Йилларда франция

Buyuk Britaniya 60-70 yillarning ikkinchi yarmidagi xalqaro

munosabatlar tizimida.
Iqtisodiy rivojlanishning yomonlashib borish sharoitida Buyuk Britaniyaning Yevropa integratsiyasida qatnashuvi uning tashqi siyosatidagi asosiy yo‘nalish bo‘lib qoldi. G.Vilson bu muammoni 1965 yil yanvar oyida Londonda U.Cherchillning dafn marosimida qatnashayotgan Fransiya prezidenti de Goll bilan norasmiy uchrashuvi vaqtida muhokama qildi. Ammo parlamentning yakdillik bilan bu masalaga munosabat bildirishga erishish juda qiyin edi. Faqatgina, 1967 yil 2 mayida YEIHga qabul qilinish to‘g‘risidagi rasmiy ariza berish masalasini hukumat umum palatasi muhokamasiga qo‘ydi va xujjatning to‘la qo‘llab-quvvatlanishiga erishdi (qo‘llaganlar-488 ovoz, qarshilar 62 ta)

Fransiya rahbari bu gal ham Bkyu Britaniyaning “umumiy bozor“ga qo‘shilishiga qarshi chiqdi. Ammo ilgarigi “temir veto”dan farlqi o‘laroq de Goll bu muammoning barcha iqtisodiy jihatlarni muhokama qilish uchun kechiktirish kerakligini bayon qildi. Buyuk Britaniyaning Yevropa “oltiligi” bilan to‘la mosligini ta’minlash uchun, uning fikricha, London Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan imtiyozli iqtisodiy munosabatlardan voz kechishi va jahon moliyaviy bozoridagi siyosatga mos holda yagona qishloq xo‘jaligi siyosatini tartibga solishi kerak edi. Fransiyaning “barqut vetosi” leyboristlar hukumatining Yevropaga bog‘liq bo‘lgan rejalarini o‘zgartirmadi. 1968 yilda Fransiya va Gfrning YEIHga a’zo bo‘lish talablarini qo‘shimcha tarzda kiritgan takliflarini rad etib, ular Yevropa mamlakatlari poytaxtlariga reja asosidagi diplomatik hujumlar uyushtirdi. Italiya rahbariyati hamda Beshlyuks davlatlari hukumatlari tomonidan bu qadamlar qo‘llab-quvvatlana bordi. De Goll hokimiyat teppasidan ketganidan so‘ng, g‘alaba bo‘lgan ishonch yana oshdi. Fransiyaning yangi prezident J.Pompidu va uning hukumati integratsion jarayonlarning faollashuvi, jumladan “Yagona Yevropa”ning kengayishi tarafdori edi. 1969 yilning oxiridan boshlab Buyuk Britaniyaning YEIHga a’zo bo‘lishi shartlari haqida muzokoralar boshlandi.

E.Xit juda uzoq davom etgan “Yevropa uchun kurash” jarayonining iloji boricha tezroq nihyasiga yetkazishga ishtiyoqmand edi. Buyuk Britaniyaning Yevropa Hamjamiyati tizimiga qo‘shilishi haqidagi siyosiy qarorga 1971 yil may oyida E.Xitning Pompidu bilan uchrashuvi chog‘ida qabul qilingan. Fransiya va Britaniya diplomatiyasi federalistik loyihalarga emas, balki Gollchilarning “Vatanlar Yevropasi” g‘oyasiga nisbatan moyillik bildirdilar. Keyingi muzokoralarda Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga kirishi shakli ham aniq belgilandi. Besh yillikka mo‘ljallangan “moslashish davri”ni o‘tkazish ko‘zda tutilayotgan edi. Buyuk Britaniya va YEIH o‘rtasida savdo-sotiqqa oid bojlarning miqdori asta-sekin yiliga 20% dan qisqara boshladi. Shu davr mobaynida Buyuk Britaniya Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan imtiyozi savdoni bosqichma-bosqich qisqartirib borishi kerak edi. Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga qo‘shilishi shakli masalasidagi asosiy muammo valyuta-moliya sohasiga tegishli edi. 1970-1974 yillarda YEIHning o‘zida budjetni isloh qilish muhokamasi bo‘layotgan edi. Yangi qoidalarga ko‘ra, budjetini moliyalash uchun Buyuk Britaniya va Hamjamiyatining boshqa davlatlari Hamjamiyatlari fondiga uchinchi dunyo mamlakatlari (jumladan, Hamdo‘stlik mamlakatlari)dan keltirilgan qishloq xo‘jaligi importiga soliqlar, uchinchi dunyo mamlakatlaridan importning barcha bojxona to‘lovlari, hamda ustama narx uchun olinadigan soliqning bir qismini o‘tkazishlari kerak edi. Buyuk Britaniyaning Hamjamiyatiga bosqichma-bosqich kirib borishi hisobga olingan holda uning umumiy budjetga to‘lovlari 1973 yilda 100 million funt sterlingdan, 1980 yilda 300 million funt sterlinggacha ko‘tarilishi kerak edi. Shunday qilib, Buyuk Britaniya “Umumiy bozor”ga kirayotganida Hamjamiyat budjetining 8%ini, 1977 yilda deyarli 19%, 1980 yilga kelib esa 24%dan ko‘prog‘ini to‘lashi kerak edi.

qabul qilish shartlari to‘g‘risidagi muzokoralarning natijalari Briatniya parlamentdagi Yevropeistlik kayfiyatini biroz tinchlantirdi. Ikkala partiyada ham “yevro skeptik”lar va “yevroromantik”lar guruhlari tuzildi. Keskin bahs-munozaralardan so‘ng, 1971 yil 28 oktabrida umum palatasi ko‘pchilik 356 ta ovoz (244 ta qarshi va 22 ta ovoz berishmagan) bilan integratsion loyihani qo‘llab-quvvatladi. 1972 yil 22 yanvarda Bryusselda Buyuk Britaniyaning 1973 yil 1 yanvardan boshlab Yevropa Hamjamiyati tarkibiga kirishi to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Bu qarorga qarshi bo‘lganlar mamlakatda referendum o‘tkazishni talab qilishsa, Xit va Vilsonlar bu shartnomani parlamentda tasdiqlanishi tarafdorlari edi.

Buyuk Britaniyaning Yevropa Hamjamiyati tizimlariga qo‘shilishining huquqiy jihatlari o‘ziga xos bo‘ldi. Yevropa huquqi uchun ikkita asosiy tamoyillarining birligi xarakterli edi: Hamjamiyat hududining milliy huquqlarga nisbatan ustunligi va Yevropa hududining a’zo mamlakatlar hududida to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi. Buyuk Britaniya uchun ushbu huquqiy doktrina, undagi o‘ziga xos konstitutsion tamoyil birligi sababli to‘g‘ri kelmas edi. Bu tamoyilga ko‘ra (“parlament ustunligi”) parlament huquqiy xujjatlarining har qanday tashqi manbalar, jumladan xalqaro shartnomalardan ham ustunligi e’tirof etilardi. Shu sababli Buyuk Britaniyada implementatsiya, ya’ni xalqaro shartnomalarning Milliy huquq normalariga bo‘ysundirilishi shakllangan.

Xalqaro shartnomani mamlakat hududida amalga tatbiq etish uchun Britaniya parlamenti implementatsiya tartibida xalqaro shartnoma matnini saqlab qoluvchi yoki uni ingliz huquqi asosida qayta yozilishi asosida qonuni chiqaradi. Bu xalqaro huquq normalarining boshqa mamlakatlardan ratifikatsiyasi (kuchga kirishi)dan tubdan farq qiladi va shartnomaning oliy boshqaruv organlari tomonidan tasdiqlanishidan iborat. Buyuk Britaniyada ushbu amaliyot natijasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri faqat milliy huquq amal qiladi, ingliz huquqlari esa milliy huquqqa, ichki davlat va xalqaro, zarur bo‘lgandagina amal qiluvchi huquq sifatida ko‘rsatishadi.

