Kurs ishi mavzusining dozarbligi.
Darhaqiqat, iqtisodiyotda narxlarning
barqarorlıgi deganda narxlarning keskin tushib yoki keskin oshib ketmasligi
tushuniladî. Shu boisdan narxlarning barqarorligiga erishish strategik vazifalar
sirasiga
kiradi.
Binobarin,
narxlarning
keskin
tushib
ketishi
ishlab
chiqaruvchilarning foyda me‘yorini tushishiga hamda tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish hajmining pasayishiga sabab bo'ladi. Bu holat iqlisodiyotda iqtisodiy
o'sishning pasayishi, ishsizlik darajasınıng ortishi kabı salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin.
Aksincha. narxlaming keskin oshib ketishi, o‘z navbatida, aholi xarıd qobiliyatı
hamda real daromadlarining pasayishi natijasida aholi turmush farovonligiga salbiy
ta'slr ko'rsatadi Kurs ishini ob'kti. Mamlakatda narxlar barqarorligini ta'minlash
yuqoridagi salbiy oqibatlarning oldini olish hamda barqaror iqtisodiy o'sish
sur‘atlariga erishish imkonini beradi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda,
valyuta siyosatini liberallashtirish sharoitida, respublikamizda narx-navoning
keskin oshib ketıshiga yo‗l qo'ymaslik, aholi turmush farovonligini oshirishga
qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Bu borada, ya'ni aholini asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror
ta'minlash maqsadida o'tgan yildan hozirgi paytgacha 155 million AQSH dollari
miqdorida shakar, o'simlik yog'i, kartoshka va tovuq go‘shti kabi mahsulotlar ichki
bozorning ehtiyojini qondirish uchun chetdan keltirildi
Shuningdek, ichki bozorni iste'mol tovarlari bilan to'yintirısh uchun ımport
asosida olib kelinadigan 6200 turdagi tovarlar bo'yicha rol qiymatidagi import
bojlari o'rnatildı va 8 mingdan ortiq tovarlar bo'yicha aksiz va bojxona to'lovlari
ikki marotaba kamaytirildi.
Ahamiyatga molik jihati shundaki, buğun mamlakatimizda 27 turdagi, jumladan
neft mahsulotlari, sement, qora metallar prokati, mis, paxta tolasi va boshqa yuqori
likvidli mahsulot turlari, xom ashyo va materiallarni ichki bozorda faqat birja
savdosi orqali bozor tamoyillari asosida sotish tizimi yaratildi. Shuningdek,
Davlatimiz rahbarining joriy yilning boshida qabul qilingan Farmoniga asosan,
go'sht mahsulotlari, o'simlik yog'i va shakar mahsulotlari ishlab chiqaruvchi
korxonalar va import qiluvchi tashkilotlar 2019-yil 1- yanvargacha bojxona
to'lovlaridan ozod qilindi. Ushbu Farmon bilan alohida import qiluvchi
korxonalarga berilgan imtiyozlar bekor qilinıb, aholining barcha qatlamı uchun
teng sharoıtlar yaratildi.
4
1.BOB.Narx tushunchasi va bozorda narx belgilash nazariyasi
1.1 Narxn tushunchasi
Narx – bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining
vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu
tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning
bozorda namoyon bo‗lish shakli.Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko‗rgan
foydasi, foydalanish darajasi. Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi,
didi va to‗lov qobiliyatiga bog‗liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik
mahsulot kerak bo‗lsa, unda bitta turdagi to‗lash qobiliyati bo‗ladi. Agarda unga
bir nechta mahsulot kerak bo‗lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‗lash
qobiliyati bo‗ladi. Chunki mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo‗ladi. Bu
haqiqat bizni agregatlashgan bozor talab chizig‗iga olib keladi.Mahsulotning
narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta‘sir ko‗rsatadi.
Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‗lsa, unda xaridor
tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta‘sir qiladi.
Bu vaziyatda xaridor o‗zi uchun eng ma‘qul va ko‗proq foydali bo‗lgan mahsulotni
sotib oladi.Narx – ―marketing-miks‖ kompleksining vositalaridan biri hisoblanadi.
U hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan holda
ko‗rilmasligi kerak. Korxona biron bir ―narx muammosini‖ tahlil qilganda ko‗p
hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‗liq bo‗lmagan raqobat
ko‗rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi.Bozor xo‗jaligi faqatgina erkin raqobatli
narxlar sharoitida samarali faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli
tanlov, talab va taklif nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan
holda sotuvchi va xaridor o‗rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida
hosil bo‗ladi. Narx-navo, ya‘ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab
elementidir. U har doim o‗zgarib turadigan, harakatchan mexanizm bo‗lib
bozordagi vaziyat o‗zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi.Narx
va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qismlaridan biridir. Oxirgi
yillarda narx bo‗yicha olib borilgan keng ko‗lamli ishlar natijasida
mikroiqtisodiyot va marketing orasidagi masofa kamaymoqda. Mahsulotning narxi
va nafliligi o‗rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir.Narx
marketing va firma faoliyatining boshqa o‗zgaruvchilari bilan uzviy aloqada
bo‗ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‗zgarib turadi. Marketingda baho
siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‗zda tutilgan foydani olish
va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun firma tovarlariga narx
belgilash va narxlarni o‗zgartirib turishdan iborat.Bozor narxlarining asosiy
xususiyati - ularning doimo o‗zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki
narxlar talab va taklifni o‗zaro bog‗lovchi vositadir. Bizga ma‘lumki, ularning har
ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing strategiyasida shunchalik
harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi
harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va
5
boshqarishni, bozorga yangi iste‘mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini
kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta‘minlaydi. Narxlar
hech qachon sababsiz o‗zgarmaydi. Masalan, biror kamchiligi bo‗lgan va ma‘naviy
eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan baholar, deb
ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa
yuqori sifatli
, yangi iste‘mol
qobiliyatiga ega bo‗lgan tovarlarga o‗rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega
bo‗lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini
faqatgina o‗zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari
asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki narxlarning
tomonidan o‗rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning
raqobatbardoshligi va bozordagi o‗rni narx darajasiga bog‗liq. Buning natijasi
sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir.Narx – mahsulot
sifatining indikatori sifatida.Bozor sharoitida narx siyosati o‗ziga xos bo‗lib, turli
narxlarning mavjudligi bozor qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi
uning sifatini bildiruvchi muhim indikator sifatida namoyon bo‗ladi. Tovar narxi
qancha yuqori bo‗lsa, talab tushadi va aksincha, past narxda tovarga bo‗lgan talab
oshadi. Xarid qilish haqida qaror qabul qilishga tovar narxi miqdoriy ko‗rsatkich
sifatida xizmat qilib, xarid budjetiga qarab u yoki bu narxdagi tovarni sotib oladi.
Har doim ham narx tovar sifatini obyektiv baholaydi, deb bo‗lmaydi. Savdo
do‗konlarining turiga qarab ishlab chiqaruvchidan olingan tovarlarga turli narxlar
belgilanadi.
Supermarket, Gipermarketlardagi tovar narxining oddiy kichik chakana savdo
do‗konidagi narxlardan yuqoriligi yirik savdo markazlaridagi servisning yuqoriligi
bilan izohlanadi.
Nima uchun tovar narxi uning sifatini o‗lchaydigan ko‗rsatkich sifatida namoyon
bo‗ladi?
Bu quyidagilar bilan izohlanadi: Tajribalardan ma‘lumki, yuqori narx tovar
sifatini past narxga qaraganda ko‗proq kafolatlaydi.Narx xarid jarayonida
iste‘molchi uchun bir o‗lchovli ma‘lum ko‗rsatkich bo‗lib xizmat qiladi. Mahsulot
narx bilan solishtiriladi. Bir iste‘mol ehtiyojini qondiruvchi bir necha firmaning
mahsuloti xaridor tomonidan solishtiriladi, so‗ngra xarid haqida qarorlar qabul
qilinadi.Tovar narxi sotuvchi orqali xaridorga yetib boradigan signal bo‗lib
hisoblanadi. Reklamada tovar narxi ko‗rsatilmaydi.
Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar holatini
haqiqatda tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta‘minlash belgilaydi, degan fikr
hukmron edi. O‗zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni
qondirishga to‗sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha chalkashki, uni
tushunib yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo‗jalik yuritishning yangi
bozorlar sharoitiga moslashmog‗i lozim.Bozor iqtisodiyotiga o‗tish davrida narxlar
ahamiyatining ortib borishi kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab
chiqarish hajmi, xarajatlar oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg‗unlashib
6
ketmoqda. Moliyaviy va bank boshqarish tizimlarining susayishi, transport va
milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi.
Narxlar darajasi ko‗p hollarda xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar uchun
marketing tizimida narx siyosatini olib borish birmuncha cheklangan. Ma‘lumki,
yuqori daromadli rivojlangan ba‘zi bir mamlakatlarda narxning pasayishi sifatning
yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda
korxona mavqeyini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlilik
darajasini pasaytiradi. Xaridorlar ana shu davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni
yuqori narxda sotib olishga intiladilar. Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz
raqobatlarga o‗z o‗rnini bo‗shatib bermoqda. Marketingda narx siyosatini
boshqarish masalasi u amal qilib turgan narx strukturasiga bog‗liq. Albatta,
marketing - miks vositalari o‗rtasida juda katta farq mavjud. Kommunikativ va
distribyutorlik siyosati kabi vositalar mahsulotning bozordagi yutug‗i uchun kerak
bo‗lgan shartlardir.Marketing — miks ichida mahsulot narxiga katta vazifa
yuklanadi. Faqat narxgina xaridorning iqtisodiy ―qurbonligi‖ (aniq bir mahsulot
sotib olish bilan bog‗liq bo‗lgan va boshqa mahsulotlardan voz kechish) ni
belgilaydi. Xaridor uchun narx bu ―qurbonlik‖ hisoblanadi. Uni xaridor biron bir
foyda yoki nafliligiga ega bo‗lish uchun to‗laydi. Biron bir mahsulot uchun yuqori
narx to‗lash xaridor uchun boshqa biron bir mahsulotdan voz kechishni bildiradi.
Shuning uchun u sotuvchi taklif qilgan narxni mahsulot nafliligi bilan va boshqa
alternativ mahsulotlar narxi bilan solishtiradi. Shunday qilib, har xil xaridorlar
uchun mahsulot nafliligi bo‗lishi bizni bozor segmentatsiyasiga va har xil
narxlarga olib keladi. Xaridorlarning talablari, raqobatchilar tomonidan
mahsulotlar doimo o‗zgarib turishini inobatga olgan holda muntazam ravishda
narxlarni qayta ko‗rib chiqib turish lozim.Narx marketing kompleksining boshqa
uchta unsuri (tovar, savdo, harakatlantirish) bilan daromad keltirish borasida
farqlanadi. Bu hol poyafzal do‗konlari egalariga, poyafzallar uchun yuqoriroq narx
qo‗yish imkonini beradi. Ikkinchi tomondan, sotuvchilar poyafzal fabrikalariga
qo‗shimcha buyurtmalar beradilar, chunki ularni ko‗proq sotish ularning
daromadlarini oshiradi. Fabrikani aynan poyafzal ishlab chiqarishdan manfaatdor
qilish uchun ularga poyafzal do‗konlarining egalari ilgarigiga qaraganda balandroq
narx taklif qilishlari lozim. Fabrikalar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun har xil
charm va uning o‗rnini bosuvchi boshqa resurslarni ko‗proq sotib olishlari,
shuningdek, qo‗shimcha ishchi kuchini yollashlari lozim bo‗ladi. Ishlab
chiqarishning ushbu omillariga talabning ortishi ularning baholari oshishiga olib
keladi, bu esa o‗z navbatida ularni taklif qilishning o‗sishini rag‗batlantiradi. Shu
tariqa ishlab chiqarishning bir bo‗g‗unidan boshqasiga poyafzalga talab oshganligi
haqida axborot yetkazib turiladi. Poyafzal uchun kerakli bo‗lgan tovarlarga
ehtiyojning ortishi mo‗yna (jun) sanoati, furnituralar ishlab chiqarish ko‗lamini
kengaytirishni,
ishlab
chiqaruvchilarni
rag‗batlantiradi.Narxlar
faqat
iste‘moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‗zgarishlardan ham darak beradi.
