Ызбекистон республикаси

7-mavzu: Yer qa`ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to`lovlar 
1.Yer qa`ridan foydalanganlk uchun soliqning o`ziga xos xususiyatlari.
2.Yer qa`ridan foydalanganlik uchun soliqning to`lovchilar tarkibi.
3.Yer qa`ridan foydalanganlik uchun soliqning ob`ekti.
4.Yer qa`ridan foydalanganlik uchun soliqning stavkalari.
Mavzu bo`yicha qo`yilag`tgan muammolar: 
er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqning stavkalarini foydali kazilmalarni kazib olish va 
qayta ishlash, ularning kancha chuqurlikda joylashganligi va tozaligi, kazib olishning rentabelligiga ta`sir 
ko`rsatadigan boshqa xususiyatlarini hisobga olib belgilash; 
er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqning ob`ektini belgilashda ularni ishlatish soxasiga 
qarab guruhlarga ajratish muammosi; 
er osti boyliklaridan foydalanag`tgan korxonalar zimmasiga to`lanag`tgan soliqlar summasini 
proportsional holatda taqsimlash muammosi. 

---

84 
Soliqqa tortish maqsadida «er osti» tushunchasiga er ka`rining tuprok qismidan pasta joylashgan 
qismi tushuniladi. Er ka`ri bo`lmagan joylarda suv Yuzasidan past qismi va geologik izlanuv g`ki egallash 
imkoniyatiga ega bo`lgan suv xavzalari g`ki okimlarining tagi (tubi) hisoblanadi. 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqni O`zbekiston Respublikasi xududida foydali 
kazilmalar kazib olishni amalga oshiruvchi Yuridik va jismoniy shaxslar to`laydilar (105 m). Bu soliqni 
yagona soliq to`lovchi kichik biznes korxonalari, yagona er solig`i to`lovchi qishloq xujaligi tovar ishlab 
chiqaruvchilari hamda savdo va umumiy ovqatlanish va gramplastinkalar, kassetalar va disketalar 
sotuvchi korxonalar va qat`iy stavkada soliq to`lovchi Yuridik shaxslar ham to`lamaydilar. 
Agar tarkibida rangli, nodir, kora metallar va boshqa mineral xom ashg`ni kazib oluvchi korxona uni 
qayta ishlashga ikkinchi korxonaga bersa, soliq to`lovchi bo`ladi tayg`r mahsulotni sotuvchi korxona 
hisoblanadi. Masalan, mis kazib oluchi korxona rudani Olmalik kon - metallurgiya kombinatiga berdi. 
Kombinat tayg`r mahsulot qilib sotadi. Bu erda kombinat soliq to`lovchi hisoblanadi. Agar kazib olingan 
rudani Respublikadan tashkariga ortsa soliq to`lovchi bo`ladi ruda kazib olgan korxona hisoblanadi. 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq ob`ektiga quyidagilar kiradi: 
foydali kazilmalar (shu jumladan kushilib chiqadigan foydali kazilmalar va qimmatli komponentlar) 
kazib olish xajmi; 
texnogen xosilalarning (mineral xom ashg` kazib olish va ularni qayta ishlash chiqindilarning) 
xajmi; 
tuplangan rangli toshlar, poleontologiya koldiklari va boshqa geologik kollektsiya materiallarini 
hisobga olingan qiymatidir. Bular ichida asosiysi foydali kazilmalar bo`ladi energiya beruvchilar (gaz, 
neft’, kumir va b.) rangli va nog`b metallar, nodir metallar (oltin, kumush), temir, tog`-kimg` mahsulotlari 
va boshqalar kiradi. 
Soliq ob`ektlarining turlari va soliq stavkalarini har yili O`zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Maxkamasi yangi yil bYudjetini tasdiqlag`tganda belgilab, Oliy Majlis muxokamasidan o`tkazadi. 
2003 yil uchun belgilangan soliq stavkalari: 
foydali kazilmalar xajmiga nisbatan foizlarda belgilangan. Albatta bu erda xajm qiymati chiqariladi. 
2003 yildan boshlab foydali kazilmalar tarkibiga xom ashg` ishlab chiqarish uchun qo`llanadigan bazalt 
kiritildi; 
texnogen xosilalaridan foydalanganlik huquqi uchun esa asosiy kazilma boylik stavkasiga nisbatan 
30 foiz qilib belgilangan; 
rangli toshlar, poleontologiya koldiklari yig`ish uchun esa ularning hisoblangan qiymatidan 5 foiz 
qilib belgilangan. 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq to`lashdan quyidagilar ozod etiladi: 
er ka`rini geologik jixatdan o`rganuvchi shaxslar; 
geologiya, minerologiya va boshqa alohida kuriklanadigan tabiiy xududlarda ilmiy ishlar olib 
boruvchi shaxslar; 
keng tarkalgan foydali kazilmalar kazib olishni o`zlariga berilgan er uchastkalari doirasida xo`jalik 
va maishiy extig`jlar uchun belgilangan tartibda amalga oshirag`tgan er egalari va erdan foydalanuvchilar; 
Yuridik shaxslar balansida bo`lgan va ular tomonidan tadbirkorlik faoliyatida foydalanilmag`tgan 
fukarolik va safarbarlik ahamiyatiga molik ob`ktlarga er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq 
solinmaydi. 
Soliq to`lovchi Yuridik va jismoniy shaxslar soliq hisobini o`sib boruvchi yakun bilan mustaqil 
hisoblaydilar va o`zlari joylashgan xududdagi soliq idoralariga moliyaviy hisobotlar topshirish uchun 
belgilangan muddatda topshiradilar. 
Soliq hisobi foydali kazilmalar kazib olganlik va texnogen xosilalardan foydalanganlik uchun 
yilning har choragi va yillik moliyaviy hisobotlarni taqdim etish uchun belgilangan muddatdan 
kechiktirmay taqdim etadilar. 
Keng tarkalgan foydali kazilmalarni kazib olish bilan shug`ullanuvchi jismoniy shaxslar yiliga bir 
marotaba, keyingi yilning 20 yanvaridan kechiktirmay soliq hisobini taqdim etadilar va to`laydilar. 
Soliqni to`lash muddatlari: 