Britaniyaning hukumat ekspertlari va xalqaro komissiyalarining sa’i-harakatlaridan so‘ng 1972 yil yoziga kelib, Yevropa Hamjamiyati uchun yagona bo‘lgan Yevropa huquqining Buyuk Britaniya hududi amal qilish tartibi ishlab chiqildi. U “dualistik model” nomini oldi va bu holatda Yevropa va Milliy huquqlar yetarlicha mustaqil tizim ekanligini ta’kidlardi. Yevropa huquq aktlarini Buyuk Britaniya hududiga amal qilishi uchun implementatsiya amaliyoti qo‘llanishi kerak edi, ammo Yevropa huquq normalariga zid bo‘lgan milliy qonunlar o‘z kuchlarini yo‘qotardi.

1973 yil 1 yanvarida Buyuk Britaniya Yevropa Hamjamiyatining to‘laqonli a’zosiga aylandi. Ammo leyboristik partiyaning so‘l qanoti va konservatorlar - “yevrosketik”lar ilgarigidek Buyuk Britaniyaning YEIHga a’zolik prinsiplarini qayta ko‘rib chiqishni talab etishardi. Bu talabning jarchisi J.Kollagen bo‘ldi. Vilson esa 1974 yildagi parlament saylovlaridagi g‘alabadan so‘ng, aksincha “Yevropacha siyosatni” tubdan isloh qilishdan voz kechdi.

Uzoq muddatli “Yevropa uchun kurash”ga 1975 yil 5 iyunda ro‘y bergan referendum nuqta qo‘ydi. Referendum a’zolarining uchdan ikki qismi mamlakatning Yevropa Hamjamiyati tarkibida bo‘lishini yoqlab ovoz berishdi. Ammo bosh vazir lavozimiga Kollagen kelgandan so‘ng Britaniya diplomatiyasi Hamjamiyat budjeti to‘laydigan mablag‘lar miqdorini kamaytirishga harakatlarni davom ettirdi. Buyuk Britaniya YEIH ga “yagona hisob-kitob birligi” (EKYU)ni joriy etish, valyuta ittifoqini tashkil etish loyihasi va Yevroparlamentga to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlarga nisbatan salbiy munosabatda edi. Kollagen bunday saylovlarni 1980 yilgacha (Buyuk Britaniyada) kechiktirilishiga erishdi. Britaniya diplomatiyasining yana bir muhim g‘alabasi shundan iborat ediki, Yevrokomissiya 1975 yilda Milliy Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan YEIH davlatlari o‘rtasida imtiyozli iqtisodiy munosabatlar o‘rnatish haqida shartnoma tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi.

Buyuk Britaniyaning Yevropaga oid siyosatining faollashuvi Londonning Vashington bilan “maxsus” munosabatlarini susaytirdi. Atlantik hamdillikni rad etmasdan G.Vilson AQShning “kichik sherigi” rolidan voz kechardi. AQShning 60-yillardagi o‘ta avantyuristik siyosati Londonda unga nisbatan nafratni kuchaytirdi. Ingliz-Amerika munosabatlaridan yaqqol ko‘rsatuvchi voqea Londonning Vyetnamga hech bo‘lmasa ramziy harbiy kuchlarni jo‘natishdan bosh tortganligi bo‘ldi. O‘z navbatida Amerika diplomatiyasi Buyuk Britaniyaning Gonkong, Malayya va Fors qo‘ltig‘idagi mavqeini kuchaytirish yo‘lidagi sa’i harakatlarini qo‘llab-quvvatlashdi.

Xit hukumatining hokimiyat tepasiga kelgan davrida ham Ingliz-Amerika munosabatlaridagi sovuqlik o‘zgarmadi. Ikkala mamlakat manfaatlari to‘qnash kelishiga hech qanday asos bo‘lmasada, lekin diplomatik qarama-qarshiliklar tez-tez bo‘lib turardi. 1971 yilda bo‘lib o‘tgan ikkinchi Hindiston-Pokiston urushi davrida Buyuk Britaniyaning betaraf bo‘lishga harakat qilishi va vositachi bo‘lishga urinishiga qaramasdan AQSH Pokistonni qo‘llab-quvvatladi. O‘sha vaqtda AQSH Xitoy bilan o‘ziga xos siyosiy muloqot yurgizib, o‘zining hatti-harakatlarida Buyuk Britaniyaning janubiy Osiyodagi manfaatlarini hisobga olmadi. O‘z navbatida Buyuk Britaniya ham 1965 va 1973 yillarda Yaqin Sharqda yuz bergan halqaro inqirozlar vaqtida AQShning arablarga qarshi tutgan keskin pozitsiyasidan ikki xil tushunib bo‘lmaydigan darajada oraliq masofa saqlashga harakat qildi.

1974 yilda leyboristlar hokimiyat tepasiga qaytganidan so‘ng Ingliz-Amerika munosabatlarida ko‘zga tashlanarli iliqlik boshlandi. Leyboristlar hukumati Yevropaga nisbatan va atlantik siyosatini muvozanatga keltirishga urinib ko‘rdi. Kollagen hattoki Yevropa Amerika siyosiy muloqotida vositachi bo‘lishga da’vogar bo‘ldi. Bunga Vashingtonning NATO doirasida ancha teng huquqli munosabatlarga o‘tishi ham yordam berdi.

60-yillarda Sovet-Britaniya munosabatlari juda sovuq xarakterga ega bo‘ldi. Bu munosabatlardagi normallashish tashqi ishlar vaziri Duglas-Xyumning yangi 1973 yilda va ngi bosh vazir Vilsonning 1974 yilda Moskvaga tashrifidan so‘ng ro‘y berdi. Keyingi yillarda London nafaqat G‘arbiy Germaniyada “ko‘priklar qo‘yish” siyosatini qo‘lladi, balki Umumevropa xavfsizlik tizimining shakllanishida ham ishtirok etdi. Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik bo‘yicha yig‘ilishni tayyorlashning oxirgi bosqichida Buyuk Britaniya delegatsiyasi uni samarali ishlashida faol yordam berdi. 1975 yil 1 avgustda Bosh vazir G.Vilson boshqa mamlakatlar rahbarlari bilan birgalikda Xelsinki yig‘ilishining so‘nggi aktiga imzo qo‘ydi. Bosh vazir lavozimiga J.Kollagen kelgan paytlarda Britaniya tashqi siyosatining SSSR bilan iqtisodiy hamkorlik, siyosiy qurolsizlanishini qo‘llab-quvvatlash, Umumevropa Xavfsizligini ta’minlash yanada kuchaydi.

Murakkab muammo Buyuk Britaniyaning uchinchi dunyodagi rolini aniqlashdan iborat edi. Britaniyaning “Suvayshdan sharqqa qarab” siyosati tamoyillarini qayta ko‘rib chiqish kerakligi 60-yillarning boshlaridayoq yaqqol bo‘lib qoldi. Ammo Makmillanning “o‘zgarishlar shamoli”ni tan olishga chaqiruvchi hali globalistik kayfiyatlardan butunlay voz kechishini bildirmasdi. U paytda gap siyosiy usullarni o‘zgartirish to‘g‘risida borardi, an’anaviy ta’sirlik taqalarini tark etish haqida emas. Hokimiyat tepasiga kelagn G.Vilson hattoki “Britaniya chegaralari Himolaydan o‘tishi” haqida jar soldi.

Britaniya pozitsiyasiing uchinchi dunyo mamlakatlarida susayganligi Hindiston-Pokiston to‘qnashuvlarida yaqqol namoyon bo‘ldi. 1965 yil bahorida Londonning vositachilik harakatlariga qaramasdan Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi keng ko‘lamdagi harbiy harakatlarning oldini olishga muvaffaq bo‘linmadi. Faqatgina sentbrga kelib bu mamlakatlar BMTning urushni to‘xtatish haqidagi talabiga bo‘ysunishdi, ulardagi vaziyatni tinchlik yo‘li bilan hal qilish SSSR tomonidan amalga oshirildi. Hindiston-Pokiston o‘rtasidagi yangi to‘qnashuv 1971 yil dekabrida ro‘y berdi. Bu galda SSSR amalda ochiqchasiga Hindistonni qo‘llab-quvvatladi va BMTning Xavfsizlik Kengashining urush harakatlarini to‘xtatish to‘g‘risidagi rezolyutsiyasini bajarmadi. AQSH Pokistonga yordam berdi. Hindiston armiyasining g‘alabasi Bangladeshda mustaqil davlatining tashkil etilishiga olib keldi. Pokiston shu davrdan boshlab AQShning strategik hamkoriga aylandi, Hindiston esa SSSR bilan yaqinlashdi, Buyuk Britaniyaning esa bu mintaqadagi ta’siri ancha pasayib ketdi.