7
Masalan, yong‗in chiqishi natijasida ko‗p zavodlar to‗xtab qoldi, deylik u holda
ishlab chiqarish kamayib ketadi. Ushbu hol ularning narxini oshishiga olib keladi,
bu o‗z navbatida poyafzal fabrikalari egalari uchun poyafzallarni ilgarigi miqdorda
tayyorlashni befoyda qilib qo‗yishi mumkin. Talab ilgaridek qolganda poyafzal
ishlab chiqarishni qisqartirish va sotuvchilar uchun ularga balandroq chakana
narxlar belgilash imkonini yaratadi. Tovarning oshgan narxi uni iste‘mol qilishni
qisqartirishdan darak beradi. Charm ishlab chiqarishni qisqartirish haqidagi xabar
shu tariqa poyafzal iste‘molchisiga yetib boradi. Ammo uning uchun poyafzal
narxi nima sababdan oshganligi muhim emas. U sabablaridan qat‘iy nazar tovar
narxi oshganligiga bir xilda qaraydi.Narxlarning boshqa muhim vazifasi - ishlab
chiqaruvchilar va iste‘molchini rag‗batlantirishdir. Narxlarning o‗zgarishi ishlab
chiqaruvchilarni ham, iste‘molchini ham chorasini ko‗rishga, ayni vaqtda bunday
chora imkoniyat yaratishga undaydi. Bizning misolimizda poyafzalga talabning
ortishi ularni ishlab chiqarishni ko‗paytirishga rag‗batlantiradi. Lekin bu xomashyo
materiallarini, xullas, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur hamma
narsalarni xarid qilish, ko‗paytirishni talab etadi. Poyafzal fabrikalarida bunday
imkoniyat paydo bo‗ladi ham, zero poyafzalga bo‗lgan talab va narxning oshishi
ular qo‗shimcha daromad olishi va bu daromad ishlab chiqarishni kengaytirishga
sarflanishi mumkin. Bu esa poyafzalning narxi balandroq bo‗lganda poyafzal
fabrikalari egalariga o‗z daromadlarini yanada oshirish imkonini beradi. Shunisi
ham muhimki, narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini
ko‗paytirishgina emas, ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham
rag‗batlantiradi. Poyafzal ishlab chiqaruvchilarning daromadi sotishdan tushgan
pul bilan ishlab chiqarish xarajatlari o‗rtasidagi tafovutdan iborat bo‗lganligi
sababli eng kam xarajat qilgan holda mahsulot ishlab chiqarish ular uchun foydali
bo‗ladi. Poyafzal ishlab chiqarishda foydalaniladigan charmning biron xili borgan
sayin kamyob va qimmat bo‗lib boradi, deb faraz qilaylik. Bu hol uni tejashga va
uni o‗rnini bosa oladigan arzonroq materialni izlashga rag‗batlantiradi.
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‗liq. Bu
daromadlarning taqsimlanishidir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‗jalik
faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‗z shaxsiy yoki ishlab chiqarish
iste‘mollarini ko‗zlab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning
narxlariga bevosita bog‗liqdir. Narxlarning o‗zgarishi iqtisodiy ne‘matlar
sotuvchilari va xaridorlari turli guruhlarining daromadlari miqdoriga to‗g‗ridan
to‗g‗ri ta‘sir ko‗rsatadi. Bozorga jamiyat uchun eng zarur ne‘matlarni yetkazib
beruvchilar, shuningdek, ushbu paytda mo‗l-ko‗l bo‗lgan ne‘matlarni sotib
oluvchilar ham yutadilar. Poyafzalchilik mehnatiga bo‗lgan talab oshsa (taklif
o‗zgarmay qolgan darajada), ularning ish kuchining narxi, demak, daromadlari
ham ortadi. Mehnat bozorida taklif oshadigan (doimiy talab sharoitida) bo‗lsa,
uning aksi bo‗ladi: ish kuchining narxi pasayadi.
8
Narxlarning to‗rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‗jalik sohalariga ishlab
chiqarish omillarini taqsimlashdir. Narxlar xo‗jalik yurgizishning muhim
vositasidir. Marketingni boshqarish jarayonida marketologlar narxlarning barcha
turlaridan, asosan ulgurji narxlar, mahsulot tashish tariflari va hisob narxlari bilan
ish ko‗radilar. Narxlarni quyidagi belgilar orqali turkumlash mumkin: a) Savdo
sohasi bilan bog‗liq narxlar turlari:
Ulgurji
Chakana
Xarid va boshqalar.
b) Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda
davlat
tomonidan
tartibga
solinish
darajasiga
qarab
narxlar:
Tartibga
solinadigan
(boshqarilib,
o‗zgarib
turadigan)
narxlar
Erkin
narxlar
Qat‘iy
belgilangan,
tasdiqlangan
narxlar
c) Narxning boshqa xillari (masalan,
bozor narxi
, xalqaro narxlar va h.k.).
Xaridorga realizatsiya qilinadigan tovar miqdoriga bog‗liq holda narxlarning
quyidagi
turlari
farqlanadi
:
Ulgurchi narxlar — bu ishlab chiqaruvchi korxonalar va ulgurji savdo qiluvchi
tashkilotlar o‗z mahsulotlarini sotadigan narxlar. Ulgurji narxlar qishloq xo‗jaligi
va sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda va muomalasida sarf bo‗lgan
xarajatlardan va korxona bilan tashkilotlarining sotish foydasidan tashkil topadi.
Barcha korxonalar odatda har qanday tovarlarni ulgurji narxlarda xarid qiladilar.
Ulgurji narxlar xo‗jalik hisobini mustahkamlashga, korxonalarning rentabelli
ishlashiga
ham
xizmat
qiladi.
Tovar va xizmatlarning ulgurji narxlari - bu preyskurant narxlardir. Bir xil
davlat va kooperatsiya korxonalari o‗z mahsulotlarini boshqa davlat va
kooperatsiya korxonalari, tashkilotlariga ana shu preyskurant narxlarida sotadilar.
Ular nominal narx, deb ham ataladi. Bunday narxlar ba‘zis narx hamdir.
Yangi ulgurji narxlar tarmoqlarga ishlab chiqarish xarajatlarini to‗la hisobga olish
va normal foyda ko‗rish imkonini beradi. Shu munosabat bilan sanoat va milliy
iqtisodiyotning ko‗pgina tarmoqlarining undirma zarar ko‗rishlarini bartaraf etadi.
Yangi narxlarda narxga qo‗shib berish yoki narxni kamaytirish juda keng
qo‗llaniladi,
bu
esa
mahsulot
sifatini
oshirishga
rag‗batlantiradi.
Chakana
narxlar-
bu
chakana
savdo
tovarlarini
sotadigan
narx.
Xarid narxi- bu qishloq xo‗jalik mahsulotlari, qishloq xo‗jalik korxonalari va
qishloq ahlidan xarid qilinadigan narx. Bu ulgurji narxning alohida turi.
Tartibga solinadigan narxlar – talab va taklifning o‗zgarishi ta‘siri ostida
shakllanadi, lekin davlat organlari narxning o‗sishi yoki pasayishini chegaralaydi.
Ularga:
9
chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi belgilangan
narxlar
kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot sotib olishning
yagona
narxlari
tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu tovarga tavsiya etiladigan, majburiy emas.
Erkin narxlar – bozorda shakllanuvchi, davlat bevosita ta‘sir ko‗rsatmaydigan
narxlar. Erkin narxlar–bu bozor konyunkturasini hisobga olib sotuvchilar
tomonidan o‗rnatiladigan narxlar.
Ularga:
Talab asosida shakllanadigan
Taklif asosida shakllanadigan Ishlab chiqarishda shakllanadigan narxlar
kiradi.Qat‘iy belgilangan narxlar – davlat organlari qarorlari asosida
belgilanadigan narxlar. Qat‘iy narx – bu shartnoma tuzilayotganda qayd etilgan va
shartnomaning jami amal qilish muddati davomida o‗zgartirilishi mumkin
bo‗lmagan narx (shartnomakelishuvigako‗ra).
Bozor narxi – oldi-sotdi olib borishda, ayrim bozorlarda qo‗llanuvchi
baholar.Maqsadga yo‗naltirilgan narx siyosati turli xil narxlarni belgilashni ko‗zda
tutadi. Qabul qilingan belgilariga ko‗ra narxlar turlar bo‗yicha tasniflanadi.
Ulardan eng muhimlariniko‗rib chiqamiz
Tariflar - bu xizmatlar uchun narxlar. Masalan, elektroenergiya, aloqa xizmati
uchun tariflar, temir yo‗l tariflari. Davlat tariflari rejalashtirilgan narxlarning bir
shaklidir. Temir yo‗lda, avtomobillarda va boshqa transport vositalarida yuk
tashish tarifidan transport tashkilotlari o‗zaro hisob-kitob qilishda ham,
transportdan foydalangan davlat, kooperatsiya korxonalari bilan hisob-kitob
qilishda ham shu tarifdan foydalanadilar.
Davlat tomonidan narxlarning boshqarilishi darajasi va ularni tartibga
solishning boshqa vositalariga ko‗ra quyidagi narxlar farqlanadi:Boshqariladigan
narxlar bu – darajasi boshqaruvning mos keluvchi organlari tomonidan nazorat
qilinadigan narxlar. Ularning orasidan eng oxirgi (yakuniy) narxni ajratish mumkin
(korxona o‗z mahsuloti yoki xizmatiga undan yuqori baho belgilash huquqiga ega
bo‗lmagan narxlar), jalb etilgan narxlar (ma‘lum darajadagi narxlar). Ba‘zis baho -
tovar navi (sorti) va sifatini aniqlashda qo‗llaniladi.Xarid qilish - sotish bahosi –
shartnomaga asoslangan yetkazib berish shartlari bilan belgilanuvchi narx, bu narx
fakturaviy narx ham deyiladi va uni ―sif‖, ―for‖, ―franko‖ kabi ko‗rsatkichlar
bilanifodalanadi.Jahon bahosi - tovar turiga bog‗liq ravishda aniqlanadi.Monopol
baho monopoliyalar tomonidan belgilanadigan baho.
Transfert bahosi - bu firmaning ishlab chiqarish bo‗limidan boshqa bo‗limlariga
o‗tkazilayotgandagi tovar bahosi, masalan, tashqi savdo xizmatiga yoki chet el
savdo filialiga.
Harakatlanuvchi narx - shartnoma tuzilayotgan paytda unda qayd etilgan va
10
ma‘lum sharoitda o‗zgarishi mumkin bo‗lgan narx (shartnoma kelishuviga ko‗ra).
Sirpanuvchi narx - bu qoidaga ko‗ra uzoq muddatda tayyorlanadigan
mahsulotga belgilangan narx (masalan, kema). Shartnoma tuzilayotganda unda
qayd etilgan narx ikkala tomonning kelishuviga ko‗ra o‗zgarishi mumkin.
Vaqt omilini hisobga olgan holda doimiy va vaqtinchalik (mavsumiy) narxlar
farqlanadi.
Doimiy
narx -
bu
amal
qilish
muddati
kelishilmagan
narx.
Vaqtinchalik (mavsumiy) narx - bu vaqtning ma‘lum davrida (mavsumda) amal
qiluvchi narx.
Mahsulotlarni yetkazib berish va sotish shartlariga ko‗ra netto narx, brutto narxlar
farqlanadi. Netto narx- bu tovarning ―sof‖ narxi. Brutto narx (yalpi narx)- bu oldi-
sotdi shartlarini hisobga olib, belgilangan narx (tovarlar bo‗yicha
soliqlar,
chegirmalar
,
―franko‖
turi,
sug‗urta).
Narxning yana bir necha turlari mavjud bo‗lib, narxlar mahsulot ishlab
chiqarilgan rayondan iste‘mol rayoniga tashish bilan bog‗liq transport xarajatlari
kimning zimmasida bo‗lishiga qarab narxlar (Franko, FOB, FOS va hokazolar),
mahsulot yetkazib beruvchi bilan iste‘molchi o‗rtasida qanday taqsim bo‗lishiga
qarab
bir-biridan
farq
qiladi.
Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombor narxlarida mahsulotni yetkazib
beruvchi omboridan to iste‘molchi omboriga yetkazib berishgacha bo‗lgan barcha
transport va yuk tashish-tushirish xarajatlarini iste‘molchi (yukni qabul qilib
oluvchi) ko‗taradi. Mahsulot yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan ozod bo‗ladi.
Franko-mahsulot yetkazib beruvchi omborining ulgurji narxlari keng qo‗llaniladi.
Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek, ba‘zi qurilish materiallari va boshqalar
ham ana shunday narxlarda sotiladi. Iste‘molchi materiallarni o‗z transport
vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib olganida ham o‗sha franko
narxlar
qo‗llaniladi.
Franko-mahsulot jo‗natiladigan stansiya (pristan) narxlari mahsulot yetkazib
beruvchining materialni jo‗natish stansiyasigacha (pristangacha) tashib olib borish
bilan bog‗liq qo‗shimcha xarajatlarini ham o‗z ichiga oladi. Ammo vagonlarga,
kema, barjalarga ortish xarajatlari bundan mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot
yetib borgan joyda uni tushirish, iste‘molchining omborigacha tashib borish
xarajatlari bu xil franko narxiga kirmaydi. Bu narxlar amalda mol yetkazib
beruvchini materialning to‗liq va sifati buzilmagan holda tashib olib borilish
javobgarligidan
ozod
etadi.
Franko-mahsulot jo‗natiladigan stansiya-vagon narxlari mahsulotni o‗z omboridan
jo‗natish stansiyasiga (pristanga, portga) tashib borish bilan bog‗liq xarajatlarni,
vagonlarni shaxobcha yo‗llarga chiqarish, teplovozlar manevri uchun to‗lovlar,
mahsulotni vagonlarga (kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo‗natayotganda
bo‗ladigan transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni
taroziga solish) to‗lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi.
