İstiqlal və Suverenlik Tofiq Köçərli
Yüklə 226,26 Kb. Pdf görüntüsü
|
müstəqilliyinə qəsd edən hər bir kəs - kim olur-olsun, bolşevik, menşevik denikinçi və i.a. fərqi yoxdur - Azərbaycanın düşmənidir”. Ziyadxanovun bu cavabı iki baxımdan əlamətdar və qibtəedicidir: − Azərbaycan Cümhuriyyəti ağlagəlməz beynəlxalq çətinliklərinə baxmayaraq və ingilis generalının vasitəçiliyinə məhəl qoymayaraq Denikinə münasibətdə müstəqil xətt yeridir, real Denikin təhlükəsi qarşısında büdrəmir və başını itirmir, ləyaqət və şərəfini, həm öz milli mənafelərini, həm də obyektiv olaraq Gürcüstanın mənafelərini mətanətlə qoruyur. − Rüstəmbəyova edilən “qə’ti bilin...” xəbərdarlığı təkcə Rüstəmbəyov üçün ibrət dərsi deyildi. Bu geniş planda Azərbaycanın müstəqilliyi və suverenliyi məsələsinə yanaşmaqda diplomatlarımızın, dövlət adamlarımızın özündən qondarmaçılığının, rəsmi xətdən sapmaların, əyintilərin qarşısını almaq dərsi idi, prinsipial məsələdə aydın, dürüst, dəqiq mövqe tərbiyə etmək dərsi idi. Dövlət adamlarının təfəkküründə intizam, sözündə məs’uliyyət aşılamaq dərsi idi.
Azərbaycan Ermənistanla da normal münasibətlər yaratmağa maksimum sə’y göstərdi. 1919-cu ilin noyabrında Tiflisdə Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişi bağlandı. Onu baş nazirlər N.Yusifbəyov və A.Xatisov, habelə şahid kimi Gürcüstan Xarici Đşlər naziri E.Gegeçkori və müttəfiq dövlətlərin Zaqafqaziyada ali komissarı əvəzi amerikan C.Rey imzalamışdılar. C.Rey tərəflərin razılığı ilə sazişin tə’minatçısı tə’yin edilmişdi. Sazişə görə Azərbaycan və Ermənistan silahlı münaqişələri dayandırmalı və bütün mübahi- səli məsələləri danışıqlar vasitəsilə həll etməli idilər. Lakin sazişin mürəkkəbi qurumamış Ermənistan sazişin şərtlərini pozdu. C.Rey Ermənistanın öz öhdəliklərinə əməl etməsinə nail ola bilmədi. (C.Rey 1919-cu ilin oktyabrında Azərbaycanda - əvvəlcə Bakıda, ondan sonra Gəncədə olmuşdu. Gəncədə o, şəhərin tarixi və görməli yerləri ilə tanış olmuş, Gəncə valisi X.Rəfibəyov, onun müavini H.Xoyski, şəhər bələdiyyə rəisi Ə.Xasməmmədov, şəhərin digər rəsmi şəxsləri və ziyalılarla görüşüb söhbətlər aparmışdı. Həmin adamlar dövrün yetkin, ziyalı, hərtərəfli inkişaf etmiş əsl azərbaycanpərvər adamları idi. Onlar, ümumiyyətlə, Gəncə mühiti C.Reyə çox güclü tə’sir bağışlayır. Rey Azərbaycana, Azərbaycan xalqına, gəncəlilərə heyranlığını gizlətmir. Açıq deyir ki, “mən bir çox ölkələri, o cümlədən Zaqafqaziya respublikalarını gəzib dolanmışam, lakin özümlə Azərbaycan, onun xalqı, burada xalqların münasibəti, nizam-intizam, öz Cümhuriyyətini mədəni əsaslarda qurmaq cəhdləri haqqında, xüsusən də Azərbaycanın ilk paytaxt şəhəri olan Gəncə şəhəri haqqında... ən yaxşı təəssürat, ən yaxşı xatirə aparıram”. C.Rey Gəncə şəhərində ziyalıların apardığı mədəni işdən razılığını bildirərək, bu fəaliyyət sayəsində Gəncədə cəhalətə üstün gəlinməsini, həyatda ahəngdarlığa nail olunmasını, bütün vətəndaşlar üçün eyni şərait və onların arasında xoş münasibətlər yaradılmasını, Gəncənin anarxiyadan qorunub saxlanmasını