənt Çaplı
Yüklə 83,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
113 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: AYRI-SEÇKİLİK TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: AYRI-SEÇKİLİK Ən sadə tərifə üz tutsaq, ayrı-seçkilik deyərkən hər hansı ictimai fayda və ya məntiqli bir əsas olmadan, bir adamı bənzər durum və şərtlərdəki başqa şəxslərdən fərqləndirmək, ona üstün diqqət yetirmək nəzərdə tutulur. İnsanlıq tarixi ayrı-seçkilikdən qaynaqlanan böyük fəlakətlərlə doludur. Təkcə ötən yüzildə “biz” və “o biriləri” arasındakı ayrıcalıq, çox vaxt heç bir səbəbsiz, milyonlarca insanı dərdə salıb. Beynəlxalq ictimaiyyətin duyarlığı artsa da, XX əsrdə ələçatımlı olan çox böyük bilgi ehtiyatı toplansa da, ayrı-seçkilik davam etməkdədir. Etnik kimlik, din, dil, dünyagörüşü, yaxud cinsiyyət təməlli ayrımçılığın acı sonucları tarixin utanc səhifələrini çoxaltmaqdadır. “Başqasına’’ yaşamaq haqqı tanımamaq tarix boyunca, bəlli bir irq və ya dinin mənsublarını, toplumun bəlli kəsimlərini, fərqli dünyagörüşünə, ideologiyaya, ya da cinsi meyllərə sahib şəxs və ya qrupları hədəf götürüb. Bu anlamda ayrı-seçkiliyin çox qədim tarixi var. Araşdırmalar ayrı-seçkiliyin ən qorxunc formalarından birinin - irqçiliyin, tarixi baxımdan, 3 ən qaba növünü ortaya çıxarır: 1. Amerika köləliyi; 2. Müstəmləkəçilik (aparteid, irqi ayrı-seçkilik də daxil); 3. Yəhudi soyqırımı (Holocaust). Hər üç örnəkdə də ayrımçı, irqçi siyasətlər hədəf götürdükləri qrupları bayağılaşdırma, alçaltma və fərqli olduqlarını vurğulamaqla çıxdaş və ya yox etməyə dayanan bir məntiq izləyib. Mövzunu ayrı-seçkiliyin konkret ifadəsi olan “nifrətli çıxış” (hate speech) üzərindən açıqlamaq yetərli sayıla bilər. Axı medianın yol verə biləcəyi ayrı-seçkiliyin sərhədi var. Nifrətli çıxış da bu sərhəd çərçivəsində mediada yenidən “istehsal edilən’’ ayrı-seçkiliklər içində nəticələri baxımından ən ziyanlısıdır. Axı nifrətli çıxış bu günü bir qırağa atan və gələcəyin öncədən görülməsini əngəlləyib uzaqlaşdıran, toplumun hər bir üzvünə zərər potensialına sahib bir ayrı-seçkilik “istehsalıdır’’. Nifrət “istehsalçıları” auditoriyasını genişləndirmək üçün mediaya ehtiyac duyurlar. Ən çox telexəbər və dartışma proqramlarında olmaqla, media nifrətli çıxışlara çox əlverişli zəmin yarada bilər. Nifrətli çıxış “irqi, cinsi, yaşı, milli mənsubiyyəti, vətəndaşlığı, cinsi orientasiyası, əlilliyi, əxlaqi və ya siyasi baxışları, sosial kimliyi, peşəsi və ya görünüşü (boyu, çəkisi, yaxud saç rəngi və s.), ağıl səviyyəsi və bənzər hər hansı başqa özəlliyi səbəbiylə tək və ya bir qrup adamın alçaldılmasına, onlara hədə-qorxu gəlinməsini və onlara qarşı şiddətə əl atılmasını və ya önyargı formalaşdırılmasını hədəfləyən çıxışları’’ ifadə etmək üçün istifadə olunur. Mediada əksini tapan ayrı-seçkilik mahiyyəti baxımından həyatdakı ayrı-seçkiliyə bənzəyir. An- caq mediadakı ayrı-seçkiliyin hüdudu olsa da, para- doksal şəkildə - həyatın bütün digər