11
Mazkur xarajatlardan tashqari mahsulot jo‗natish stansiyasidan iste‘molchi
omboriga tushguncha o‗rtada bo‗ladigan barcha tashish, ortish-tushirish
xarajatlarini (franko-jo‗natish sanksiyasi baholarida) iste‘molchi ko‗taradi.
Bozorning turiga bog‗liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi
farqlanadi. Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real bahosi. Auksion
bu-tovarni raqobatli savdo yo‗li bilan sotish usuli. Sotib oluvchi auksion
ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti bilan eng yuqori narxni taklif
qilgan odam bo‗ladi. Auksionlarda momiq-mo‗ynali tovarlar, choy, qadimgi
predmetlar,
qimmatbaho
toshlar
va
b.lar
kabi
tovarlar
sotiladi.
Birja kotirovkalari -bu tovar birjalarida tuziladigan shartnomalar baholari. Ushbu
bozor tovarni hozir kelishilgan narxda olish-sotishni, biroq uni ma‘lum paytda
yetkazib berishni ko‗zda tutadi. Birja tovarlari narxlari naqd savdo qiluvchi
bozorning joriy narxlariga asoslanadi, lekin bundan tashqari ularda foiz stavkalari
va inqiroz sur‘atlarining o‗zgarishlari ham hisobga olinadi.
Tovar birjalarida narxlari vaqti-vaqti bilan kuchli o‗zgarib turadigan tovarlar bilan
operatsiyalar o‗tkaziladi. Haqiqiy tovar almashinishi yuz beradigan naqd pulli
bozorlardan
farqli
ravishda
tovar
birjalarida
Monitoring – kuzatish, korxonalarning moliyaviy-xo‗jalik faoliyati to‗g‗risida
axborot yig‗ish va umumlashtirish tizimi. Narxlar monitoringi esa ro‗yxatdan
o‗tkaziladigan shartnomalar qo‗shimcha ustama xarajatlarsiz, vositachilik
xizmatlarisiz tuzilganligi hamda narxlarning maqsadga muvofiqligini kuzatishdir.
Xaridorning mahsulot sotib olishi jarayonidagi narx va qiymat o‗rtasidagi
muvozanat 10.2. jadvalda keltirilgan.Tovarning qadrliligiga eng avvalo, uning
xususiyatlari, ya‘ni ushbu xususiyatlar xaridorlar didiga qanchalik mosligiga
bog‗liq. Yuqorida ko‗rsatilgan xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning
subyektiv qabul qilishiga bog‗liq. Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar
tomonidan har xil baholanishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlar bir xil
mahsulot uchun har xil narx to‗lashga tayyordirlar. Mahsulotning qadrliligiga
marketing vositalari ta‘sir qiladi (korxonaning imiji, marka imiji sotish sharoitlari,
reklama va boshqalar). Shuning uchun yangi sotuvchining yutug‗ini faqat
mahsulotning past narx bilan belgilab bo‗lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug‗i
faqatgina xaridorning hech bo‗lmaganda sifatga bo‗lgan ehtiyojini qondirishi
kerak.Tovarni bozorda namoyish qilish narxlardan marketing kompleksi
elementlaridan biri sifatida tovar, savdo (o‗tkazish) va rag‗batlantirish bilan bir
qatorda faol foydalanishni ko‗zda tutadi. Narx samarali narx siyosatini o‗tkazish
sharoitida maqsadli bozorga ta‘sir etishning aniqravshan vositasiga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha narx
iste‘molga oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni bo‗lgan. Hayot
darajasi nisbatan past bo‗lgan mamlakatlar uchun va shuningdek, ommaviy talab
bo‗lgan tovarlarga nisbatan bunday yondashuv bugungi kunda ham adolatli
hisoblanadi. Hozirgi davrda narx siyosatining roli tovar, savdo va
12
rag‗batlantiruvchi siyosat kabi iste‘molchiga ta‘sir etuvchi narxga oid bo‗lmagan
choralarga nisbatan tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita
narxga
oid raqobatdan qochishni
, narxga oid bo‗lmagan raqobatdan faol
foydalanishni, bozorni segmentlash, bozorda o‗z o‗rnini qidirib topish, tovarni,
uning sifatini differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, reklama metodlari
va vositalarini kengaytirish va savdoni rag‗batlantirish, savdo tizimi
samaradorligini oshirishni tavsiya qilmoqdalar. Ammo shunga qaramasdan narx
o‗ta muhim, bozordagi ahvolga va tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta‘sir
o‗tkazuvchi marketing siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda.
Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada iste‘molchilar
tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi imkoniyatlari keyin paydo
bo‗ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi bo‗lgan xaridor uchun narx ―iqtisodiy
qurbonlik‖ hisoblanadi. Xaridor bu ‖qurbonlik‖ni tovarni sotib olish va undan
foydalanishdan keladigan foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga
nisbatan yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori
narx bilan bo‗lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko‗radilar.Tovar sotib olgan
odam uchun qancha foydali bo‗lsa, uning yuqori narxi shunchalik oqlangan
bo‗ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar
kerak. Shunday qilib, xaridorlar narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos
keluvchi tovarni sotib olish imkoniyati bilan ta‘sir o‗tkazadi. Xaridorlar tomonidan
narxlarni ruhan idrok etish omili juda muhim.
Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab (uning
hajmi va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har bir guruhi bo‗yicha
elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing bo‗yicha mutaxassis nafaqat narx
va buning natijasida yuzaga kelgan talab orasidagi bog‗liqlik xarakterini talab
qonuni bilan ifodalanishini, shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab
qanchalik qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog‗liqlik darajasini talabning
narxga oid elastikligi (o‗zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik jihatdan u
egri talabning egilishidagi ma‘lum burchak sifatida tasvirlanadi.
Oddiy vaziyatda narx va talab bir-birlariga teskari bog‗liqlikda bo‗ladi, ya‘ni narx
qancha yuqori bo‗lsa, talab shuncha kam bo‗ladi. Budjeti cheklangan
iste‘molchilar muqobil tovarlarni tanlashga duch kelganlarida ular uchun narxi
juda yuqori bo‗lganlarini juda kam sotib oladilar.
Raqobat orqali narxni o‗zgartirish talabning oshishi yoki pasayishiga bog‗liq.
Aksincha, narx qancha past bo‗lsa, talab shuncha oshadi. Baho talab
qayishqoqligining o‗zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar ham
bahoning o‗zgarishiga bir xil munosabatda bo‗lmaydilar.
Elastik, deb narxlarning sezilmas o‗zgarishidan ham sezilarli o‗zgaradigan
talabga aytiladi. Talabning elastik (o‗zgaruvchan)ligi raqobat darajasiga bozorda
substit (o‗rnini bosuvchi) tovarlar mavjud
bo‗lganda, xaridorlarning daromad
darajalari va muomala qila olish (xarid qobiliyati) xususiyatlariga bog‗liq.
13
Miqdoriy jihatdan u sotilgan tovar hajmi foizli o‗zgarishining uning narxi foizli
o‗zgarishiga bo‗lishdan chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam
elastik bo‗lsa, tovarning sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi
mumkin. Va aksincha, talab qanchalik elastik bo‗lsa, sotuvchi firmada o‗z
mahsulotiga emas, boshqalarnikiga narxlarni pasaytirish siyosatidan foydalanishiga
to‗g‗ri keladi, bu esa savdo hajmining va firma foydasining keskin oshishiga olib
keladi. Narx
elastikligi asosida belgilangan talab narxlarning yuqori chegarasini shakllantiradi.
Agar raqobat cheklangan bo‗lsa, firmaning narx ustidan nazorat darajasi oshadi,
bozorning ta‘siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada bo‗lganda narxni bozor
boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi narxlarni hisob-kitob qilganda
xomashyo, materiallar yetkazib beruvchilar narxini, o‗xshash mahsulotlar ishlab
chiqaradigan raqobatchilar narxini, bir xildagi o‗xshash tovarlar taklif qiluvchi
raqobatchilar narxini e‘tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi va uning
strukturasi raqobatchi firmalarning o‗xshash tovarlari bilan ular sifatining texnik-
iqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilari asosida
taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash raqobatchilar tovarini xarid qilish,
xaridorlar fikrini so‗rash kabilarni ko‗zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar
tomonidan bo‗ladigan reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand
qilmaslik firma narx siyosatining mag‗lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati
izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo‗shashgan (sust) firmalarni
bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi birinchi navbatda, firma,
xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‗i lozim.
Narxlar darajalari aytib o‗tilgan omillaridan tashqari davlat boshqaruvi choralariga
ham (hukumat antidemping va antitrest qonunlar doirasida ta‘sir etishi mumkin),
shuningdek, mamlakat va ushbu bozordagi soliqqa tortish tizimi va inqiroz darajasi
xarakteridan, davlat moliyaviy ahvoli, valuta kurslari nisbati, siyosiy vaziyat va
boshqalardan kelib chiqib ham bog‗liq bo‗lishi mumkin.
. Narxni shakllantirish
Narxning shakllanish nazariyasi asoslarini mikroiqtisodiyot fani tariflab beradi. U
akademik fan bo‗lib, uning ko‗pgina tushunchalari, asoslari, modellari haqiqiy
ko‗rsatkichlarida aks etmaydi yoki amaliyotda qo‗llanilishi qiyin (ko‗pgina
hollarda bu modellardan foydalanib ham bo‗lmaydi). Shu sababli mikroiqtisodiy
nazariyani amaliyotda qo‗llashda cheklovlar mavjud. Bu fanning asosiy
ko‗rsatmalariga tayangan holda tashkilot ma‘lum vaqt ichida amalga oshirilishi
shart bo‗lgan maqsadlari uchun narx bo‗yicha o‗z harakatlarini ishlab chiqadi.
Baho siyosatini ishlab chiqishda quyidagilarga e‘tibor berish zarur: xarajatlar,
talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan ko‗zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish
bo‗yicha davlat tadbirlari. Umuman olganda narx maqsadlari uch sohaga nisbatan
qo‗llaniladi:
14
- tovar aylanmasi hajmini aniqlash; - maksimal foyda olish; - raqobat sohalari.
Narxlarning shakllanishiga ko‗plab omillar ta‘sir etadi. Ularning orasida ta‘kidlash
kerakki, birinchi o‗rinda korxonaning o‗z faoliyati bilan bog‗liq omillar turadi.
Korxona uchun narx uning tushumi, foydasi, hayot tarzi manbasi hisoblanadi, u
korxona strukturasiga, savdo hajmi va uning bozordagi ulushiga, imijiga ta‘sir
o‗tkazadi.
Korxonalar o‗z tovarlariga narx belgilashdan oldin unga ta‘sir etuvchi tashqi
omillarni chuqur tahlil qilishlari zarur. Jahon tajribasida iste‘molchilarni xaridiga
qarab turli bo‗limlarga ajratib o‗rganiladi.
Ishlab chiqaruvchi. So‗ralgan narxni xarajatlarning to‗liq, qisman hisobiga mos
kelishi.
Iste‘molchilar. Narx darajasining potensial sotib oluvchilar nuqtayi nazaridan
maqbulligi.
Raqobatchilar. Raqobatchilar tomonidan so‗ralgani bo‗yicha sotilgan narxlar
darajasi.
Narx darajasi korxona iqtisodiyotiga kuchli ta‘sir ko‗rsatadi. Savdo hajmini
o‗zgartirmagan holda narxlarni 1% ga oshirish ―Coca Cola‖ning daromadini 6,4%
ga, ―Nestle‖ni 17% ga, ―Philips‖ni 28,7% ga oshirgan bo‗lar edi.
Korxona uchun narx vosita ham bo‗lib, narxning yordamida u ma‘lum maqsadga
erishishga va o‗ziga raqobatda ustuvorlikni ta‘minlashga urinadi. Shuning uchun
narxni shakllantiruvchi ichki omillarishlab chiqarish xarajatlari va muomala,
firmaning marketing va narxga oid maqsadlari, shuningdek, korxonaning tovar
siyosati (assortimentning kengligi, tovar hayotiylik davrining bosqichlari, tovar
marketingi, qadoqlash), savdo siyosati va stimullash sohasidagi siyosat
hisoblanadi. Xarajatlarni baholash, keyin esa ularni pasaytirish yo‗llarini qidirish
har qanday aqlli tadbirkor uchun majburiy mashg‗ulot, chunki narxlarning quyi
chegarasini shakllantiruvchi xarajatlar narxga oid raqobat sharoitida
muvaffaqiyatni belgilaydi.
Mahsulotning xususiyatlari esa aksincha mahsulotning naflilik determinantlarini
shakllantiradi. Bu ko‗pgina bozor tadqiqotlarida mahsulotning asosiy bozordagi
mag‗lubiyati narx naflilik omilining birbiriga to‗g‗ri kelmasligida namoyon
bo‗ladi.
Firmalar ko‗p hollarda keng assortimentli mahsulotlar ishlab chiqaradilar. Ular bir-
birlari bilan talab, xarajatlar yoki birgalikda ikki omil bo‗yicha bog‗liqdir.