Britaniya diplomatiyasining Yaqin Sharq inqirozini hal qilishga bo‘lgan harakatlari ham muvaffaqiyat keltirmadi. Buyuk Britaniyaning bu mintaqadagi manfaatlari asosan Suvaysh kanalidan foydalanish muammolari va Yamandagi protektorat taqdiriga bog‘liq edi. 1962 yilda Shimoliy Yamanda inqilob ro‘y berdi. Fuqarolik to‘qnashuviga yirik arab mamlakatlari ham jalb qilindi (Misr respublikachilarni, Saudiya Arabiston monarxistlarni qo‘llab-quvvatladi). Buyuk Britaniya bu voqealardan amalda uzoqlashib, Janubiy Yamandagi boshqaruvini (hukmronligini) saqlab qolishga harakat qildi. U yerda 1962 yilda 17 ta Britaniya protektoratlari asosida Janubiy Arabiston Federatsiyasi tashkil qilingan edi. Ammo bir yil o‘tmasdan bu yerda ham kelishmovchilik ro‘y berdi. Milliy frontning qurolli otryadlari Britaniya harbiy qismlariga qarshi harbiy harakatlarni boshladi. 1964 yilda hokimiyat teppasiga kelgan leyboristlar hukumati Yaman muammosini huquqiy yo‘l bilan bartaraf etishga urinib ko‘rdi. Janubiy Yamanga suverenitet berilishi jarayoni 1968 yilga kelib yakunlandi.

60-yillarning oxirida Arab-Isroil to‘qnashuvlari ham keskinlashdi. 1967 yil 5 iyunda Isroil va Misr-Suriya harbiy kuchlari o‘rtasida harbiy harakatlar boshlandi. Isroil uchun muvaffaqiyatli bo‘lgan “olti kunlik urush” portlash xavfi bo‘lgan mintaqadagi keskin vaziyatni yana keskinlashtirdi. 1970 yilda Nosirning vafotigacha Misrning sovetparast rejimi AQShga tayangan Isroilga qarshilik ko‘rsatib keldi. Britaniya diplomatiyasi esa aksincha biror bir faol pozitsiyada voz kechdi. Aynan, 1967 yil oxirida Vilson hukumati “Suvayshdan sharq tomon”dagi mintaqalarni “tark etish” haqida amalda e’lon qildi. Bu Londonning sobiq ishtirokchilik, globalistik kayfiyatlardan butunlay voz kechganligini bildirardi.

1973 yildagi Arab-Isroil urushida Buyuk Britaniya Yevropaning boshqa mamlakatlari qatorida so‘nggi marta tinchlik yo‘li bilan hal qilishda tashabbus ko‘rsatishga urinib ko‘rdi va hattoki Isroilda ishlatilayotgan Britaniya harbiy texnikasi uchun Isroilga Buyuk Britaniyadan ehtiyot qismlar jo‘natilishiga emborga ham qo‘ygan edi. Ammo, oxir-oqibatda London AQShning qadamlarini to‘la qo‘llab-quvvatladi, bu esa 1979 yilda Kempdevid shartnomasining imzolanishiga olib keldi.

60-70 yillarning ikkinchi yarmida Millatlar Hamdo‘stligining iqtisodiy va siyosiy-huquqiy asoslarining takomillashtirilishi va uning tarkibining kengayishi davom etdi. Bu o‘zgarishlarning umumiy leytmotivi (asosiy g‘oyasi) Hamdo‘stlikning xalqaro tashkilotlarning umum qabul qilingan qonunlariga yaqinlashishi bo‘ldi. Hamdo‘stlik tabiatini aniqlashga yangicha yondashuv ilk bor 1965 yilda “Hamdo‘stlik Kotibiyati to‘g‘risidagi muvofiqlashtirilgan memorandumi”da aks ettirilgan edi. Bu xujjatda ta’kidlanishicha Hamdo‘stlik mustaqil davlatlar birlashmasi bo‘lib, xalqaro huquq nuqtai nazaridan norasmiy tashkilot xarakterini saqlab qoladi va o‘z a’zolaridan biror-bir umumiy qarorlarni qabul qilish yoki biror yagona harakatlarni bajarishni talab qilmaydi.

Hamdo‘stlik faoliyatining umumiy asoslarining to‘laroq xarakteristikasi (tavsifi) 1971 yildagi Hamdo‘stlik tamoyillarining Singapur deklaratsiyasida berildi. Unda yozilishicha “Hamdo‘tlik-bu mustaqil suveren davlatlarning ko‘ngilli birlashmasi bo‘lib, bu davlatlarning har biri o‘z siyosati uchun javobgar, ammo ular o‘z millat va xalqlar umumiy manfaatlari va xalqaro yakdillik va tinchlik yo‘lida o‘zaro maslahatlashadilar va bellashadilar”. Uning faoliyatining asosiy shakllari “maslahatlar, muhokamalar va hamkorlik” deb ataldi. Deklaratsiyada ko‘rsatilishicha Hamdo‘stlikka a’zolik butunlay ixtiyoriydir va Hamdo‘tlikka qabul qilingan har qanday davlat uning tarkibida qolish jumladan undan chiqish masalalarini butunlay o‘zi mustaqil hal qiladi.

Hamdo‘stlikning ko‘pchilik yangi a’zolari uchun irqiy muammo va mustamlakachilikka qarshi harakatlar masalasi juda muhim edi. Singapur deklaratsiyasi Hamdo‘stlikning eng muhim maqsadlarining biri sifatida mustamlakachilik hukmronligi va irqchilikning har qanday shakliga qarshi kurashishni e’lon qildi. Deklaratsiya Hamdo‘stlik a’zolariga o‘z davlati hududida irqchilikka qarshi faol kurash olib borish, hamda irqiy kamsitishga yo‘l qo‘yayotgan har qanday mamlakatni qo‘llab-quvvatlamaslik majburiyatini yukladi. Xitning hukumati bu yo‘nalishni umuman qo‘llab-quvvatladi, ammo Hamdo‘stlikning Britaniya davlatining ichki ishlariga, ayniqsa, muhojirlar siyosatiga aralashuviga yo‘l qo‘yildi. Singapur konferensiyasida Xit hukumatining Janubiy Afrikadagi rejimga qurol sotishni yana qaytadan tiklash haqidagi qarori keskin bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi.

Sobiq mustamlakalar hududidagi Milliy va irqiy to‘qnashuvlar isloh qilinayotgan hamdo‘stlik uchun eng og‘ir muammo bo‘ldi. 1967 yil kuzida Nigeriyaning federal hukumati Buyuk Britaniyadan ayirmachi (separatist)larga qarshi kurashda ko‘mak so‘radi. Ammo, Londonning sustkashligidan norozi bo‘lgan holda SSSRga harbiy texnik yordam uchun murojaat qildi. 1969 yil martida Vilsonning shaxsan o‘zi Nigeriyaga tinchlikni barqarorlashtirish uchun borishga majbur bo‘ldi. 1970 yilga kelibgina to‘qnashuv bartaraf etildi.