---

85 
foydali kazilmalar kazib olish va texnogen xosilalardan foydalanganlik uchun har oyda hisobot 
oyidan keyingi oyning 20 kunigacha to`laydilar; 
kolgan holatlarda yilning har choragida choraklik va yillik hisobotlar topshirish muddatida to`lanadi. 
CHoraklik va yillik muddatlar tugashi bilan soliq hisobi to`ziladi. 
2003 yilda ham er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to`lash mexanizmi, 
hamda soliq stavkasi 2002 yil darajasida saklanib kolindi. 
Misol uchun «A» korxonaning 2003 yil 1 - chorak uchun er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun 
soliq hisobini kurib o`tamiz: 
2003 yil 1 - chorak uchun er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq hisobi 
kazib 
olish 
xajmi t. m3 
Soliq 
summasi m.sum 
Er 
ostidan 
foydalanish 
turlari 
Yil 
boshidan 
hisobo
t choragi 
uchun 
Kiy
mati 
m.sum 
Sol
iq 
stavkasi 
%, sum 
Yil 
boshidan 
his
obot 
choragi 
uchun 
Bu
nak 
to`lovi 
summasi 
Tul
anishi 
kerak 
m.sum 
Neft’ 
Kumir 
Jami 
600 
500 
600 
500 
600
00 50000 
12,
3 
3,8 
738
0 1900 
9280 
738
0 1900 
9280 
700
0 
150
0 
850
0 
380 
400 
780 
o`z-o`zini nazorat qilish savollar: 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etishdan maqsad nimada? 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqning bYudjet daromadlaridagi hissasi qanday? 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqning to`lovchilari kimlar? 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqning stavkalari va soliqqa tortiladigan ob`ekt qanday 
aniqlanadi? 
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to`lash tartibi qanday? 

---

86