Quyidagi omillar ushbu mahsulot turiga har xil narxni shakllantirishga, bozorni
segmentlashtirishga, korxona foydasini saqlab qolishga va ko‗paytirishga yordam
beradi.
15
Mahsulotlarning bir-birini to‗ldirishi va bir-birini almashtirirish qobiliyati
mahsulotlarning ichki xususiyatlarini rivojlantirgan holda mahsulotlar
differensiatsiyasi, qadoqlashdagi farqlar, reklama, mahsulotlar sotishdan keyingi
xizmat darajasi bilan belgilanadi.
Marketingning quyidagi elementlari mahsulotlarning bozordagi mavqeyini
egallashi uchun sharoit yaratadi, bular mahsulotlarni bozorga yo‗naltirish va
taqsimlash vositalaridir. Ular narx siyosati bilan chambarchas bog‗liq.
Sotish hajmining o‗zgarishiga (yoki umuman ta‘siri yo‗q) mahsulot narxining
pasayishi boshqa marketing vositalarining ko‗magisiz juda sezilarsiz darajada
ta‘sir etadi. Narxning pasayishi talab hajmiga ta‘sir etishi uchun kommunikativ
vositalar orqali masalan, reklama orqali ushbu pasayishni xaridorlar ongiga
yetkazish muhim hisoblanadi.
Yangi mahsulotni bozorda tez tarqalishi uchun ishlab chiqaruvchi mahsulotni
chegirmalar, kuponlar, tekin tarqatiladigan namunalar yordamida amalga oshiradi.
Bunda barcha pasaytirilgan narxlar odatdagi narxlar bilan solishtirilganda
chegirmalar bilan bog‗liq bo‗lishi kuzatiladi.
Ishlab chiqaruvchining narx siyosati sotish kanallari bilan chambarchas bog‗liq
bo‗ladi. Ko‗p hollarda ishlab chiqaruvchining narxi savdo ustamasi yordamida
shakllanadi, ular barcha qilingan xarajatlarni qoplab foyda olishni ta‘minlashi
lozim bo‗ladi va yana talabning elastikligiga ham bog‗liq. Mahsulot harakatining
har bir ishtirokchisi narxning shakllanishida muhim vazifani egallashni xohlaydi.
Agar ishlab chiqaruvchi sotish kanallari
ustidan hukmronlik qilsa
, unda narxning
shakllanishida va savdo chegirmalarida ko‗proq imkoniyatlari bo‗ladi. Sotish
kanallari ko‗p bo‗lgan holatda ulgurji narxlarni pasaytirish siyosati ishlab
chiqaruvchi uchun katta muammo bo‗ladi. Ayrim savdo firmalari xaridor uchun
belgilab qo‗yilgan chakana narxni pasaytiradilar, boshqalar esa korxonadan rasmiy
ravishda narxlarni pasaytirishni taklif qilishadi. Shunday qilib dallollar narxni
ishlab chiqaruvchidan xaridorga yetib borishdagi asosiy omil qilib ko‗rsatishgan.
Agar ishlab chiqaruvchi mahsulotning ko‗p qismini yirik savdo firmalari orqali
ularga chegirmalar qilib sotsa, uning raqiblari esa kichik firmalari orqali yuqori
bo‗lmagan chegirmalar berib savdoni amalga oshirsa, u holda unda boshqa
xarakterga ega muammolar paydo bo‗ladi.
Kichik savdogarlar yuqorida belgilangan sabablarga ko‗ra mahsulotlarni normal
darajadan past bo‗lgan narxlarda sotadilar va shu bilan yirik savdogarlarga
muammolar tug‗diradilar. Agar ishlab chiqaruvchi chakana narxlarda chegirmalar
qilsalar ular sotish kanallaridan mahrum bo‗lishlari mumkin. Dallollarga optimal
chegirmalar bergan ishlab chiqaruvchi g‗alaba qozonadi.
16
Mahsulotni tarqatish kanallari nafliligi narx o‗sishi va pasayishiga, demak,
mahsulotning sotilishiga ham bog‗liq, agar misol uchun qimmat bo‗lmagan
mahsulotni xususiyati betakror bo‗lgan juda qimmat mahsulot kanaliga
yo‗naltirsak, yangi mahsulot yuqori talabga ega bo‗lmaydi. Bunday kanal yangi
mahsulotning xususiyatlarini ko‗rsatadi, lekin narxga qaramasdan yuqori sotuvni
ta‘minlab bermaydi.
Arzon mahsulotlar arzon kanallar yordamida tarqatilishi, yuqori sifatli mahsulotlar
esa yuqori sifatni qabul qilishini kuchaytiruvchi (yuqori malakali xodimlar,
konsultatsiyalar, atrof-muhit va b.q.) va yuqori narxni ta‘minlovchi kanallar
yordamida tarqatilishi lozim. Mahsulotni tarqatish kanallari uning nafliligini
o‗sishiga ta‘sir ko‗rsatadi, shuning uchun ishlab chiqaruvchilar ularni nazorat
qilishni xohlaydilar va shu bilan sotish va narx siyosatiga ta‘sir ko‗rsatadilar.
Ishlab chiqaruvchilar o‗z mahsulotlari narxini vositachilarga qarab qat‘iy belgilab
qo‗ya olmaydilar, vositachilar mahsulotlar qiymatini istagan vaqtda past yoki
yuqori narxlarni belgilanishiga sabab bo‗lishi mumkin. Vositachilikning narx
bo‗yicha qabul qiladigan qarorlariga ta‘sir o‗tkazish uchun dallollar bilan o‗rtadagi
aloqaning ishlab chiqaruvchilar boshqarishlari lozim. Ular bilan o‗rtadagi aloqani
yaxshilanishi, xarajat va foyda orasidagi to‗g‗ri taqsimlanish narx bilan bog‗liq
kafolatlarga yoki narxlarni oshirish bo‗yicha alohida kelishuvlarga bog‗liq.
Ishlab chiqaruvchi narx bo‗yicha katta vakolatga quydagi hollarda ega bo‗lishi
mumkin: agar u to‗g‗ridan to‗g‗ri tarqatish kanallaridan foydalansa, mahsulotlarni
past narxlarda sotuvchi chakana savdo do‗konlari yordamida savdoni
minimallashtirsa, mahsulotlar narxini oldindan belgilab qo‗ysa, o‗z chakana savdo
do‗konlarini ochsa, sotish kanallari ishtirokchilariga foyda olishni ta‘minlab bersa,
mashhur bo‗luvchi savdo markalarini yaratsa.
Ayrim hollarda chakana savdo qiluvchilar markaga qarshi savdo qiladilar, buga
mahsulotga yuqori narx belgilab uning sotilishini ushlab turadilar va shu orqali
boshqa marka mahsulotini ko‗p miqdorda sotilishiga erishadilar. Boshqa marketing
vositalaridan farqli ravishda narx quyidagi fazilatlarga ega:
Narxning o‗zgarishi ko‗p hollarda sotish hajmiga va bozordagi ulushga kuchli
ta‘sir qiladi. An‘anaviy iste‘mol mahsulotlariga narx bo‗yicha talabning elastikligi
10-20 % gacha reklama bo‗yicha talabning elastikligidan yuqori, ya‘ni narxning 10
% ga o‗zgarishiga nisbatan 1020 barobar ko‗p ta‘sir o‗tkazadi. Sanoat
mahsulotlarida farq bundan ham yuqori.
Faol mahsulot va kommunikativ siyosat uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi,
lekin narx bo‗yicha aksiyalarni tashkillashtirish ko‗p vaqt talab qilmaydi. Uzoq va
mustahkam raqobat ustunligiga faqat narx bo‗yicha qilingan tadbirlar orqali
17
erishish juda qiyin masala. Xarajatlar bo‗yicha qat‘iy va uzoq davom etuvchi,
raqobatchilar erisha olmaydigan ustunlikka ega bo‗lish zarur.
Ayrim bozorlarda talab boshqa marketing vositalariga qaraganda narx siyosatiga
tezroq ta‘sir ko‗rsatadi. Narx bilan bog‗liq bo‗lmagan tadbirlar sotish va bozordagi
ulushga vaqtdan kechikish bilan ta‘sir qiladi. Shunday qilib reklamaning ijobiy
ta‘siri faqat bir necha oydan keyin seziladi. Sotishga narxning o‗zgarishi esa,
aksincha, uning bir necha soatdan keyin (yoqilg‗i shaxobchasi) yoki bir necha
kundan keyin sezdiradi.
Narxning tariflangan o‗ziga xos xususiyatlari marketing-miks vositasi sifatida
sotishni, bozordagi ulushni, foydani boshqaradi. Lekin narx siyosati o‗z ichiga
tavakkalchilik unsurlarini oladi. Misol uchun, xaridorlar va raqobatchilarning
narxga doir tadbirlarga bo‗lgan qarashni noto‗g‗ri tahlil qilish korxona uchun og‗ir
oqibatlarni keltirishi mumkin. Ko‗plab korxona rahbarlari foyda olishning asosiy
manbayi xarajatlar va sotish hajmida, deb bilishadi, shuning uchun ularga alohida
e‘tibor beriladi. Shunday korxonalar rahbariyati borki, ular narxni foyda olish
uchun kurashda uchinchi omil sifatida qarashmaydi, ular narx o‗sishini birinchi
o‗ringa ko‗tarishadi, uni boshqarish kerak, deb hisoblashadi va unda katta salohiyat
yashirilganligini tan olishadi. Ularning fikricha, narx tizimi ustidan qilingan
nazoratga pand berish kerak emas. Ko‗rinib turibdiki, narxning o‗sishi sotish
hajmining o‗sishi va xarajatlarni kamaytirishga qaratilganda ko‗proq foydaning
o‗sishiga olib keladi. Olib borilgan hisob-kitoblar shuni ko‗rsatadiki, harakatlarni
narxning o‗sishiga yoki narx darajasini himoya qilishga qaratish maqsadga
muvofiqdir. Bu xarajatlarni qoplash past darajadagi hollarda juda muhimdir. Bu
holatda sotish hajmining o‗sishi foydaning ko‗payishiga olib kelmaydi. Bunday
vaziyatlarda harakatlar xarajatlarni kamaytirish yoki narxlarni oshirishga qaratilishi
lozim. Asosan narxning o‗sishi sotish hajmining pasayishiga olib keladi.
Foydaning o‗sishida juda katta firmalar narxlarning ahamiyati kuchliligiga
qaramasdan narxni shakllantirish bo‗yicha tadqiqotlar olib bormaydilar.
Korxonalarning ko‗p qismi narx shakllanishiga bo‗lgan e‘tiborning sustligini
quyidagi iboralar bilan izohlaydilar: ―Narxlarni bozor tartibga soladi‖ yoki ―biz
raqobatchilar narxlari bilan hisoblashishga majburmiz‖. Yuqorida keltirilgan misol
ma‘lumotlariga qarab narxlarni shakllantirishga e‘tibor muhimligini ko‗ramiz.
Albatta bu ma‘lumotlar yig‗ish, ijobiy fikrlash, tajriba qilish bo‗yicha katta
harakatlar talab qiladi. Lekin hech bir ko‗rsatkich foydani narxni 1-2 % oshirish
kabi tez oshira olmaydi. Shu qatorda foydaning kamayishiga narxning 1-2 % ga
pasayishi kabi hech bir ko‗rsatkich bunday kuchli ta‘sir ko‗rsatmaydi.
Narxlashtirish firmaning bozorda aniq ulushga erishishi, ko‗zda tutilgan foydani
olishi va umuman tovarning qaysi hayotiylik bosqichida qanday siyosat yurgizib,
raqobatchilar xatti-harakatiga javob topishi demakdir. Hozir firmalar
menejerlarning fikricha narx siyosatini to‗g‗ri tanlash yangi tovarni bozorga
18
kiritish, tabaqalash, sotish xarajatlari va boshqa omillardan ham muhimroq
hisoblanadi. Chunki keyingi vaqtda bank tizimi, transport vositalari va
iqtisodiyotning boshqa sohalariga ko‗proq erkinlik berish narx raqobatini
kuchaytirmoqda.
Narx siyosati naxlarning ba‘zis (dastlabki) darajasi haqida qaror qabul qilishni o‗z
ichiga oladi. Narx siyosati marketing kompleksining tarkibiy qismi sifatida
marketing yondashuvi asosida ishlab chiqiladi. Marketingga oid narx
strategiyalarida hozircha narxlarni xarajat uslublari bo‗yicha belgilashdan keng
foydalanilmoqda, lekin yagona va asosiy qiymatli yondashuv sifatida yashab
kelmoqda. Tovarning sotilish narxini belgilashda marketingga oid yondashuv
narxning klassik nazariyasidan shu bilan farqlanadiki, so‗raladigan narx
mahsulotning oqilona kalkulyatsiyasi hisoblanmaydi, bozor tavsifining ba‘zi
―optimal‖ tengligini qidirib topishga asoslanadi va bu qidirish xarajatlar hisobi,
iste‘molchi tomonidan tovar qiymatini baholanish tahlili, korxona faoliyat
yuritayotgan real voqelikni aks ettiruvchi tavakkal (risk) omillarini va boshqa
unsurlarini hisobga olgan holda raqobat muhiti bilan kuzatiladi.