sahələrindəki ayrı-seçkiliyə şükür oxutduracaq dərəcədə ziyan- vurma potensialı var. Bu ayrı-seçkilik, əsasən, təmsil səviyyəsindədir. Sözlü və görüntülü təqdimatlar və təşkil edilən çıxışlar sayəsində bəzi adam və ya kəsimlər gözardı edilir, yox sayılır və bu yolla ayrı- seçkilik salınır. Xəbərdən dram əsərinədək bütün televiziya proqramlarında görülə biləcək ayrı-seçkiliyin ilk baxışda “biz” və “onlar” biçimindəki bir seçimi beyinlərə yerləşdirmək və ya yaymaqdan başqa bir ziyanı toxunmur. Sözügedən qəzet, televiziya və İnternet səhifəsi hər hansı bir şəxs, ya da bir qrupun üzvlərini dərisinin rənginə, inancına və ya bir başqa səbəbə görə aç saxlaya, döyə, yaxud öldürə bilməz. Medianın “gerçəkliklə” münasibəti onu yozaraq rəmzi şəkildə yenidən “istehsal etmək”lə məhdudlaşır. Başqa deyimlə, mediada yer alan ayrı-seçkilik biçimləri bir rəmzi yenidənistehsal olaraq, ifadə, “görüntü”, inter- pretasiya və yozumlardan ibarətdir. Ancaq məsələnin təzadı – paradoksu da bundan sonra özünü göstərir; media bəlli kəsimə aid insanların inanc və ya başqa səbəbdən öldürülmələrinə və fiziki, yaxud duyğu baxımından yaralanmalarına birbaşa yol açmasa da, buna vasitəçilik edə, yaxud zəmin yarada bilir. Dün- yada yaşanan bir çox sui-qəsd və ya zorakılıq cəhdinin arxasında məhz medianın yaydığı bölücü təhrikin, nifrətli çıxış və sanki barmaqla hədəf göstərmənin dayandığını düşünmək üçün yetərincə sübut var. Məhz mediada yer alan şərh və ifadələrin çox sürətli və aramsız şəkildə dövriyyəyə girməsi ayrı-seçkiliyin daha geniş kütlələr arasında yayılmasına yol açır. Mediada yer alan ayrı-seçkilik heç də şiddət olaylarına araçılıq edən ayırıcılıq deyil. Burada üzə çıxan ayrı-seçkilik, çox vaxt, hansı kəsiminsə təmsilçisinin olmamasından, uyğun nümayəndələrin seçilməməsindən, ya da, sadəcə, stereotiplərdən - qəlib təsəvvürlərdən qaynaqlanır. Media ayrı-seçkiliyə belə yol verir: • cəmiyyətin daha çox ayrı0seçkiliyə məruz qalan kəsimlərini gözardı edir; • onlara yer ayırmır, ya da çox az yer verir; • başda milli azlıqlar olmaqla, ayrı-seçkiliyə məruz qalan kəsimləri önyarğı və qəlib təsəvvürlərlə stereotipləşdirir. Üstəlik, sadəcə, media materiallarının deyil, media qurumlarını formalaşdıran və kütləvi kommunikasiyanı düzənləyən hüquqi çərçivənin də sözügedən kəsimləri gözardılaşdırması diqqətdən qaçmamalıdır. Məsələn, Türkiyədə siyasi, etnik və ya dini icmaların radio və TV-ləri basqıya məruz qalmaqdan tez-tez gileylənirlər. Avropa İttifaqına üzvlük proses- inin tələblərini gerçəkləşdirmək bu kəsimlərin mədəni inkişafı çərçivəsində dəyərləndirilən yayınçılığın da önünü açmaq məcburiyyətini gündəmə gətirib. Toplumların çoxmədəniyyətli həyatlarını bir zənginlik olaraq görən belə yanaşma sayəsində son bir neçə ildən bəri Türkiyədə də önəmli addımlar atılıb və media qurumlanmasının ayrı-seçkilikçi, kənarlaşdırıcı görünüşü, çox məhdud şəkildə də olsa, dəyişməyə başlayıb. Yüklə 83,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|