Britaniya hukumati Janubiy Rodeziyadagi voqealarga nisbatan esa yanada ko‘proq ojizligini namoyish qildi. 1964 yilda Yan Sintning irqchilikka moyil rejimi hokimiyat teppasiga keldi va bir yildan so‘ng mamlakat mustaqilligini e’lon qildi. Vilson hukumati Rodeziyadagi tuzumning o‘zaro hamkorlikdan bosh tortganligini qoraladi, ammo muammoni hal qilish uchun zo‘ravonlik choralarini qo‘llash imkoniyati yo‘qligini ma’lum qildi. Afrikaning Hamdo‘stlik tarkibidagi davlatlari Sint rejimga nisbatan qat’iy chora ko‘rishni talab etishdi. Vilsonning 1966 va 1968 yillarda Sint bilan yakkama-yakka uchrashuvlari hech qanday natija bermadi. Rodeziya hukumati Janubiy Afrika Respublikasiga tobora yaqinlasha borib, undagi apartsid xususiyatlaridan nusxa olib boshladi. Tez orada Rodeziya muammosini bartaraf qilishga oid tashabbusni AQSH diplomatiyasi o‘z zimmasiga oldi, bu masalaga esa 1979 yilda M.Tetcher boshchiligidagi yangi Britaniya hukumati uzil-kesil nuqta qo‘ydi.

4. M.TETCHERNING NEOKONSERVATIZMIDAN E.BLERNING

“YANGI LEYBORIZMI”GA.

M.Tetcher va Britaniyada “neokonservativ inqilobi”.
Konservatorlarning 1974 yili o‘tkazilgan saylovdagi mag‘lubiyati ichki partiyaviy muxolifotning faollashuviga chaqiruv bo‘ldi. Uning g‘oyaviy yetakchisi hukumat tarkibida bo‘lgan vaqtlardayoq Margaret Tetcher bilan birgalikda bir necha bor Xitning siyosatiga qarshi chiqishlar qilgan Xit Jozef edi. Jozef guruhining tashkiliy shtabi 1974 yilda tashkil etilgan siyosiy tadqiqotlar markazi (direktori Alfred SHerman edi). Partiyaning huquqiy qanotiga tayanib, Jozef o‘z qarashlarini nafaqat Xitga, balki torilarning makmillanchilarning yangi tarafdorlariga ham qarshi qo‘yishga harakat qildi. Xit Jozef Tetcher va SHermanlar bilan birgalikda g‘arb jamiyatining 70-80 yillardagi ma’naviy qiyofasini o‘zgartirgan umumiy neokonservativ to‘lqinga hamohang bo‘lgan “yangi konservatizm” konsepsiyasining uchinchi variantini ishlab chiqishga harakat qilayotgan guruhga rahbarlik qildi.

Jozef va “yangi konservatizm”ni tubdan o‘zgartirishning boshqa tarafdorlari Britaniya jamityaidagi muammolarning ildizini barcha urushdan keyingi hukumatlarning qat’iylik bilan “odamlarning ko‘p, ko‘proq soni uchun iloji boricha ko‘proq, ko‘proq bajarish, iqtisodiyot va jamiyatni bir namuna asosida qayta qurishga” harakat qilishlarida ko‘rardi. Ular urushdan keyingi “ijtimoiy davlat” modelini tubdan o‘zgartirish zarurligini ta’kidlashdi. Xit 1974 yil kuzidagi saylov kompaniyalari vaqtidayoq bu qarashlarga yon bosishga majbur bo‘ldi. Xit partiya rahbarini qayta saylash uchun saylov o‘tkazishga qaror qildi.

Vaziyatning keskin o‘zgarishi tufayli K.Jozef saylov kompaniyasidan tez orada chiqib ketdi. 19 oktabrda u parlamentdagi nutqida g‘ayrat bilan jamiyatning “aqliy va ma’naviy sog‘lomlashtirish” yo‘llarini muhokama qilishga kirishib ketdi. Zamonaviy inqirozning eng muhim sabablaridan biri deb u past tabaqalar o‘rtasidagi tug‘ilishning yuqori ko‘rsatkichlari tufayli “inson zahiralarining yomonlashuvi”ni ko‘rsatdi. Keyingi kunlar davomida esa Jozef boshiga maltuschilik g‘oyasini targ‘ib qilish tarafdori degan ayblovlar yog‘ildi. Bunday vaziyatda u partiya yetakchiligi uchun kurashishdan voz kechishini ma’lum qilishga shoshildi va bu jarayonda qatnashishni M.Tetcherga taklif qildi.

Tetcherning o‘zi esa bu vaqtda o‘zining siyosiy qiyofasini qat’iy o‘zgartirdi. Uning keskin qoralashlar, betga choparlik va hattoki keskinlik bilan so‘zlangan nutqlari, Xitning ma’rifiy va bosiq nutqlaridan keskin farq qilardi.

1975 yilda Tetcher o‘ta og‘ir inqirozni boshdan kechirayotgan partiyaning rahbari bo‘ldi. Parlamentdagi fraksiya va partiyaning butun rahbariyati guruhlarning keskin raqobati natijasida susaygan edi. 50-yillarning boshiga nisbatan partiya a’zolari soni ikki marta, “yosh konservatorlar” harakati a’zolari soni esa uch martagacha kamaygan edi. Bularning hammasi Tetcherga partiyaning ichida tozalash o‘tkazishdan voz kechishga emas, balki partiya elitasini birlashtirishga majbur etdi. Uning “yashirin kabinetida”gi muhim lavozimlarni nafaqat Jozef va Nivlar, balki yaqindagina siyosiy jihatdan raqib bo‘lgan Prayor va Xaular ham egallashdi. Uaytlau esa hattoki, partiya yetakchisining o‘rinbosariga aylandi. Tetcher atrofida “eski gvardiya” a’zolaridan Lord Tornikfort, R.Modling, A.Madler ham paydo bo‘lishdi. Shu bilan bir vaqtda Tetcher “orqa kursichilar” o‘rtasida ham o‘z ta’sirini mustahkamlash uchun ko‘p harakat qildi. U norasmiy tarzda oddiy deputatlar bilan muloqotda bo‘lar, ko‘p yillik an’anaga qarshi o‘laroq lanch paytida past nufuzli parlament kafelarida bo‘lar, muhim muammolarni stol atrofida yoki navbatlarda muhokama qilar, mintaqaviy va yoshlar tashkilotlari vakillari bilan ko‘plab uchrashuvlar o‘tkazardi.

Tetcher ataylab partiya rahbariyati uslubini o‘zgartirarli. U yuzlab partiya faollarining qo‘llab-quvvatlashisiz “ommaviy partiyaning” tubdan o‘zgartirishsiz ijtimoiy yangilanish radikal dasturlarini amalga oshirsh mumkin emasligiga qattiq ishonardi. Partiyaga Xit kabi siyosatchi emas, balki yangi toifadagi yetakchi, tolmas kurashchi va qat’iyatli siyosatchi kerak edi. Tetcher ustalik bilan “millatni ozod etish” uchun “qo‘shinni” “jangga” olib boruvchi “general” rolini o‘z zimmasiga oldi. Ammo, “temir xonim” nufuziga ega bo‘lgan Tetcher, partiyaning oddiy a’zolari uchun o‘sha muhitdan chiqqan, fikrlash, qadriyatlarga munosabat va hayotiy tajriba jihatidan yaqin bo‘lgan “o‘zining odam” qiyofasini saqlab qolishga harakat qilardi. Bunday siyosiy usul Britaniya neokonservatizmining eng muhim farqlanuvchi belgisi bo‘lib qoldi.