Narxni belgilashdagi asosiy yondashuvlar:
Zararsizlik va maqsadli foydani ta‘minlashning tahlili asosida narx hisob-
kitobi. Korxona xohlaydigan foyda hajmini ta‘minlaydigan narxni qo‗yishga
intiladi. Narxlashtirishning bu uslubiyoti zararsizlik grafigiga asoslanadi.
Talabga yo‗naltirilganlik. Ko‗pgina korxonalar narxlashtirishning asosiy omili
xarajatlar emas, tovarning iste‘molchi tomonidan xaridorlik yuzasidan qabul
qilinishi, deb hisoblaydilar, ya‘ni gap tovarning foydaliligi va uning narxga
sezgirligi haqida boradi. Demak, narx bu holda tovarning qiymat jihatdan sezilarli
muhimligiga muvofiq kelishi kerak.
Raqobatchilarga yo‗naltirilganlik. Joriy narxlar darajasi asosida narxlarni
belgilayotganda korxona asosan raqobatchilar narxidan kelib chiqadi va o‗z
xarajatlari yoki talab ko‗rsatkichlariga kamroq e‘tibor beradi. Bunday yondashuv
ancha keng tarqalgan.
«Yetakchi orqasidan quvish» usuli. Bu holda tovar narxini belgilash bozordagi
yetakchi raqobatli muhitning narxi asosida, tovar va uning sifati, differensiatsiyasi
asosida amalga oshiriladi. Mohiyatiga ko‗ra bu usul yetakchi narxga yo‗naltirilgan
holda o‗z narx siyosatidan voz kechishni ko‗zda tutadi.
O‗rtacha bozor narxlari usuli. Hisob-kitoblar «o‗rtacha bozor narxlari» bo‗yicha
raqobatchilik ma‘lumotlari asosida amalga oshiriladi. Korxona ularga mo‗ljallanib
hosil bo‗lgan narx darajasida, yuqorioq yoki pastroq narxlarni belgilashi mumkin.
Buning uchun bozorda egallaydigan mavqeyi, korxonaning obro‗-izzati asos bo‗lib
xizmat qiladi. O‗rtacha narxdan yuqori bo‗lgan narx faqatgina agar tovar muhim
iste‘mol xususiyatlariga ega bo‗lsa, tovar markasi yuqori bo‗lsa maqsadga muvofiq
bo‗ladi. Agar korxona bozorda mustahkam o‗rinni egallashga intilsa, past narxlar
amaliyotiga murojaat qilishi shart emas, chunki mazkur holda o‗z obro‗sini va u
19
bilan birga iste‘molchilarini ham yo‗qotishi mumkin.
Tender asosida narxni belgilash. Bunday vaziyatlarda korxona o‗z narxini
belgilashda ushbu narx va o‗zining xarajatlari hamda talab ko‗rsatkichlari
o‗rtasidagi o‗zaro aloqalaridan emas, raqobatchilarning kutiladigan narx
takliflaridan kelib chiqadi. Korxona shartnoma tuzmoqchi bo‗ladi, demak, buning
uchun esa boshqalar narxiga qaraganda past bo‗lgan narxni so‗rashi kerak. Biroq
bu narx tannarxdan past bo‗lmasligi lozim, aks holda korxona o‗ziga zarar qilgan
bo‗ladi. Bu usul ehtimolli baholashni qo‗llaydi va hisob-kitoblarning quyidagi
ketma-ketligini nazarda tutadi:
− shartnomaning bajarilishi bilan bog‗liq bo‗lgan xarajatlar hisobkitobi;
− potensial raqobatchilar tomonidan qo‗llaniladigan savdo taktikasi
tahlili;
− korxona taklif qiladigan narx raqobatchilar so‗raydigan narxdan past bo‗lishining
ehtimolini aniqlash;
− korxonaga maksimal foyda olib kelishi kutilayotgan narx miqdorini aniqlash;
− tender savdolarini tashkil qilish mexanizmi.
Narxlarni shakllantirishning asosiy metodlari narx siyosati «magiya
uchburchagi»ning biror bir unsuriga urg‗u berilishi bilan farqlanadi: korxona
xarajatlari, iste‘molchilar baholari va raqobatchilar baholari.
Xarajatli metodi (ustamalar metodi). Bu narx shakllanishining keng tarqalgan
metodi bo‗lib, unga ko‗ra ushbu mahsulotning doimiy yoki o‗zgaruvchan
xarajatlariga ushbu tarmoq foyda normasi uchun oddiy holda mos keladigan
ustamalar qo‗yiladi. Masalan, tarmoq bo‗yicha qurilish firmalari ko‗pincha o‗z
ishlarini loyiha qiymatiga o‗rtacha foydani qo‗shib baholaydilar. Bu metodning
ommalashgani turlicha izohlanadi. Birinchidan, firma o‗z tovariga talabga nisbatan
unga qilingan o‗z xarajatlarini yaxshi biladi. Bu ularni narxni shakllantirishda
xarajatlar kalkulyatsiyasiga tayanish va haqiqatda ko‗rilgan zararni to‗liq
qoplashga undaydi. Ikkinchidan, agar tarmoqning barcha ishlab chiqaruvchilari
narxni shakllantirishning ushbu metodini qo‗llashsa, ularning narxi deyarli bir xil
bo‗ladi. Ular orasidagi narxga oid bu kurash narx to‗g‗ridan to‗g‗ri talab bilan
belgilanadigan tarmoqlar bilan solishtirilganda minimalligini
bildiradi.
Uchinchidan
, ko‗pgina sotuvchi va iste‘molchilar ustamalar metodi eng
tuzatilgan, halol, chunki ikki tomon manfaatlariga amal qiladi va bir tomonning
ikkinchi tomon hisobiga boylik orttirishiga yo‗l qo‗ymaydi, degan fikrni mahkam
ushlab oladilar. Bunday narxni belgilashda (uni «harakatli narx» yoki «ustama
bilan» deb atashga o‗rganilgan) talab darajasi hisobga olinmaydi va raqobatchilar
narxining ta‘siri e‘tiborsiz qoldiriladi.
Narxni iste‘molchiga yo‗naltirish metodi narxlarni iste‘molchilarning tovarni qabul
20
qilishlaridan kelib chiqib belgilashni ko‗zda tutadi. Potensial iste‘molchilar
tomonidan tovarning qabul qilinishi (idrok etilishi)ni o‗rganish uchun marketing
tadqiqotlari zarur, shu bilan birga iste‘molchining firma takliflariga kutilgan
munosabatlarini ham shakllantirish lozim. Buning uchun tovarning maqsadli
bozorga nisbatan munosabatlari, samarali namoyish etilishi, reklama qilish usullari
bo‗yicha konsepsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Istalgan mahsulotni ishlab
chiqarishga qo‗yish avval rejalashtirilgan narxni hisobga olgan holda va tovarning
farqlanuvchi sifat xususiyatlarini ham qo‗shib, ishlab chiqarish hajmi hisob-
kitobini bajarishni talab qiladi. Bunday yangi mahsulotlarning bahosi odatda,
raqobatchilar narxidan yuqori bo‗ladi, shuning uchun sotuvchilar xaridorlarniular
servisning yuqori darajasi, kafolatning davomli muddati, ushbu taklifning
ishonchliligi va boshqa aniq ustuvorliklari uchun qo‗shimcha haq
to‗layotganliklarini dalillar bilan ishontirishga shay turishlari kerak.
Narxning past darajasini mo‗ljallovchi xaridorlar uchun tovar ishlab chiqaradigan
firmalar iste‘molchi ongida asosiy ustuvorligi nisbatan arzon va sifatli bo‗lgan
tovar obrazini shakllantirishlari kerak.
Narxni raqobatga yo‗naltirish metodi raqobatchilar narxlarini kuzatib borishni
talab etadi, o‗z xarajatlari va talabning hisobi bo‗ysunuvchi rolini o‗ynaydi.
Narxning yetakchisi sifatida raqobatchi yetakchining narxi yoki o‗rtacha tarmoqli
so‗raladigan narxning yuzaga kelgan darajasi ko‗rib chiqiladi. Narx yuqori, past
yoki firma xaridorga uning takliflarini boshqa raqobatbardoshlikni tashkil
etuvchilar sifati, foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‗ra ustuvorligi
sifatida raqobatchi tovar narxi darajasida bo‗lishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan ko‗rinadiki, narx belgilash metodining har biri alohida
bozorning, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy yo‗nalishlardan ajralgan holda yuz beradi.
Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor va raqobatchilar manfaatlarini
tenglashtirmog‗i zarur. Tovarni sotish narxini narx siyosatining ―sehrli
uchburchagi‖ doirasida belgilash marketingga oid yondashuv hisoblanadi.
Xalqaro savdoda narxni belgilash murakkab, chunki narx noturg‗un kattalikdir.
Unga jahon iqtisodiyoti egallab turgan sikli, bozor konyunkturasi, raqobatchilar,
vositachilar va xaridorlar, valutalar kursining o‗zgarishi ta‘sir qilib turadi. Xalqaro
savdoda bahoning turli ko‗rinishlaridan foydalaniladi. Bu baholarni ifodalashda
maxsus so‗zlardan foydalaniladi, ularni qo‗shib aytish zarur.
Firma ichida tovar siyosati o‗tkazilganda firmaning umumiy natijalarini
muvofiqlashtirish nuqtayi nazaridan baho belgilanishi kerak.
Ikkita maqsadga intilish zarur:
baho yetarlicha yuqori bo‗lishi kerak, ya‘ni ishlab chiqarish bo‗limini quvvatlash,
bunda tovar ichki bozorda ham yaxshi sotilishi ko‗zda tutiladi;
21
baho yetarlicha past bo‗lishi kerak, ya‘ni tashqi savdo tarmog‗i chet el bozorlarida
raqobatdosh bo‗lishi uchun.
Chet eldagi filiallar uchun transfert baho ancha murakkab, chunki soliq qonunlari,
valuta kurslari, mahalliy qoidalar, bojxona tariflari va firmaning filial faoliyatida
ishtirok etish darajasini hisobga olishni talab qiladi.
Agar soliq solish miqdori ikkala mamlakatda har xil bo‗lsa, qaysi mamlakatda
sotish foydali ekanligi masalasi ko‗ndalang turadi.
Umumiy holda firma soliq miqdori past bo‗lgan mamlakatda past transfert bahosi
belgilashdan manfaatdor, lekin bu o‗z mamlakatining soliq xizmati tomonidan
qarshilikka sabab bo‗ladi. Ikkinchi tomondan esa eksportyor mamlakat bojxona
xizmati past baholarni asos sifatida qabul qila olmaydi, chunki u kam foyda berish
bilan birga, mamlakatdagi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish sifatiga
ham ta‘sir qiladi.
Firmaning filial faoliyatida qatnashishi shu tomondan muhimki, qo‗shma korxona
yoki litsenziya haqida gap ketsa, eksport qiluvchi uni yuqori transfert bahoda
sotadi, foydani esa hamkori bilan bo‗lishmaydi.
Agar firma filialiga to‗liq egalik qilsa, past narx belgilashga harakat qiladi.
Turli davlatlarda huquq formalari va soliq qonunchiligining har xilligi hisobga
olinsa, xalqaro saviyada standart strategiya ishlab chiqish qiyinligini baholash
qiyin emas.
Eksport xarajatlari tashqi bozorda belgilanadigan bahoning ancha qismini o‗z
ichiga oladi. Shuning uchun ham tashqi bozorda belgilanadigan baho bilan xalqaro
transfert baho eksport xarajatlarini hisobga olgan holda solishtirilishi kerak.
Eksport xarajatlari, ya‘ni tovarni quruqlik, dengiz yoki havo yo‗llari transportida
tashish, yuklash-tushirish, bojxona, port kabilar yig‗imlari, sug‗urta, eksport-
import bojlari eksport qilinayotgan tovar narxini sezilarli ko‗tarib, uning
raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin. Shuning uchun bu xarajatlarni aniq
baholashni, javobgar shaxs kim bo‗lishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi.
Narx belgilashda chet eldagi narx ichki narxdan kam bo‗lmasligiga e‘tibor berish
kerak, chunki importer mamlakat firmani dempingda ayblashi mumkin.
Endi tovarning jahon bahosiga kelsak, u mana shu tovarni jahon bozorida
sotiladigan o‗rta bahosidir.
Jahon bahosi quyidagi asosiy alomatlari bilan ifodalanadi: katta tovar bozorlari
talablariga mos keladigan yirik eksport va import kelishuvlarida qo‗llaniladigan
baho, muhim bozorlardagi muntazam amalga oshiriladigan bitimlarda
22
qo‗llaniladigan baho, to‗lov erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan
kelishuvlarda qo‗llaniladigan baho.
Ommaviy tovarlar uchun jahon bahosi sifatida xalqaro savdoning asosiy
markazlari birjasi hamda auksiondagi baho qabul qilinishi mumkin. Sotuvchilar
uchun ham, xaridorlar uchun ham jahon baholari haqida ma‘lumotga ega bo‗lish
muhim ahamiyatga ega.
Jahon bozoridan baholar haqida ma‘lumot saqlanadigan manbalarni quyidagicha
guruhlash mumkin.
