İmam Birgivî (ö. 981/1573), XVI yüzyılda Osmanlı Devleti’nin ilim, kültür

5.1.
 
Abdulkâhir el-Cürcânî,
 el-Avâmilü’l-Mie
Cürcânî 
el-Avâmil
’ine, “el-Avâmilü’l-mie” adını vermiştir. Buna uygun olarak 
eserinde 100 âmil zikretmiştir. Bu âmilleri lafzî ve manevî olmak üzere iki ana 
kısma ayırarak lafzî âmilleri kıyasî ve semâî olmak üzere iki gruba ayırmıştır. 
Semâî âmilleri on üç grup halinde doksan bir maddede incelemiştir. Kıyasî 
âmilleri ise yedi maddede ele almıştır. Son olarak da iki manevî âmil zikrederek 
toplamda 100 âmil zikretmiştir.
35
32 Bk. Çelebi, 
a.g.m.
, 2-3.
33 Durmuş, “el-Avâmilü’l-mie”, 4: 107.
34 Kâtip Çelebi, 
Keşfu’z-zunûn an esâmâ’l-kütüb ve’l fünûn
, (Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941), 2: 
1179.
35 Bk. Abdülkâhir el-Cürcânî, 
el-Avâmilü’l-mie
, thk. Bedrâvî Zehrân, Kahire: Daru’l-Meârif, ts.).

---

Zülfikar Durmuş – Ramazan Meşe: 
Birgivî’nin 
el-Avâmil
 Adlı Eserinin 
Nahiv İlminin Öğretimindeki Yeri ve Önemi
27
Cürcânî’nin 
Avâmil
’i, Birgivî’nin 
Avâmil
’inden yaklaşık beş asır önce telif 
edilmiştir. Birgivî’nin, Cürcânî’nin 
Avâmil
’inden istifade ettiği kesin kabul edilir.
36
Ancak iki eser arasında gerek muhteva gerekse verilen örneklerde farklılıklar 
olduğu bilinmektedir. Bu iki eser birbirine kıyas edildiğinde şu maddeler ön 
plana çıkmaktadır:
1. Her iki eser de aynı ismi taşımalarına rağmen muhteva ve yöntem olarak 
birbirinden farklılık arz eder.
2. Cürcânî eserine herhangi bir mukaddime ile başlamazken, Birgivî, 
besmele, hamdele ve salvele ile başlayıp, iʻrâbı bilmek isteyen herkesin yüz 
maddeyi bilmesi gerektiğini mukaddimede ifade eder.
3. Cürcânî toplamda bu eserini yüz âmil üzerine bina edip bunları yüz 
maddede incelemektedir. Birgivî ise yine eserini toplamda yüz maddede ele 
alır. Ancak bunların altmışını âmil, otuzunu maʻmûl ve onunu da iʻrâb olarak 
ele almıştır.
4. Yine Cürcânî 
Avâmil
’inde semâî âmilleri 13 gruba ayırarak incelerken 
Birgivî bunları beş ana grupta inceler.
5. Cürcânî toplamda 91 semâî âmil zikrederken, Birgivî bunların 47’sini 
zikretmeyip kendisi de 7 âmil ekleyerek toplam 49 semâî âmil zikretmiştir. 
Şöyle ki; Birgivî, Cürcânî’nin 
Avâmil
’inde geçen beş nida harfini ve dokuz fiil 
ismini, kıyâsî âmiller bahsinde saydığı dokuz kıyâsî âmilden biri olan mana-yı 
fiil kabul etmiştir. Yine Birgivî, Cürcânî’nin sekizinci babda zikrettiği dört ismi, 
kıyâsî âmiller bahsinde saydığı dokuz âmilden olan tam mübhem isim kabul 
etmiştir. Ayrıca Cürcânî’nin onuncu babdaki 13 nakıs fiili, on birinci babdaki 
4 mukarabe fiili, on ikinci babdaki 4 medh/övme ve zemm/yerme fiili ve on 
üçüncü babdaki 7 kalp fiilini, fiil maddesinde tek bir âmil olarak kabul etmiştir.
6. Birgivî, Cürcânî’den farklı olarak levlâ, key, leʻalle, cinsini nefy eden lâ, 
izâmâ, ism-i tafdil ve mana-yı fiil gibi âmilleri de eklemiştir.
7. Cürcânî, harf-i cerleri zikrederken bu harflerin kullanıldığı diğer anlam
-
ları da verir. Ancak Birgivî, bunlardan bahsetmez. Sadece harf-i ceri zikredip 
bir örnek verir.
36 Arslan, 
Arap Gramerinde İki Avâmil Risalesi ve Bunların Mukayesesi,
164.

---