1976-1978 yillarda Konservatorlar partiyasining mafkuraviy yangilanishini aks ettiruvchi dasturiy xujjatlar kompleksi ishlab chiqilgan edi. Asosiy yo‘nalishlar antietatistik va antibyurokratik to‘ntarish, xususiy tadbirkorlik asosidagi iqtisodiy o‘sish dinamikasini ta’minlash, raqobatni rivojlantirish, soliqlarni kamaytirish g‘oyalaridan iborat bo‘ldi. Neokonservativ dasturning o‘ziga xos xususiyati “yagona millat” tiklanishi va ijtimoiy totuvlikni ta’minlash g‘oyalaridan iborat edi. Xitning jamoasi tomonidan ishlab chiqilgan “mulkdorlar demokratiyasi” konsetsiyasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan Tetcherning yangi konservatizmi zamonaviy iqtisodiy nazariyaga asoslangan edi. Uning asosini M.Fridmanning Chikago monetarizm maktabi va taklif nazariyasi tarafdorlari A.Laffer va R.Riganlarning asarlari tashkil etardi. Buyuk Britaniyaning o‘zida monetaristik nazariya 60-yillardan boshlab Manchester Universiteti iqtisodchilari va M.Parkin va D.Loydler, hamda Birmingem universitetidan A.Uolterslar tomonidan rivojlantirilayotgan edi. 70-yillarda ularga Liverpul universitetdan P.Minford guruhi va London iqtisodiyoti maktabidan B.Griffitslar qo‘shildi. Uolters o‘sha paytdayoq M.Tetcherning iqtisodi bo‘yicha maslahatchisi etib tayinlangan edi.

Neokonservativ yo‘nalishdagi iqtisodchilar davlat tomonidan makroiqtisodiy boshqaruv iqtisodiy o‘sishni ta’minlay olmasligini isbot qilishardi. Iqtisodiy o‘sishning asosini faqatgina tashqari ta’sirsiz, tabiiy raqobatga, bozordagi ishbilarmonlik va ishlab chiqarish madaniyatiga asoslangan tarqoq tartib tashkil etishi mumkin. Davlatning vazifasi bunday iqtisodiy tuzumning barqarorligini ta’minlash, eng avvalo inflyatsiyaga qarshi kurashishdan iborat bo‘lishi kerak. Davlat tejamli budjet to‘lovlari amaliyoti, daromadlarning tez oshib ketishi, faol dotatsiya siyosatidan voz kechishi kerak. Iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarning saqlab turishga, neokonservatorlarning fikricha, umumiy talabni oshiruvchi omillarni rivojlantirish orqali emas, balki samarali taklifni ta’minlash-kapital va ishchi kuchning harakatlanishi, ularni taqdirlashni “tabiiy ishsizlik” sharoitida mehnat bozoridagi raqobatga mulkni xususiy sektor foydasiga qayta taqsimlashga, biznesning muvozanatlashtirilgan tuzilmasini shakllantirish, jumladan, kichik tadbirkorlikni rivojlantirishga, ishbilarmonlik faoliyatini har tomonlama rag‘batlantirgan holda ijtimoiy PATERNALIZMdan voz kechishga qaratildi.

Tetcher va uning tarafdorlarining muhim xizmati monetarizm iqtisodiy nazariyasini to‘laqonli dunyoqarash darajasidagi ijtimoiy-siyosiy ta’minot darajasiga ko‘tarishdan iborat bo‘ldi. Taklif qilinayotgan iqtisodiy model samaradorligini hisoblashdan tashqari, Britaniya konservatorlarining yangi avlodi shaxsning ijtimoiy faolligi va javobgarligining yangilanishi, davlat yordamiga umid bog‘lamasdan o‘z hayoti uchun o‘zi kurashadigan konkret inson manfaatlari ustunligi zarurligidan kelib chiqdilar. Bu ijtimoiy mafkuraning ramzi “bepul pishloq faqat qopqonda bo‘ladi”-dan iborat bo‘ldi. Britaniya neokonservatizmi siyosiy fikrining asosiy xususiyati ma’naviy argumentatsiya(dalliar keltirib isbotlash)ning katta roli inglizlarning “tabiiy” konservatizmiga Britaniya jamiyatining an’anaviy viktoriyanlikga xos ma’naviy qadriyatlar- oila va dinga, qonun va tartibga, mehatsevarlik va ehtiyotkorlikka nisbatan hurmatga nisbatan appelyatsiyadan iborat edi. Tetcher siyosiy dasturi uchun “qonun va tartib” shiori markaziy shiorga aylandi. Jamiyatning turg‘un va karaxtligiga qarshi kurashgan holda u o‘ta tartibsizlik chalkashlikka emas , balki barqaror va harakatchan jamiyatni barpo etishga chaqirardi. O‘zgarmas hissiyotga beriluvchanlik, keskinlikka asoslangan, “temir xonim”ning siyosiy usuli, chiqishlarining jo‘shqinligi, qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida qat’iylik va izchillik bilan birgalikda - bu pastulatlarning hammasi Britaniyaga xos neokonservativ siyosiy falsafaning asosini tashkil etdi.

1977 yil may oyida bo‘lib o‘tgan mahalliy saylovlardagi g‘alaba konservatorlar partiyasining yangilanishida keskin burilish yasadi. Hukmron partiya, aksincha saylovchilarning ishonchini yo‘qota boshladi. 1979 yildagi “issiq qish”ning norozilik to‘lqini ko‘pgina inglizlarni Tetcherning dalillari to‘g‘riligiga ishontirdi. Konservatorlar partiyasi tarafdorlari uchun 1979 yil martida Irland ekspremistlari tomonidan Eyri Nivoning o‘ldirilishi qattiq zarba bo‘ldi. 28-mart kuni konservatorlar umum palatasiga hukumat ishonchsizlik votumi bilan rezolyutsiyani taqdim etishda va u bir ovozdan qabul qilindi. Hukumat parlament tarqatilishini uyushtirishga majbur bo‘ldi. 1979 yil 3 martdagi saylovlarda konservatorlarni saylovchilarning 43,9%i qo‘llab-quvvatladi va ular 339 ta (635 tadan) mandatni qo‘lga kiritishdi.

Hukumat tarkibini tanlashda Tetcher bu gal o‘z tarafdorlari, ya’ni qat’iy monetar siyosat tarafdorlariga yon bosdi. Asosiy vazirliklar hisoblangan, moliya va sanoat vazirliklari Jefri Xau va Kit Jozefga topshirildi. Tetcher kollegial (bamaslahat) va har qanday bo‘linishga chek qo‘yib hukumat ishlashi xarakterini tubdan o‘zgartirdi. Hukumatda ilgarigi Tetcherning parlamentdagi chiqishlari ruhidagi keskin bahs-munozaralar olib borish rasm bo‘lib qoldi. qarorlar ko‘proq komissiya va kabinet ishtirokisiz kichik doiradagi siyosatchilar va bosh vazir ishtirokida qabul qilinadigan bo‘lib qoldi. 1981 yildayoq “Temir xonim” hukumat tarkibidan yetarlicha qat’iyatli bo‘lmagan siyosatchilarni chetlashtirib, uni “tozaladi”.

Tetcher hukumati o‘ta murakkab iqtisodiy va ijtimoiy siyosat muammolariga duch keldi. 1979 yil o‘rtasi uchun xos bo‘lgan iqtisodiy jarayonlarning ijobiy dinamikasi tezda o‘sayotgan inqiroz bilan almashdi. “Neft inqirozi” salbiy oqibatlarga olib keldi. 1979 yilda Eronda shohlik tuzumining ag‘darilishi va Eron-Iroq urushining boshlanishi munosabati bilan OPEK mamlakatlari neft narxini ikki baravar oshirishdi. 1980 yildayoq G‘arb mamlakatlari yana bir qayta ishlab chiqarish inqiroziga duch kelishdi. Buyuk Britaniyada sanoat ishlab chiqarishi 12%ga, qayta ishlovchi sanoatda 16%, yengil sanoat sohalarida 27%gacha pasayish kuzatildi. Inqiroz yangi inflyatsiyaning avj olishi va ishsizlikning tez o‘sishi bilan birga o‘tardi. 1980-1981 yillarda ishsizlar soni 1,5 dan 3,3 million kishigacha oshdi. Ammo bunday salbiy sharoitlarga qaramasdan Tetcher hukumati o‘zining oldingi iqtisodiyotni strukturaviy isloh qilish rejasidan voz kechmadi.