Hisob-kitob erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan oddiy bitimlardagi
baholar haqida olinadigan ma‘lumotlar, xalqaro tovar birjalarida e‘lon qilinadigan
xomashyolar uchun kotirovkalar.
Jurnallarda muntazam chop etiladigan baholar haqida ma‘lumotlar, xalqaro
uyushmalar, biznesmenlar, yirik agentliklar, maxsus tashkilotlarning davriy
nashrlarida e‘lon qilinadigan ma‘lumotlar.
Importyorlarning chet ellik mahsulot yetkazib beruvchilari bilan import
shartnomalari haqida ma‘lumotlar.
Eksportyorlarning tashqi bozorda ma‘lum tovarni sotishidagi baholar haqida
ma‘lumotlar.
Preyskurantlar, firma kataloglari va shunga o‗xshash manbalardagi ma‘lumotlar.
Ko‗pincha bojxona statistikasi orqali ham baholar haqida ma‘lumotlar olish
mumkin. Har bir tashqi faoliyat bilan shug‗ullanuvchi firma doimiy ravishda jahon
bahosi haqida ma‘lumotlarni o‗rganishi zarur. Bu ishlar bilan narx bo‗yicha
xizmatchilargina emas, balki bevosita eksport-import operatsiyalari bilan
shug‗ullanadigan tezkor guruh ham shug‗ullanishi mumkin.
Xalqaro bozorda baho siyosati strategiyasini tanlashda quyidagilarga e‘tibor berish
kerak: eksport xarajatlari, xalqaro talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan
ko‗zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish bo‗yicha davlat tadbirlari va
boshqalar.
Korxonaning narx siyosati
Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas qismi
hisoblanadi.―Siyosat‖ so‗zining ma‘nosi mumkin bo‗lgan san‘at, deyiladi. Bu tarif
narx siyosatining tarifiga ham to‗g‗ri keladi. Narxni shakllantirish, bu san‘at
chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga oshiriladi. Korxonaning narx siyosati –
bu maksimal darajada narx shakllanishi sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga,
salohiyatni xaridor uchun bo‗lgan raqobatda yutishga va o‗z maqsadlariga erishish
uchun narxni ko‗tarishga qaratiladi. Narx siyosati narx strategiyasi orqali amalga
23
oshiriladi. Narx siyosati taktik-operativ aksiyalarni, ma‘lumot tizimini (yig‗ish,
tahlil qilish vositalari), tashkiliy qarorlar (tartib va jarayon jihatlar) ni o‗z ichiga
oladi.
Taktik — operativ aksiyalar o‗z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa muddatli
pog‗onalarni shakllantirish, narxlar tarkibi, narxlar differensiatsiyasi,
narxlar
variatsiyasi
, narx chizig‗i siyosati, narxlarni yo‗naltirish. Taktik – operativ
aksiyalarning qo‗llanilishi korxonaning strategik maqsadlari bilan mos kelishi
lozim, u bozorda o‗z mavqeyini egallash uchun qilinadi. Shuning uchun narx
siyosati strategik baza (narx strategiyasi) ga muhtojlik sezadi.
Hozirgi kunda ―narx menejmenti‖ narx siyosatiga sinonim bo‗lib hisoblanadi.
Bunday o‗zgarishlarning asosiy sababi bo‗lib quyidagilar hisoblanadi: narxlar
differensiatsiyasi kuchaydi, buni narx diskriminatsiyasi yoki mahsulot
differensiatsiyasi bilan izohlash mumkin.
Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar guruhining to‗lay
olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar differensiatsiyasi raqobat
ko‗rinishida asosiy vosita bo‗lganligi sababli korxonalar xaridorlarning tovarga
bo‗lgan ichki talablarini aniqlash va tovarni ularga yetkazib berishga katta
ahamiyat beradi. Tovar defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo‗yicha olib
boriladigan ishlarni murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida
narxlar differensiatsiyasi bilan bog‗liq bo‗lgan korxonaning barcha imkoniyatlari
birgalikda rivojlantirilmoqda.
Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida yoki qisqa muddatli narx
aksiyalari sifatida narxlar variatsiyasi doimo kuzatilmoqda. Bularning barchasi
narx siyosatini har xil masalalarni yechishga majbur qildi.
Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida narx qarshiligi
kuchaydi. Buning oqibatida narx kelishuvlari va sotish siyosatining roli oshdi.
Boshqarish kerak bo‗lgan yuqori muammoli narxlar o‗zgarishi yuzaga keldi. Narx
siyosatining malakalilik darajasi, bozorni o‗rganishning zamonaviy usullari, narxni
rejalashtirish narx nazorati yordamida oshdi, oqibatda ma‘lum vaziyatlarda
korxonalar raqobat ustunlinligiga ega bo‗ldilar.
Bozorning javob harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko‗plab narx siyosati
bo‗yicha qabul qilingan qarorlar doimo o‗zgarib turuvchi va kompleks sharoitlarda
qabul qilinadi. Shuning uchun korxonaning ―narx - naflilik‖ birligiga bozorning
javobini oldindan bilish qiyin. Shu munosabat oqibatida bozorning javobiga
qaratilgan tavakkalchilik, ya‘ni narx belgilanganda ko‗zda tutilmagan xarajatlar
vujudga keladi. Bu tavakkalchiliklar yuqori va past narxlar sharoitida bo‗lishi
mumkin va yo‗qotilgan narx imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar).
24
Yetkazib berish va to‗lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab chiqaruvchi sotib
oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to‗lash shartlarini shaxsan kelishib
oladi. Raqobat ko‗p hollarda sotuvchilarni xaridorlarga chegirmalar qilishga
majbur qiladi, oqibatda ularning foydasi kamayadi. Alohida xavf nazorat
qilinmagan chegirmalar, bonuslar to‗lash sharoitlari joriy qilinganda bo‗ladi.
To‗lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o‗z shartnoma majburiyatlarini
bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik tavakkalchiligi). Agar
xaridorlar to‗lash imkoniyatlari yo‗qligini sabab qilib, mahsulotlar narxining bir
qismini to‗lasa, qolgan pulini kelishilgan muddatda to‗lashni kelishib olsa, to‗lov
tavakkalchiligi vujudga keladi.
Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab
chiqaruvchilarning (sotuvchilar) narx suvereniteti mamlakatning siyosiy – iqtisodiy
manfaatlari tufayli qisqartiriladi.
Narx tavakkalchiligi albatta nafaqat sotuvchilarda, balki xaridorlarda ham
kuzatiladi.
Narx siyosatida maqsadlarsiz qabul qilinadigan strategiya vositalaridan katta foyda
olish qiyin. Maqsadlar tizimini loyihalash narx menejmentining asosiy
vazifalaridandir. Rejali narx qarorlari maqsadlar tizimini keltirib chiqaradi. Har bir
tashkilot individual ustuvor maqsadlardan kelib chiqqan holda o‗z maqsadlar
tizimini ishlab chiqadi. Shu sababli ilmiy asoslangan maqsadlar tizimi mavjud
emas. Narx siyosatida maqsadlar tizimi ishni amalga oshirish nuqtasidir. Agar
potensial narxlar maqsadlar piramidasida iyerarxiya ko‗rinishida ifodalangan
bo‗lsa, bu juda yaxshi. Bu o‗z ichiga hamma maqsadlarni olmaydi, ammo
ifodalangan maqsadlar munosabati narx siyosatini tushunishga yordam beradi.
Umuman olganda narx siyosatini korxonaning faqat marketing yo‗nalishida emas,
balki boshqa yo‗nalishda ham qo‗llash lozim. Korxona narx siyosati oldiga
qo‗yadigan maqsadlariga: daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni
maksimallashtirish, ma‘lum foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni
saqlash, xarajatlar kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko‗lamini oshirish, bozorga
kirish, raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga kiritmaslik,
bozorda mavqeyini saqlash va kengaytirish, o‗z faoliyati uchun turg‗un va ijobiy
muhitni, korxona faoliyatini saqlash kabilar kiradi. U yoki bu maqsadni amalga
oshirish uchun marketing vositalaridan foydalaniladi. Biz o‗z diqqatimizni
marketing maqsadlariga qaratamiz. Narx siyosatida maqsadlar tizimi rivojlanishi
yuqoridan pastga qarab sodir bo‗ladi. Bunda maqsadlarning agregatlangan
variantlari vositasida kirim yoki o‗rtacha narx xaridorlarning narxdan qoniqishi
yoki narxga ishonch maqsadi yaqinlashadi. Bu juda muhim, chunki oxir–oqibatda
xaridorlarning harakati narx siyosati muvaffaqiyatiga bog‗liq. Xaridorlar
xaridlariga qarab tuzilgan maqsadlar tizimi xaridorlarga yo‗naltirilgan va ularni
25
tashkilot mahsulotlariga ko‗niktirishga asoslangan narx siyosatining zamonaviy
talabidir.
Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‗pgina maqsadlardan va kichkina
maqsadlardan (ayniqsa ko‗pchiligi qu‗yi qismda joylashgan) tashkil topgan to‗liq
ko‗rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va o‗rta maqsadlarni
qarab chiqish bilan chegaralanamiz.
Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi,
mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past
bo‗lgan va boshqa samaralarni to‗ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap ketyapti.
Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‗rtacha narx natijasida shakllanishi sababli
narx siyosatining keyingi bosqichiga o‗tiladi. Raqobat bozorida korxonaning
o‗rtacha narxlari raqobatchilar narxi bilan o‗zaro aloqada bo‗ladi. Raqobat
strategiyasiga muvofiq korxonalar narx yetakchiligiga mustaqil erishadilar yoki
raqobatchilar narxlariga moslashadilar.
Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir.
Narxning rag‗batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish
Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv hajmiga
ta‘siri, xarajatlarning foydaga ta‘siri yaqqol ko‗rinadi. Bunday sharoitda
korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‗z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar
segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni jalb etish, bozor ulushini ko‗paytirishga
harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ko‗paytirishdan iborat.
Marketologlar bunday sharoitda iste‘molchilarni o‗rganib, qanday narxlar
xaridlarning xarid qobilyatiga to‗g‗ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali
xaridorlarga ta‘sir etish, jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx
siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor
xulqatvoriga bog‗liq bo‗lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar
kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga qiziqish,
narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga tayyorlik, narxdan
qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‗zaro juda bog‗liq bo‗lib, ularning har biri
o‗ziga xos va ularni boshqarish mumkin.
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchidan uning narxini
so‗rab tovarning o‗rtacha bahosini o‗zi uchun aniqlaydi. Narxning yuqori yoki
pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqaridan ko‗rinmasada) ozmi, ko‗pmi ta‘sir
etadi.
Mavsumiy tovarlarga, ma‘naviy eskirgan tovarlarga chegirmalarning berilishi
qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta‘sir ko‗rsatib,
uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta‘sir etadi. Firma do‗konlaridagi yuqori
narxlar ba‘zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini do‗kondan tezroq chiqib ketishga
26
undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar qo‗yilgan
tovarlarning «mavjudligi» qo‗shimcha, sovg‗a sifatida bir buyumni qo‗shib
sotilishi ham iste‘molchida ijobiy kayfiyatni tug‗diradi va xarid qilishga
qiziqtiradi.
Narxga bog‗liq bo‗lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan,
narxga bog‗liq quvonch, xaridor o‗z imkoniyatiga mos kelgan narxda kerakli
tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda tovarni kechki bozorda,
kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da
yangi yil arafasida «baxtli soat», ―yangi yil sovg‗asi‖aksiyasida sotib olingan
tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‗tarishi tabiiy.
Narxdan rag‗batlanish – hozirda ko‗pgina savdo markazlari
( ―Аты-Баты‖,«Korzinka.uz») da xaridor ma‘lum miqdorda tovar sotib olsa, unga
chegirma beradi yoki kartochka (jamg‗arib boriladigan) taqdim etadi. U har safar
xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga o‗tkaziladi yoki tovar xarid
summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi.
Narxdan stress hosil bo‗lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz kutmagan
holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga o‗xshash
holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste‘molchi ruhiyatiga ta‘siri
psixologlar tomonidan o‗rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul
qilishiga bevosita ta‘sir etadi.
Narx xaridor xulq-atvoriga ta‘sir etuvchi, motivatsion omil bo‗lib hisoblanadi.
Narx – navoga qiziqish, ma‘lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan
har xil narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx
haqida axborotlarni to‗plab o‗zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi
narxda tovar sotib olishga harakat qiladi.
Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi; 2) alternativ
(muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish.
Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul
qilishga bevosita ta‘sir etadi.
Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx darajasi,
chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga
ta‘sir etadi.
Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir necha xil bir
iste‘mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va va naflilik
darajasi yuqori bo‗lgan tovarlarni sotib olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ko‗p
bo‗lsa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar sotib olish oson kechadi.
27
Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma‘lum tovar bo‗yicha narx axborotini
to‗plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor
o‗zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror qabul qiladi.
Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo markazlarida 10-15%
farq bilan sotilishi iste‘molchida narxlarni kuzatish va axborotlar yig‗ishga
qiziqishini vujudga keltiradi.