xüsusi ilə qeyd etdi. Bütün bunlara görə, C.Reyin fikrincə, Azərbaycanın gələcəyinə nigaran qalmamaq olardı. Gəncədə gördüklərindən, gəncəlilərlə görüşlərdən vəcdə gələn C.Rey demişdi ki, mən “zəngin təbiətə və mədəni insanlara malik olan Gəncə şəhə- rinin” vətəndaşı kimi qeydə alınaramsa, özümü xoşbəxt sayaram. Görünür, Bakıda və Gəncədə iqtidar nümayəndələrinin, ziyalıların, aristokratların ada “bəy” sözünü əlavə etməklə bir-birlərinə ən’ənəvi müraciəti, bu sözdəki incəlik C.Reyin xoşuna gəlibmiş. Yə’qin, buna görə də, o, Gəncənin fəxri vətəndaşı seçilərsə, məhz “Ceyms bəy adı ilə” seçilməsi arzusunda olduğunu bildirmişdi. C.Rey ümid etdiyini bildirmişdi ki, Gəncə şəhər duması onun xahişinə baxacaqdır. C.Rey Gəncədən Tiflisə getmək ərəfəsində bir xeyirxah addım atdı: Gəncə şəhərinin kasıb adamları üçün 50 min manat ianə verdi. Gəncəlilər C.Reyin xahişinə e’tinasız qalmadılar. C.Rey Gəncədən Tiflisə qayıtdıqdan sonra Gəncə bələdiyyə rəisi Ə.Xasməmmədov “Azərbaycan Cüm- huriyyətinin Amerika ilə gələcək mədəni-sənaye əlaqələri naminə” C.Reyi Gəncə şəhərinin fəxri vətəndaşı seçmək təklifi ilə şəhər dumasına müraciət etdi.
Şəhər duması noyabrın 4-də həmin məsələyə baxaraq qərara aldı: “Polkovnik Ceyms Rey, Ceyms bəy adı ilə Gəncə şəhərinin fəxri vətəndaşı seçilsin”. Ceyms bəy Gəncə şəhərinin ilk və deyəsən, hələlik yeganə amerikan fəxri vətəndaşıdır). Ermənistanla normal münasibətlər yaradılmamasının başlıca səbəbi Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları irəli sürməsi və bu iddiaları zorla həyata keçirmək cəhdi göstərməsi idi. Ermənistan Naxçıvanı, Dağlıq Qarabağı, Zəngəzuru Azərbaycandan qoparıb özünə qatmaq istəyirdi. Bu nə ilə nəticələndi? Ermənistanın məğlubiyyəti ilə. Təfsilata varmadan deyək: − Naxçıvanda hadisələrin cərəyanının həqiqi mənzərəsini Ermənistanın birinci baş naziri Kazaçnuni 1923-cü ildə e’tiraf edib. O yazıb: “Müsəlman Naxçıvanı və Şərurunda, ...müsəlman rayonlarında inzibati tədbirlərlə qayda- qanun yarada bilmədik, silaha əl atmağa, qoşun yeritməyə, dağıtmağa və qırğın törətməyə məcbur olduq. Vedibasar, Şərur-Naxçıvan kimi mühüm yerlərdə öz hakimiyyətimizi hətta silah gücünə qura bilmədik, məğlub olduq və geri çəkildik”. − XΙ Qızıl Ordu 32-ci diviziyasının kəşfiyyat rəisi 1920-ci il iyunun 25-də Ermənistanın Zəngəzurdakı uğursuzluğu barədə yazmışdır: “Ermənistan Zəngəzurda kürdlərin güclü müqavimətinə rast gəlib. Buraya göndərilən ən yaxşı erməni dəstələri - Andranikin, Hamazaspın və Dronun dəstələri böyük itkilər veriblər... Ararat hökuməti kürdlərə qarşı fəallığını dayandırmağa məcbur olmuşdur”. − Ermənistanın Dağlıq Qarabağa yiyələnmək planı puç olmuşdu. 1920-ci il martın 22-23-də Ermənistanın Dağlıq Qarabağda Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı təşkil etdiyi silahlı çıxış darmadağın edilmişdi. Erməni mənbələrinə görə, o zaman müharibədə 30 min erməni məhv olmuşdu. Zənnimcə, bu rəqəm şişirdilmişdir. Amma erməni silahlılarının külli miqdarda itki vermələri faktdır. Yüklə 226,26 Kb. Dostları ilə paylaş:
|