Monetor konsepsiyasi mantig‘iga ko‘ra, hukumat oldin inflyatsiya sur’atlarini pasaytirishga urindi. Bu vazifa sanoat korxonalariga dotatsiya qilish amaliyotidan voz kechishni, emissiya ustidan qattiq nazorat o‘rnatishni, “qimmat kredit” siyosatiga qaytishni talab qilardi. Soliq tizimi qayta ishlab chiqildi. Daromad solig‘ining pasayishi va alohida shaxs va korxonalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqqa tortishdan egri soliqlarga o‘tish natijasida katta daromadlardagi to‘g‘ri soliqlar 3,5 mlrd. funt sterlingga kamaydi, shu bilan bir vaqtda budjet daromadlarida egri soliqlar urushi 34% (1979 y)dan 39% (1981 y)gacha ko‘tarildi. Ko‘pgina iste’mol mollari, maishiy xizmat, tibbiy xizmat ko‘rsatish va boshqalarga joriy qilingan oshirilgan narxlardagi soliqlar stavkasi 8%dan 15%gacha oshirildi. Bu choralarning hammasi shaxsiy iste’molni qisqartirishni tashviqot qilish bilan bir vaqtda amalga oshirildi. Neokonservatorlar millati “mablag‘ga qarab” yashashga chaqirdilar.

Ijtimoiy xarajatlarga qaramasdan Tetcher hukumati kommunal va yo‘l qurilishi xo‘jaligi, madaniyat, ta’lim sohasidagi davlat xarajatlarini keng ko‘lamda kamaytirishga qaror qildi. 1980-1981 yillarda budjetdagi harakat moddalariga mos xarajatlar 4 mlrd.funt sterlingga qisqartirildi. Shu bilan birga davlat apparatida xodimlar sonini kamaytirildi va uni ta’minlash uchun xarajatlar ham qisqartirildi. Budjet vositalarini tejash shiori ostida mavjud davlat boshqaruv tizimini tubdan qayta qurish amalga oshirilayotgan edi. 1982 yilga kelib, hukumat tarkibidagi barcha soha vazirliklari bekor qilingan edi.

Inflyatsiyaga qarshi siyosatning eng muhimi va tarkibiy qismlarida iqtisodiyotni liberallashtirishning radikal vositasi davlat korxonalarining xususiylashtirishidan iborat edi. Ularning ko‘pchiligi zarar keltiruvchi edi va doimiy dotatsion xarajatlarni talab qilardi. Bu yukdan qutulish va xususiylashtirishdan kelgan mablag‘lar budjet balansini ancha yaxshilashi mumkin edi. Bunday qadam natijasida noiloj yana bir ishsizlik avj olishi va ijtimoiy norozilikning oshishini boshdan kechirishga to‘g‘ri keldi.

“Keskin” antiinflyatsion va strukturaviy siyosat allaqachon 1981-1982 yillarda ijobiy natijalar bera boshladi. Bu davrning tugashi arafasida inflyatsiya 4-5% ga pasaydi. 1982 yilning ikkinchi yarmidan boshlab Britaniya iqtisodiyotidan o‘sish belgilari ko‘zga tashlana boshlandi. 1983 yildan boshlab esa ishlab chiqarish qat’iy sur’atlar bilan o‘sa boshladi. Eng rentabel (daromadli) kompaniyalarning aksiyalari kursi ancha ko‘tarildi, xususiy investitsiyalar yuqori sur’atlar bilan oshdi (10,3%ga). Aholining iste’molchilik harajatlari ham 6,5 %ga oshdi. Ammo “keskin davolash” rentabelligi sust bo‘lgan sohalarda ishlab chiqarishning pasayishi, xususiylashtirilgan korxonalarda bandlikning kamayishi, mehnat bozorida kurashning keskinlashuviga olib keldi. 1981 yilga kelib mehnatga layoqatli aholi orasida ishsizlik 10% dan oshdi, yoshlar o‘rtasida esa bu raqam to‘rt baravar ortiq edi. Faqatgina 1980-1983 yillarda ishsizlar soni 2 milliondan 3 milliongacha oshdi. “Ichki shahar hududlari”- an’anaviy sohalarda faoliyat ko‘rsatgan ishchilarning shahar-markazlarida joylashgan ilgarigi hududlari xarobazorlarga aylangan edi. Bu keskin muammoni keltirib chiqardi. Jinoyatchilik va terroristik harakatlarning o‘sishi qayd qilindi.

1981 yilda Buyuk Britaniyaning yirik shaharlarini (London, Birgingem, Bristol, Liperpol) tarqoq norozilik namoyishlari qamrab oldi, bu namoyishlar ko‘p hollarda namoyishchilarning politsiya bilan to‘qnashuvlari bilan yakun topardi. Hukumat bunday namoyishlarni politsiya yordamida bosishga qaror qildi. Uyushgan ishchilar harakatiga nisbatan ham hukumat qat’iy pozitsiyada turib oldi. 80-yillarning boshida kasaba uyushmalarining norozilik namoyishlar o‘tkazish huquqlarini cheklash to‘g‘risida bir qator qonunlar qabul qilindi. Barcha birdamlik namoyishlari g‘ayriqonuniy deb e’lon qilindi. 1982 yilda ishga qabul qilinayotganda kasaba uyushmalari a’zolariga ishtiyoq beruvchi nizom bekor qilindi. Shimoliy Irlandiyadagi norozilik harakatlarini bostirish uchun hukumat yanada shafqatsizlarcha munosabatda bo‘ldi. 1981 yilda u yerga qo‘shimcha harbiy kuchlar jo‘natildi. Katolik tashkilotlar faollarining sud tomonidan ta’qib qilinishi yanada kuchaydi. Bunga javoban Irlandiyalik mahbuslar ochlik e’lon qilib, hukumatdan o‘zlariga nisbatan oddiy jinoyatchilarga qilinadigan muomalada bo‘lmaslikni, balki ular o‘zlariga siyosiy mahbuslarga nisbatan qilinadigan muomalada bo‘lishini talab qilib chiqdilar. Ulardan 10 nafarining, jumladan parlament a’zosi B.Sendisning o‘limiga qaramasdan hukumat mahbuslarga nisbatan o‘z ta’qiblarini to‘xtatmadi.

Buyuk Britaniyadagi ichki siyosiy vaziyatning keskin o‘zgarishida 1982 yildagi Folklend (Malvin) orollari bilan bog‘liq bo‘lgan tushunmovchiliklar tufayli Argentina bilan sodir bo‘lgan harbiy to‘qnashuvlar tub burilish yasadi. Mamlakat hududidan 8000 milya uzoqlikda ro‘y bergan harbiy harakatlarning muvaffaqiyati hukumatning pozitsiyasini yanada kuchaytirdi. Bu to‘qnashuv 11 hafta davom etib, bu vaqt mobaynida Tetcher harbiy harakatlarning siyosiy, moddiy va diplomatik ta’minoti bilan shaxsan o‘zi shug‘ullandi va o‘zining “temir xonim” sifatidagi shuhratini butunlay tasdiqladi. qulay fursatdan foydalanib u navbatdan tashqari parlament saylovlari o‘tkazishga qaror qildi. Saylov kompaniyasi hujumkor ruhda tashkil qilingan edi. Konservatorlar individual muvaffaqiyat va shaxsiy javobgarlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatovchi Britaniya jamiyati a’zolariga yon bosdilar.

Chuqur qayta qurish davrini boshidan kechirayotgan muxolifot saylov kurashiga tayyor emas edi. 1981 yilda leyboristlar partiyasining anchadan beri, pishib yetilgan (muqarrar bo‘lib qolgan) parchalanishi ro‘y berdi. Roy Jenkins boshchilik qilgan guruh, partiya tarkibidan butunlay chiqib ketdi va Buyuk Britaniyaning sotsial-demokratik partiyasini tuzdi. Uning rahbariyati liberallar partiyasiga yaqinlashishga harakat qildi. Liberal va Sotsial-demokratik partiyalarning an’anasi saylov kompaniyasini Tetcherizmning qat’iylik va berahmligini tanqid qilish va parlamentning vakolatlarini hukumatning imtiyozlariga zarar keltirish, evaziga hamda davlatning huquqiy asoslarini yana mustahkamlash kabi shiorlarni ilgari surishdi.