Narxga qiziqishda to‗rt rag‗bat (motivatsiya) mavjud:
1. Iste‘mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag‗batli ish.
Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste‘mol ehtiyojidan kelib chiqadi. Oilaning
daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‗lgan qiziqishni vujudga keltiradi.
Kam ta‘minlangan oilalar uchun narxning pastligi eng muhim indikator
hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy
resurslarga ega oila, agar qimmat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt
xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi.
Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi mumkin.
Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‗lgan qiziqish uyg‗onishning ikkinchi motivatsiyasi
hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy ehtiyojlarini tug‗diradi.
Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini ta‘minlash, qimmatbaho
buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham band xaridorlarning narxni
kuzatishga, solishtirishga vaqti yo‗q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni
qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli
bo‗ladilar. Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam
bo‗ladi.
Iste‘molchilarning turli segmentlari o‗zlari uchun narxdan motivatsiyalashda
individual yondashadilar. Bu yerda narxlarni differensiyalash, turli segmentlarga
moslashtirish, ishlab chiqarish korxonalari tovar assortimenti, ularning narx
siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi.
Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli iste‘molchilar
segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning
bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli iste‘molchilar segmentidan
iborat mijozlarni o‗ziga jalb qilishga olib keladi. Daromad darajasining, turmush
tarzining o‗sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‗sishini
ko‗rsatmoqda. Axborot bilan ta‘minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi
ma‘lumotlarning Super va Gipermarketlardagi ko‗zga tushadigan joylarga
o‗rnatilgan axborot taxta (doska) chalari xaridorlarni o‗ziga tez jalb qilib, ularda
tovarga nisbatan qiziqish uyg‗otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‗rsatmoqdaki,
tovarlar narxiga bo‗lgan qiziqish borgan sari o‗sib bormoqda.
28
Narxi qimmat bo‗lsa ham o‗ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori
ko‗paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga
sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», «Mexx», «Samsung» kabi
savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda o‗zlariga jalb etadilar va u
do‗konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi,
Internet do‗konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini
berayotgani, tovarlarlar narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi
savdo jarayonlarini faollashtirmoqda.
Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‗ziga xosligi, xaridorlarning narx navoga
qiziqqonligi turli iste‘molchilar segmentida turlicha kechadi.
Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya etilgan
servisning yuqoriligi iste‘molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning narxiga
ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida ma‘lum bilimlarga ega bo‗lish,
xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo‗lishga va o‗ylab optimal qaror
qabul qilishga olib keladi.
Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida to‗planadi. Narx –
navoga tegishli bilimlar iste‘molchida uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib
shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) xaridor uchun subyektiv darajada muhim
bo‗lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi.
Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi:
mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid
axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‗plash,
Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday funksiyalarni
bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi hisoblanib, to‗g‗ri
qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan narx ma‘lumotlari tahlili yana
qanday ma‘lumotlar kerakligini bildiradi.
Narx haqida bilimlarning o‗lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar bo‗yicha
savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‗zlari erkin ravishda eslashlari, javoblarning
aniqligi, savolnoma o‗tkazish muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar,
do‗konlar (do‗konga qatnash chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli,
turli do‗konlardagi narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste‘molchi uchun
mos keladigan tovar «savati» (iste‘mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo
bo‗lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak.
Tanlangan mahsulotlar barcha do‗konlarda sotiladimi? Agar siz xohlagan artikul
do‗konda umuman bo‗lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi tovar tavsiya etilsa,
nima qilish kerak?
29
Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyatga egami? Ular
oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar?
Do‗konning narx siyosati uchun narxlar ko‗tarilgan davr reprezintativ
hisoblanadimi?
Shunday qilib, narxga qiziqish, narx siyosatini bilish, narxga oid axborotlarga ega
bo‗lish, narxga bog‗liq ruhiy holatlarning yuzaga kelishi ham amaliy jihatdan juda
qiziq va tovarni sotilish hajmi korxona foydasiga bevosita ta‘sir etuvchi omillar
bo‗lib hisoblanadi.
Narxlarni qabul qilish. Narxlarni xaridor tomonidan qabul qilinishi yuqori darajada
subyektiv bo‗lib, u yoki bu darajada real voqelikdir.
Narx siyosati doirasida, narxlarning qabul qilish sohasida psixologiya nazariyalari,
moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, istiqbol nazariyalaridan
foydalaniladi.
Narxlarni qabul qilish, deganda individum orqali narx haqidagi ma‘lumotni
sensorli ravishda qabul qilish tushuniladi. Natijada xaridor tomonidan ijobiy yoki
salbiy, ruhiy holat yuzaga keladi. Narxlarni his qilish turli xaridorlarda turlicha
namoyon bo‗lib, bir xil mahsulotga bir xaridorda uni sotib olish qarori shakllansa,
ikkinchi boshqa pastroq narxdagi xuddi shunday tovarni qidirishga tushadi.
Xaridor xulq–atvori juda ko‗p shaxsiy – ichki va tashqi omillarga bog‗liq.
Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va narx hissiyotiga bevosita ta‘sir etadi.
Albatta puli ko‗p xaridor uchun xarid qilsh kam ta‘minlangan, puli cheklangan
xaridorga nisbatan juda oson va tez kechadi. U narxlarni bozor bo‗yicha
o‗rganmasdan eng sifatli va qimmat tovarni tezda xarid qiladi va aksincha, puli
cheklangan va oz pulga ko‗p narsa olishi kerak bo‗lgan xaridor arzon narxlarni
qidiradi. Axir u barcha iste‘mol ehtiyojini cheklangan holda bo‗lsada qondirishi
kerak.
Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda turadi.
Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta‘sir ko‗rsatadi:
Motivatsion (rag‗batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, ijtimoiy tan olinganlikka
intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan naflilik ko‗rsatkichlari iste‘molchida
rag‗batni (motivatsiyani) shakllantiradi.
Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‗g‗ri baholashga layoqatlilik, zehnning
o‗tkirligi (axborotlarning ko‗pligi, narxga oid bilimlarga egalik), aqliy salohiyat,
tajriba, sotuvchiga ishonch, o‗ziga ishonch, markaga sodiqlik va boshqalar.
Vaziyatli omillar: narxni taklif etish usuli (shakli, narx strukturasi) to‗lov shakli,
vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va narxlari, xaridorning kopmleks muammolari,
narxlarning o‗zgaruvchangligi, narx etiketkalarining mavjudligi, mahsulotni
30
ishlatishdan maqsad, xaridorning xarid qobilyati, sotish joyi (Gipermarket yoki
oddiy chakana savdo do‗koni) ning narx imiji.
Xaridorlarning xarid qobilyati va tovarga nisbatan ishonchliligi narxdan o‗zi
uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni sotib olishga tayyorligi ta‘sir etuvchi
determinantlar hisoblanadi. Potensial iste‘molchilarni so‗rovnoma qilib ularning
narxga nisbatan xaridga tayyorligi aniqlanadi. Shu bilan birga narx ostonasi ham
aniqlanadi. Agar narx ostonasi yuqori darajadan o‗tib ketsa xaridor u tovarni sotib
olmaydi. Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo‗ladi. Narxning absolyut quyi
chegarasi xaridorda tovar sifatiga shubha uyg‗otadi. Natijada xaridorlar past
narxdagi mahsulotni boshqa sotib olmaydilar. Xaridorlarning bunday xulq-atvori,
ma‘lum sharoitlar bilan bog‗liq bo‗lib, ular juda arzon tovarni olib tavakkal
qilishdan qo‗rqishlarini ko‗rsatadi.
Narxlarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq narxlar yaxlit raqam bilan tugaydi
(masalan,75000 so‗m); yaxlitlangan narxlar ya‘ni 63 ming 480 so‗m= 63 ming 500
so‗m; siniq narxlar ko‗pincha 9 raqami bilan tugaydi (32,999 so‗m).
Savdo do‗konlarida chegirmalar vaqtida yaxlit narxlar, juda oz kamaytirilib
oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 turgan tovar (5,999 ga
pasaytirilib) 5 raqami xaridor e‘tiborini jalb qiladi, narx pasayibdi, deb xaridor shu
tovarni sotib oladi.
Amalda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. Raqamlar bir qarashda 1
birlikka kamayganday ko‗rinsada, aslida 0,5 – 0,7 birlikka kamaygan bo‗ladi.
Narx «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi
iste‘molchilar narx shkalasini diskret kategoriyalarda o‗zlari uchun bo‗ladilar
(masalan 5000 so‗m o‗rniga 4,899— beshdan kam).
iste‘molchilar o‗zlarining subyektiv maksimal narxlarini yaxlit-langan raqamlarda
belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori).
xaridorlarda yaxlit narxlardan ko‗ra siniq narxlarda tovar olganda iqtisod qildim,
deb o‗ylaydilar.
birinchi raqamni iste‘molchilar kuchliroq his etadilar. 10 o‗rniga, 9,95.
Shunga qaramasdan ba‘zi tadqiqotchilar siniq narxlarning mahsulot sifatini xaridor
tomonidan to‗g‗ri his etilishiga salbiy ta‘sirini ko‗rsatadilar (imij - samara).
Siniq narxlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining mahsuli bo‗lib,
iste‘molchi xulq — atvoriga tez ta‘sir ko‗rsatishi va supermarketlarda savdo
aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda o‗zini oqlayapti (Korzinka.uz.,
Megaplanet, Makro va boshqalar).
31
2. BOB Elektroagregat korxonasining iqtisodiy tabiati va narx belgilash
amaliyoti
2.1.,,Elektroagregat" tarixi va narx strategiyasi
Elektroagregat" OAJ Rossiyadagi eng yirik avtonom quvvat manbalari ishlab
chiqaruvchisi. Bu yerda 140 dan ortiq turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilishi
mumkin: ko‗chma benzin va dizel generatorlari va turli konstruksiyadagi elektr
stansiyalari, shuningdek, korxonada ishlab chiqarilgan cho‗tkasiz generatorlar,
texnik ko‗rsatkichlari mahalliy hamkasblaridan sezilarli darajada yuqori va jahon
standartlarining zamonaviy talablariga javob beradi.
"Elektroagregat" OAJ Kursk, st. 2-agregat, 5A.
Avtonom elektr ta'minoti manbalari bozorida "Elektroagregat" OAJning asosiy
iste'molchilari ob'ektlari markazlashtirilgan elektr ta'minoti zonasidan tashqarida
joylashgan korxonalar, shuningdek zaxira elektr ta'minoti manbalariga muhtoj
bo'lgan korxonalardir. Bularga, birinchi navbatda, oʻzining tarmoq xususiyatiga
koʻra, neft va gaz qazib olishni tashkil etish, neftni qayta ishlash, mashinasozlik,
qurilish, geologiya,
Qishloq xo'jaligi
... Ularning asosiylariga quyidagi tashkilotlar
kiradi: Rosneft, Surgutneftegaz, Severgeofizika, Mezhregiongaz, Tatneft va
boshqalar.
Har qanday korxonaning moliyaviy holati uning tadbirkorlik faoliyati va
ishonchliligining eng muhim xususiyati hisoblanadi.
Moliyaviy va narx mexanizmlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki barcha
iqtisodiy, moliyaviy munosabatlar narxlar va ularning tarkibiy qismlaridan
foydalanishga asoslanadi va narxni aniqlashning to'g'riligi ushbu moliyaviy toifalar
qanday va qanchalik ishonchli tarzda aniqlanishi va hisoblanishiga bog'liq bo'ladi.
Korxona rahbari turli xil boshqaruv qarorlarini qabul qilishi kerak. Mahsulot
sotishning narxi, hajmi va tuzilishi bo'yicha qabul qilingan har bir qaror oxir-oqibat
ta'sir qiladi
moliyaviy natijalar
korxona faoliyati.
Narx siyosati
korxonalar ko'p qirrali tushunchadir. Tashkilot shunchaki u yoki bu
narxni belgilab qo'ymaydi, u mahsulotning butun assortimentini qamrab oluvchi va
iste'molchilarning ma'lum toifalari, turli geografik mintaqalar uchun ishlab
chiqarish va sotish xarajatlaridagi farqlarni, talab darajasining o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zining narx tizimini yaratadi. , tovarlarni
iste'mol qilishning mavsumiyligi va boshqa ko'plab omillar ...
Bozor sharoitida tijorat korxona va tashkilotlarining faoliyati raqobat
munosabatlari asosida amalga oshiriladi. Har bir bozor korxonasi zarur
raqobatdosh ustunliklarga ega bo'lishi va shu orqali uning raqobatbardoshligini
oshirish uchun bozorda muayyan xatti-harakatlar strategiyasini ishlab chiqishi
kerak.
Mahsulotning raqobatbardoshligining asosi uning texnik (sifat) darajasi va
narxidir. Bir nechta raqobatdosh shunga o'xshash mahsulotlardan eng
raqobatbardoshi boshqalarga qaraganda yuqori texnik darajaga ega bo'lgan
mahsulot bo'lib, narx uning texnik parametrlari bo'yicha afzalliklariga muvofiq
belgilanadi. Kuchli raqobat sharoitida bunday tovarlarni ishlab chiqaruvchilar
bozorga kirib borish, uning katta ulushini qo'lga kiritish va ushbu mahsulot uchun
32
narx obro'sini yaratish uchun ko'pincha narxni mahsulotning sifat darajasidan
pastroq darajada belgilaydilar.
