Jismoniy tarbiya nazariyasi va

Fanni 
0
‘rganish va qo‘IIash
„Jismoniy m adaniyat“ atamasi
„Jismoniy madaniyat nazariyasi“ kursini o ‘rganishda boshqa 
ilmiy o ‘quv fanlari singari, birinchi navbatda lining imko- 
niyatlariga qarab, ushbu predmetga taalluqli dastlabki tushun- 
chalarni aniqlash zarur. Jismoniy madaniyat nazariyasi keng 
m a ’noli tushunchalarga ega. Bu fan nisbatan yosh b o lib , 
nazariy bilimlar sohasi to‘laligicha tashkil topmagan.
Jismoniy madaniyatning asosiy tushunchasi sifatida nimani 
olish kerak? U ning qoidasini ifodalashdan avval, uning 
mohiyatini ochib berishga yordamlashadigan madaniyatga oid 
ayrim masalalarga to ‘xtalib o ‘tamiz. Umumiy „ madaniyat “ 
tushunchasi ko‘pincha tabiatni, borliqni o ‘zlashtirish va o'zgarti- 
rish tushunchasi bilan taqqoslanadi. Tabiat degan tushunchaga 
insonga bog‘liq bo‘!magan va uning ish faoliyatining natijasi 
hisoblanmagan, tabiiy qonuniyatlar bo‘yicha mavjud bo'lgan, 
inson tomonidan o ‘zgartirilmagan dunyodagi barcha jonli va 
jonsiz mavjudotlar kiradi.
Madaniyat hodisasi esa, inson faoliyatining tabiatni va 
jamiyatni o ‘zgartiradigan usul va natijalari, ya’ni insonning 
talablarini qondiradigan, tabiatni o ‘zgartirishga qaratilgan fao- 
liyatini tushunamiz.
Madaniyat rivojlanishi jarayonida, shunday faoliyat turlari 
(shakllari, uslubiyatlar) paydo bo4adiki, ular insonning o ‘z- 
o ‘zini takomillashtirishiga, shaxsiy tabiatini ham o'zgartirishiga 
yo‘naltirilgandir. Mana shunday madaniyatning tarkibiy qismiga 
jismoniy madaniyat ham kiradi. Jismoniy madaniyat insonning 
hayotdagi sifatlariga, imkoniyatlariga yo‘naltirilgan holda ta'sir 
etadi. Bular tabiatdan buyuk ne’mat tariqasida olinib, nasldan- 
naslga uzatiladi. Jismoniy madaniyat rivojlanishning gcnctik 
asoslari sifatida, avlodlar hayoti davrida, hayot sharoiti, 
faoliyati va tarbiya ta’sirida rivojlanadi.
.lismoniy m adaniyat atam asi jism oniy rivojlanish atamasi 
bilan 
11
/ viv ravislula bogMiqdir. Jism oniy ravojlanish bn --
6

---

inson organizmining tabiiy sharoitda morfofunksional holatini 
va unga asoslangan jismoniy sifatlarining keyinchalik kamol 
topishiga olib keladi.
Albatta, inson ham , jam iyat ham u m u m a n o ‘zining 
obyektiv rivojlanish qonunlarini bekor qila olmaydi va o ‘zgartira 
olmaydi, chunki ular insonga bog'liq bo'lmagan holda mav- 
juddir. Masalan, organizmning asta-sekin miqdor va sifat 
jihatdan o'zgarishi, organizmda funksional va tuzilish o ‘zgarish- 
lari qonuni, organizmning hayot sharoiti bilan aloqadorligi va 
hokazo qonunlar. Shunday bo‘lsa-da, bu qonuniyatlar bilan 
birgalikda, tabiiy rivojlanish jarayoniga (jumladan, organizm­
ning jismoniy rivojlanishiga) jamiyat umumiy madaniyatini 
oshirish yo‘li bilan, ta’sir ko‘rsatish mumkin. Bir tomondan, 
jismoniy madaniyat kishining jismoniy rivojlanish jarayoniga 
maqsadga muvofiq ravishda ta’sir ko‘rsatib, jismoniy sifatlar va 
qobiliyatlarini yo'naltirilgan holda tarbiyalashga yordam beradi. 
Insonning jism oniy rivojlanishiga, ijtimoiy hayot sharoiti, 
tarbiya, jumladan, jismoniy tarbiya, 
genetik va akseleratsiya 
jarayoni ta ’sir etadi. Jismoniy madaniyat eng avval, yosh 
avlodni va kattalarni bunyodkor mehnatga tayyorlash jarayo- 
nida, jamiyatning amaliy talablari ta ’sirida tarixan ro‘yobga 
chiqadi. Shu bilan birga, jamiyatda jismoniy madaniyatni 
o ‘rgatish va tarbiya lash 
tizimining
tashkil topishida, asosiy omil 
sifatida, har xil harakat ko‘nikmalari va malakalarini hosil 
qilishga va kishini faoliyat imkoniyatlarini kengaytirish, jismoniy 
qobiliyatlarini, shu bilan birga intellektual, axloqiy va estetik 
tarbiyani amalga oshirishga yordam ko‘rsatadi. Texnika taraqqiyoti 
sharoitida, mehnat xarakteri va hayot sharoitining o ‘zgarishi, 
kishining jismoniy madaniyatini o'zgartirishda katta boylik 
sifatida, kasallikning oldini olish, organizmning funksiyalari 
ishini yaxshilashda, ish faoliyatini oshirish va saqlab turishda, 
umumlashtirib aytganda, inson sog‘lig‘ini saqlash va mustah- 
kamlashda jismoniy madaniyatning o'mi va ahamiyati kattadir.
Shuning uchun ham, jismoniy madaniyat, umumiy mada­
niyatning katta va ajralmas qismi bo'lib qoladi. Umuman, 
jamiyat madaniyati singari, jismoniy madaniyatni ham har 
tomonlama va har xil soha b o ‘yicha ko‘rib chiqish zarur. 
Nisbatan to'liq tavsif berish uchun uni, hech bo‘lmaganda, 
uch soha bo'yicha ko‘rib chiqish kerak:
1. 
Faoliyat sifatida (madaniyat — inson faoliyatini maq­
sadga muvofiq tashkil etish jarayonidir).
7

---

2. Moddiy buyumlar — boylik sifatida (madaniyat — 
jamiyat va shaxs talabini qondirish uchun zarur ne’matlar 
hisoblanuvchi ,,boyliklar“ yig‘indisidir).
3. Natija sifatida (madaniyat — inson faoliyatining natijasi).
1.