Leyboristlar partiyasida bu yillar davomida mafkuraviy jihatdan so‘l tomonga siljish kuzatildi. So‘l leyboristlar yetakchisi Maykl Fut 1980 yilda Kollagen iste’fosidan keyin partiyaga rahbarlik qila boshladi. Jenkins guruhining partiyani tark etishi o‘ng qanotni zaiflashtirib yuborgan edi. Ammo kutilmaganda Maykl Futga uning yaqin vaqtdagi ittifoqchisi Entoni Vejvud Benn tahdid qila boshladi. Ikkala yetakchi kurashi yagona mafkuraviy va saylov “maydonida” ro‘y berayotgan edi. Raqiblik kayfiyatida ikkovlon tobora radikal g‘oyalarni ilgari surishar, sotsializmning klassik qadriyatlarini tiklash, sanoatni milliylashtirishning keng dasturlarini amalga oshirish, kasaba uyushmalari huquqlarini himoya qilish, mamlakatning Yevropa Hamjamiyati tarkibidan chiqishini qo‘llab chiqishardi. Bu voqealarning noto‘g‘ri va xayoliy ekanligi tushunarli edi.

1983 yilning 9 iyunida bo‘lib o‘tgan saylovlar natijasida konservatorlarni 42,4% saylovchilar (ya’ni 1979 yilga nisbatan 1,5% ga kamroq) qo‘llab-quvvatlab chiqishdi, ammo ularning parlamentdagi fraksiyalarining mandatlari 339 dan 397 ta deputat o‘rniga oshdi, leyboristlarga 28,3%, Alyans partiyaga esa 26% saylovchilar ovoz berishdi, leyboristlar 209 ta liberallar va sotsial-demokratlar esa 23 ta mandatga ega bo‘lishdi.

80-yillarning o‘rtalarida Tetcher hukumati tomonidan izchil va keng ko‘lamli yangilashlar (o‘zgarishlar) amalga oshirildi. 1984-87 yillarda davlat ixtiyorida bo‘lgan sanoat transport va kommersiya tashkilotlarining taxminan 3/1 qismi, jumladan gaz sanoati va telekomunikatsiya sohalaridagi 9 ta eng yirik konsernlar xususiylashtirilgan edi. qimmatli qog‘ozlar bozorida hukumat “British petroleum” neft kompaniyasi, po‘lat qo‘yish, aviakosmik sanoat, elektroenergetika, suv ta’minoti, havo transporti korxonalarining ko‘pchiligining aksiyalarining paketlari sotuvga chiqarildi. Shimoliy dengizda neft konlarini izlab topish va ishga tushirish, radioaktiv izotoplarni ishlab chiqarish, ko‘mir shaxtalaridan foydalanishda xususiy sarmoya qatnashuvi yanada kengaytirildi. O‘n yillik islohotlar davomida 35 mlrd. funt sterling hajmidan ishlab chiqarish fondlari xususiylashtirildi. Davlat sektorining ulushi 10 dan YAMM (Yalpi Milliy Mahsulot)ning 6,5%gacha pasaydi.

Xususiylashtirishdan tashqari Tetcher hukumati davlat korxonalariga subsidiyalar berish va yordam berishning barcha formalari keskin qisqartirildi (1980-1987 yillar mobaynida taxminan 10 marta). Xususiy sektorning imtiyozli moliyalashtirish ham kamaydi. Xususiylashtirish jarayonida davlat sektorining qisqartirishi hisobidan bo‘lgan kishilar soni 1,9 dan 3 millionga ko‘tarildi. 80-yillar oxirlarida ishchilar soni 20 dan kam bo‘lgan korxonalarda xususiy sektordagi ishchi kuchning 35%i band edi.

Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishdan tashqari, neokonservatorlar yangi ijtimoiy falsafaning qaror topishi uchun muhim vositalardan deb “mulkning tarqalishi”-mulkdorlar toifalarining kengayishini tushunishardi. Keng ko‘lam xususiylashtirish aholining keng qatlamlariga hissador (aksioner) bo‘lishga imkon berdi. Fransuzlarning xususiylashtirish tajribasidan farqli o‘laroq Buyuk Britaniyada seksiyalarning katta qismi kichik partiyalarda sotuvga chiqarilgan edi. Bunday aksiyalar imtiyoz bilan sotilardi, bunda har bir fuqaro qat’iy cheklangan miqdordagi aksiyalarni sotib olishi mumkin edi. Aksiyalarni xususiylashtirilayotgan korxonalarning ishchi yoki xizmatchilarining o‘zlari ham xarid qilishlari mumkin edi. 80-yillarning oxirida Buyuk Britaniya hissadorlar soniga ko‘ra AQShdan keyin dunyoda ikkinchi o‘rinda turardi.

“Mulkdorlar jamiyati”ni shakllantirishga qaratilgan siyosatning ajralmas qismi uy-joy xo‘jaligi, tibbiy xizmat va ta’limni isloh qilishdan iborat edi. Uning leytmotivi “umumfaravonlik holati” tizimini qayta tuzishdan iborat bo‘ldi. Tetcher hukumati munitsipal (shahar) uy-joy mulkini keng xususiylashtirish dasturini amalga oshirishga kirishdi. Xususiy uy qurilishi har tomonlama rag‘batlantirildi, kredit uchun foizlarni to‘lash bo‘yicha imtiyozlar, (bu kreditlar uy qurilishi uchun ishlatilardi), qurilish kompaniyalariga uy-joy qurilishiga to‘lovlar ikki baravar kamaytirildi. O‘z uyiga ega bo‘lish, nafaqat shaxsiy uy-joy muammosini hal qilish nuqtai-nazaridan, balki hayotning yagona standartini bekor qilish, maishatning individual estetikasini rivojlantirish, hamda egalik hissining o‘zini mustahkamlash nuqtai nazaridan qoralardi.

Sog‘liqni saqlash sohasida Tetcher hukumati amalda Xit kabineti siyosatini davom ettirdi. Sog‘liqni saqlash Milliy xizmatini xususiylashtirish keng miqyosdagi dastur o‘rniga uni “Deetatizatsiya” (davlat tasarrufidan chiqarish) qilishga, unga bozor munosabatlarini kiritishga urinishlar bo‘ldi.

Neokonservatorlar “ta’limda fikrlar xilma-xilligi (blyuralizm)”ni tiklash dasturini e’lon qilib, ta’lim sohasida ham egalitarizm (jamiyatda barchaning tengligini asosiy tamoyil deb hisoblovchi kichik burjuaziya utopistlik ta’limoti tarafdorlari J.J.Russo, yakobinchilar Grakx Babyof)ga qarshi kurashni davom ettirdi. 1980 yilda ta’lim jarayonini nazorat qilishda ota-onalar huquqlarini kengaytirish maktabdagi ichki kengashlar vakolatini yanada oshirish, fuqarolarga ta’lim muassasalari to‘g‘risida to‘liq ma’lumotni yetkazishni siyosatning muvaffaqiyatli tugash paytida Tetcher hukumati davlat tomonidan kapital qo‘yilishini sezilarli darajada oshirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ularning asosiy obyektlari avtomobil sanoati, elektron, poligrafiya, sellyuloza qog‘oz, kimyo sohalaridan iborat bo‘ldi. Ilgarigi “cho‘loq o‘rdaklarni qo‘llash” amaliyotidan farqli o‘laroq bu investitsiyalar rentabelligi yuqori bo‘lgan ishlab chiqarish sohalarida amalga oshirildi va texnik-texnologik bazani keyinchalik yangilashga sarflandi. Ishchi xodimlar malakasi sezilarli darajada oshdi. Mehnat bozoridagi ma’lum bir napryajennost-ga qaramasdan, 80-yillarning oxiriga kelib ishsizlik kamayib bordi (1987 yilda 9,8% dan 1989 yilda 6,8% gacha). Mehnat kadrlari malakasining oshirilishi va menejmentning eng yangi tizimini kiritish natijasida mehnat unumdorligi katta sur’atlar bilan oshdi.

Britaniya iqtisodiyotining sog‘lomlashtirishdan nafaqat uning jahon xo‘jalik tizimida raqobatbardoshligining oshganligi, balki shaxsiy ehtiyojning barqaror oshishi ham guvohlik berardi. 80-yillarning ikkinchi yarmida aholi daromadlari yiliga 5%dan oshib bordi. Bu davrga kelib, ingliz oilalarining 64%i o‘z uylariga, 70% o‘z avtomobillariga ega bo‘lishdi, aholining yarmidan ko‘pi darajasi yuqoriroq bo‘lgan pullik ta’lim muassasalarida o‘z bolalarini o‘qitishga imkoniyatlari yetarli edi. Aholining bu qatlami o‘zlarini “o‘rta sinf”ga tegishli deb hisoblashadi.

Iqtisodiy o‘sish davrida hukumat parlamentni uning vakolatlari tugashiga bir yil qolganda tarqatib yubordi. Yangi saylovlar 1987 yil 11 iyunda bo‘lib o‘tdi. Konservatorlar dasturi optimizmga to‘la edi va saylovchilar diqqatini o‘tgan yillardagi yutuqlarga qaratdi. Hukmron partiyani saylovchilarning 42,3%i qo‘lladi (ya’ni oldingi saylovlarga qaraganda 0,1%ga kamroq), bu ularga 376 deputatlik mandatini olib keldi. Liberal va sotsial-demokratik partiyalar alyansi esa saylovchilarning 22,9%i tomonidan qo‘llab-quvvatlandi va 22 mandatga ega bo‘ldi. Alyans partiyalari uchun tashvishli omil ularning parlamentdagi fraksiyasining bir a’zoga kamaygani emas, balki saylovchilarning ishonchi pasaygani bo‘ldi oldingi saylovlarda ularga 4% ko‘proq saylovchilar ovoz bergan edi. Leyboristik partiya vaziyatiga esa rahbariyatning almashgani ta’sir ko‘rsatdi. Partiya rahbarligiga radikal guruhlar bilan rejali kurashni boshlagan sentristik aholi vakili Nil Kinnok saylandi. Ammo leyboristlar partiyasining yangi rahbariyati yangilangan mafkuraviy dasturning ko‘lam (asos)larini aniqlashga muvaffaq bo‘lmagan edi. Ular olgan ovozlar ulushi 28,3 dan 32,1%ga ko‘tarildi, ularning parlamentdagi fraksiyasi 209 dan 229 deputatga oshdi, ammo obhinalar palatasida kuchlar mutanosibligini o‘zgartirish uchun bu muvaffaqiyatlar kifoya emas edi.

Muvaffaqiyatli o‘tgan saylovlardan keyin Tetcher hukumat yo‘nalishiga biror tuzatishlar kiritmadi. 1988-1990 yillar davomida aeroportlar infratuzilmasi, suv bilan ta’minlash tizimlari va elektroenergetikani qamrab olgan yangi xususiylashtirish amalga oshirildi. Kompaniyalar foyda solig‘i hamda daromad solig‘i stavkalari yana kamaytirildi. Shahar uy-joylarini xususiylashtirish, xususiy uy qurilishini rag‘batlantirish, ta’lim tizimini isloh qilish davom ettirildi. 1988 yilda nafaqa tizimi qayta tashkil qilindi. Bu uning ma’muriy boshqarilishi darajasini pasaytirishga va ijtimoiy yordamni o‘z egasiga aniqroq yetkazishga imkon berdi. Uyushgan ishchilar harakatiga yangidan zarba berildi. 1988 yildagi bandlik to‘g‘risidagi akt noroziliklarni e’lon qilish qoidalarini buzgan kasaba uyushmalariga qarshi ko‘riladigan choralarni UJESTOCHIL. 1990 yildagi akt kasaba uyushmalariga u yoki bu korxonaning xodimlari kasaba uyushmasi tashkilotiga butunlay a’zo bo‘lish va kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lmagan shaxslarni ishga qabul qilmasliika imkon beruvchi “yopiq sex” qoidasini bekor qildi.

qulay iqtisodiy konyuktura saqlangan sharoitda Tetcher hukumati mavqei 80-yillar oxirigacha barqaror edi. Ammo Tetcherizmning salbiy jihatlari ham asta-sekin namoyon bo‘la boshladi. “Faravon mamlakat”ni bekor qilishga qaratilgan yo‘nalish jamiyatda chuqur ijtimoiy qutblanish (ya’ni keskin qarama-qarshi qismlarga ajralish)ga olib keldi. 80-yillarda aholi jon boshiga o‘rtacha daromad 23%ni tashkil etganligiga qaramasdan, deyarli 20% oilalar qashshoqlik yoqasiga kelib qolgan edilar. Jamiyatning bu tabaqasi yangi konservatorlar tomonidan targ‘ib qilinayotgan kurashchanlik va raqobat ustunligi (kulti)ni salbiy qabul qilishdi. Ayni paytda tetchirchilar harakatchan, emonsipirovanno‘ye ijtimoiy guruhlar, jamiyat qo‘llab-quvvatlashi va ta’minotidan voz kechib, mustaqil, o‘z hayotini o‘zi “yaratuvchi” odam haqidagi g‘oyalari ularga xos bo‘lgan an’anaviy viktorian qadriyatlar, Tetcher uslubining JESTKOST siyosat va mafkuraviy xilma-xillik bilan ayovsiz kurash bilan mos kelmas edi. Tetcherizmning axloqiy holsizlanganligi namoyon bo‘la boshladi.

Tetcherning siyosiy avtoritarizmi bilan kelisha olmaslik sababida 1986-1989 yillarda hukumatda mudofaa vaziri Maykl Xezeltayp va bosh vazir o‘rinbosari Jefri Xauning o‘z ixtiyorlari bilan iste’foga chiqishlariga olib kelgan bir qator shov-shuvlar bo‘lib o‘tdi. 1989 yil noyabridagi moliya vaziri Nigel Lousonning iste’fosi esa allaqachon jamiyatda keng norozilik tarqalayotgan paytda ro‘y berdi. Bunga mahalliy soliqqa tortish tizimining isloh qilinishi bahona bo‘ldi. Mahalliy hukumat organlari va qoidaga ko‘ra ko‘chmas mulk narxi va biznes hajmi asosida belgilanuvchi soliq o‘rniga yagona soliq joriy qilingan edi. Ko‘pchilik inglizlar yangi soliqni ijtimoiy adolatsizlikning eng ashaddiy namoyon bo‘lishi sifatida qabul qilishdi. qo‘llab-quvvatlash (ishonch)ni yo‘qatayotgan Tetcher 1990 yilning kuzida partiya yetakchisi saylovlarini o‘tkazishga majbur bo‘ldi.

Birinchi turda Xezeltayp bilan kurashib, Tetcher 204 ta ovozga ega bo‘ldi. Uning raqibi - 152 taga. Bu ikkinchi turda qatnashish uchun yaxshi imkoniyat edi, ammo bunday yetakchilik uchun kurash olib borish partiyani tarqalish yoqasiga olib kelishi mumkinligini fahmlagan Tetcher o‘z nomzodligini olishga qaror qildi. Ikkinchi turda Xozeltaypga Tetcher yaqinlaridan ikkita siyosatchi Jon Meyjor va Duglas Xordlar raqiblik qilindi. Meyjorni ham tetchirchilar (jumladan “temir xonim”ning o‘zi ham), ham davlat siyosatini o‘zgartirish tarafdorlari qo‘llab-quvvatlashdi. Uning yoshi ham unga foyda qildi: Tetcherning 47 yoshli merosxo‘ri, 57 yoshli muxolifotchi Xezeltayp yoki 60 yoshli Xerdga qaraganda ko‘proq partiya rahbariyatining yangilanishi ramziga yaqinroq edi. Ovoz berishning ikkinchi bosqichi natijalariga ko‘ra, Meyjor 185 ta, Xezetayp-131, Xerd-56 ovozga ega bo‘lishdi.