"Elektroagregat" OAJ foyda darajasi, sotish hajmi bo'yicha belgilangan
vazifalardan kelib chiqib, 01.11.09 dan boshlab AD 200S-T400 elektr blokining
narxini aniqladi. 572 917 rubl miqdorida. (hisoblash uchun 573 000 rubl
qiymatidan foydalaniladi).
Ushbu narx darajasida sotishdan tushgan daromad ko'rsatkichi 14% ga teng bo'ladi,
ya'ni 14% olingan daromaddan olingan foyda ulushi; mahsulotlar rentabelligi esa
16,2% ni tashkil etadi.
Korxonada mavjud bo'lgan sharoitlarda qabul qilingan qarorning maqsadga
muvofiqligini baholash uchun narxlash jarayonining asosiy bosqichlarini hisobga
olgan holda narx belgilash metodologiyasini baholash kerak.
Avvalo, mahsulotning raqobatbardosh bozor narxini shakllantirish uchun korxona
AD200S-T400
birligining
raqobatbardoshligini,
bozordagi
pozitsiyasining
mustahkamligini raqobatchilar mahsulotlarining analoglari bilan solishtirganda
baholashi kerak.
Buning uchun tahlil qilinadigan mahsulot va raqobatdosh mahsulotlarning
texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini solishtirish va olingan natijalarni solishtirish
kerak.
Elektr birliklarining eng muhim texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlari sifatida
quyidagilar tanlandi: nominal quvvat; kapital ta'mirlashdan oldin resurs; kafolat
muddati; umumiy o'lchamlar: uzunlik, kenglik, balandlik; vazn; narx; o'ziga xos
yoqilg'i sarfi; o'ziga xos moy iste'moli.Yuqorida sanab o'tilgan parametrlar
o'rganilayotgan mahsulotning eng muhim iqtisodiy va texnik ma'lumotlari va
xususiyatlarini ifodalaydi.
Ushbu turdagi mahsulotda "Elektroagregat" OAJning asosiy yirik raqobatchilari
Barnaul shahridagi "Barnaultransmash" OAJ hisoblanadi.
Mahsulotlarning
raqobatbardoshligini
baholash
uchun
mahsulot
raqobatbardoshligining yagona, guruhli va integral ko'rsatkichlari formulalar
bo'yicha hisoblanadi:
Indeks
Og'irlik
koeffitsienti
hisob.
MAI
usuli bilan
Texnik spetsifikatsiyalar:
1. Nominal quvvat, kVt
200
200
1
0,341
0,341
2. Resurs chegarasigacha.
Ta'mirlash, h.
10000
5000
2
0,256
0,512
33
bu yerda q - bitta parametrik ko'rsatkich; P - tekshirilayotgan mahsulot
parametrining darajasi; P100 - namuna yoki raqobatchi mahsulot sifatida olingan
mahsulot parametrining darajasi.
Bu erda G - guruh ko'rsatkichi, ai - u yoki bu parametrlar guruhining
ahamiyatlilik koeffitsienti, ekspert tomonidan belgilanadi.
Bu yerda J - integral ko'rsatkich, Gm - texnik parametrlar uchun guruh ko'rsatkichi,
Ge - iqtisodiy parametrlar uchun guruh ko'rsatkichi.
Ko'rib chiqilayotgan parametrlarning muhimlik darajasini tavsiflovchi og'irlik
koeffitsientlarini aniqlashda texnik ko'rsatkichlar bo'yicha tahlil qilinadigan
mahsulotning raqobatbardoshligini baholash uchun ierarxiyalarni tahlil qilish usuli
(HAI) qo'llaniladi. Natijalarni qayta ishlash ketma-ketlikdan foydalangan holda
matritsali tahlil usullari asosida amalga oshirildi
maxsus protseduralar
MAI
shkalasi asosida imtiyozlarni baholash. Hisob-kitoblar natijasida olingan og'irlik
koeffitsientlari 1-jadvalda keltirilgan.
"Elektroagregat" OAJning AD200S-T400 1R-T va "Barnaultransmash"
OAJning AD200S-T400 1R-B birliklarini taqqoslash
3. Kafolatlangan ish vaqti,
h
8000
8500
0,94
0,182
0,17
4. Gabarit o‗lchamlari, mm
a) uzunlik
2900
3460
1,193 0,045
0,054
b) kenglik
1300
1080
0,83
0,045
0,037
c) balandlik
1670
1670
1
0,045
0,045
5. Og'irligi, kg.
3500
4700
1,343 0,086
0,11
Iqtisodiy ko'rsatkichlar:
1. Narxi, ming rubl.
572,917 615,0 0,93
0,556
0,517
2. Maxsus yoqilg'i sarfi, g
/ kVt * soat
245
238
1,2
0,333
0,3996
3. Maxsus moy iste'moli
kVt * soat
2,25
2,28
0,987 0,111
0,109
1-jadval
34
2.2. Elektroagregat misolida narxni shkllantirish
Olingan ma'lumotlarga asoslanib, biz mahsulotlarning raqobatbardoshligining
integral ko'rsatkichlarini hisoblaymiz.
Integral
ko'rsatkichlar
J1>1,
bu
tekshirilayotgan
birlik
raqobatchining
mahsulotidan texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar bo'yicha oshib ketishini ko'rsatadi, bu
esa uni raqobatbardosh qiladi va bu, o'z navbatida, menejerlarga mahsulot narxini
o'zgartirishga imkon beradi.
AD200S-T400 1R-T uchun maqbul narxni belgilash bilan bog'liq oqilona echimni
ishlab chiqish uchun bozor kon'yunkturasini tahlil qilish, mahsulotlarning
raqobatbardoshligini baholashdan tashqari, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil
qilish kerak. Bu ―Elektroagregat‖ OAJ rahbarlariga birlik uchun berilgan narx
darajasi korxona uchun zarur foyda olish nuqtai nazaridan qanchalik foydali
ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Korxona xarajatlari narx strategiyasining muhim elementidir. Kompaniya o'z
xarajatlarini diqqat bilan kuzatib boradi, chunki ishlab chiqarish xarajatlari
raqobatchilarning xarajatlaridan oshsa
berilgan ko'rinish
mahsulotlar, keyin
kompaniya mahsulot narxini oshirishi yoki bir xil narxni saqlab qolgan holda
pastroq foyda olishga rozi bo'lishi kerak. Bozor sharoitida muvaffaqiyatli ishlash
uchun eng kam xarajat bilan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish yo'lga
qo'yilishi kerak. Xarajatlarni tahlil qilish uchun dinamikani, xarajatlarning ishlab
chiqarish hajmi va foyda bilan bog'liqligini o'rganish kerak. Bunga o'rganilayotgan
mahsulotning zararsiz tahlili asosida erishish mumkin.
1. Boshlash uchun keling, 2009 yil uchun ma'lumotlardan foydalangan holda butun
korxona bo'yicha zararsizlik tahlilini o'tkazamiz.
2009 yil uchun daromad 247,127 ming rublni, tannarxi 204,970 ming rublni, yalpi
foyda 42,157 ming rublni tashkil etdi.
Ruxsat etilgan xarajatlar asosiy xarajatlarning taxminan 19 foizini yoki 38 944
ming rublni, o'zgaruvchan xarajatlar - asosiy xarajatlarning 81 foizini yoki 166025
ming rublni tashkil etdi.
Yalpi marja = 247127-166025 = 81102 ming rubl.
Yalpi marja nisbati = 81102/247127 = 0,328
Zararsizlanish nuqtasi = 166025 / 0,328 = 125,019 ming rubl.
Operatsion leveragening kuchi = 81102/42157 = 1,923, ya'ni mahsulotni sotishdan
tushgan daromadning 1% o'zgarishi foydani 1,923% ga oshirishi mumkin.
Haqiqiy sotishdan tushgan tushumning rentabellik chegarasidan oshib ketishi
korxonaning moliyaviy mustahkamligini tashkil qiladi. Moliyaviy quvvat marjasi
= 247127 - 125019 = 122108 ming rubl. yoki mahsulot sotishdan tushgan
tushumning 49,41 foizini tashkil etdi. Binobarin, kompaniya o'zining moliyaviy
holatiga jiddiy tahdid solmagan holda mahsulot sotishdan tushgan tushumning
49,41% gacha pasayishiga bardosh bera oladi.
2. Alohida mahsulotning zararsizlik nuqtasini tahlil qilaylik.
―Elektroagregat‖ OAJ 2010 yil yanvar oyida 10 dona AD200S-T400 1R-T elektr
bloklarini sotishni rejalashtirmoqda. Mahsulot birligiga o'zgaruvchan xarajatlar
415 350 rubl, doimiy xarajatlar - 77 298 rubl. Ushbu korxonada doimiy va
35
o'zgaruvchan xarajatlarga aniq bo'linish mavjud emasligi sababli, biz shartli
ravishda to'liq ishlab chiqarishdan tashqari va qo'shimcha xarajatlarni doimiy deb
tasniflaymiz.
Zararsiz ishlab chiqarishni tahlil qilish zararsizlik nuqtasi va rentabellik
chegarasini aniqlashga qisqartiriladi.
Zararsizlik nuqtasini tahlil qilishda rejalashtirish amalga oshirilgan davr uchun
xom ashyo va mahsulotlarda o'zgarishlar yo'qligi taxmin qilinadi; sotuv hajmining
cheklangan diapazonida doimiy xarajatlar o'zgarishsiz qoladi, sotish hajmi
o'zgarganda o'zgaruvchan xarajatlar o'zgarmaydi, ishlab chiqarish hajmi sotish
hajmiga teng bo'ladi.
Bizning holatda, qiymat jihatidan mahsulot uchun formula bo'yicha hisoblangan
zararsizlik darajasi (rentabellik chegarasi) quyidagilarga teng:
Ming. surtish.
V
naturada
Zararsizlik nuqtasida sotilgan mahsulot birliklari soni quyidagilarga
teng bo'ladi:
Shunday qilib, tadqiqot mahsulotining kamida bir birligini ishlab chiqarishda
korxona foyda olishni boshlaydi.
Savdo narxlari asosan bozor tomonidan belgilanadiganligi sababli, real sotishdan
tushgan tushum rejalashtirilganidan farq qiladi. ―Elektroagregat‖ OAJda ayrim
mahsulotlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri emas, balki dilerlik tarmog‗i orqali sotilishini va
sotish vaqtida dilerlarga chegirma taqdim etilishini inobatga olsak, mahsulotlarning
rejalashtirilgan narxi real narxdan farq qilishi mumkin. Bundan tashqari,
iste'molchilarga hisob-kitoblarni muddatidan oldin to'lash, ko'proq mahsulot sotib
olish kabi muayyan harakatlar uchun mukofot sifatida korxona mahsulotning
dastlabki narxini o'zgartirishga tayyor. Shu bilan birga, chegirmalar miqdorini
ehtiyotkorlik bilan hisoblash kerak va ularni o'zboshimchalik bilan tayinlamaslik
kerak.
Bozor kon‘yunkturasini tahlil qilgandan, mahsulotlarning raqobatbardoshligini
baholashdan, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilgandan so‗ng kompaniya narx
belgilash jarayonining keyingi bosqichiga – mahsulot narxini aniqlashga o‗tishi
mumkin. Mumkin bo'lgan eng yaxshi narx mahsulotni ishlab chiqarish, tarqatish va
sotish bo'yicha barcha xarajatlarni to'liq qoplashi, shuningdek, ma'lum bir daromad
darajasini ta'minlashi kerak. Narxlar darajasini belgilashning uchta varianti
mavjud: xarajatlar bilan belgilanadigan minimal daraja; talab bilan shakllanadigan
maksimal daraja va optimal mumkin bo'lgan narx darajasi.
AD200S-T400 1P-T narxini to'liq xarajatlarni aniqlashdan iborat bo'lgan xarajat
usuli asosida belgilashni ko'rib chiqing. mohiyati
bu usul
firma olishni kutayotgan
umumiy xarajatlar va foydaning yig'indisidan iborat.
Ushbu usul yordamida AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini aniqlash uchun
asosiy mahsulot sifatida "Elektroagregat" OAJda ishlab chiqarilgan uch turdagi
elektr bloklari tanlangan: AD200S-T400 1R-T, ED200S-T400 1RKM1 va
AD100S-T400-RM2. O'zgaruvchan va doimiy xarajatlar bo'yicha ma'lumotlar
jadvalda keltirilgan. 2.
jadval 2
36
O'zgaruvchan xarajat va umumiy mahsulot tannarxi to'g'risidagi ma'lumotlar
AD200S-T400 1R-T
ED200S-
T400
1RKM1
AD100S
T400-PM2
Jami
O'zgaruvchan xarajatlar
jami, rub.:
415350
685988
158977
1260314
Ishlab
chiqarish
ishchilarining
ish
haqi
uchun
11592
16342
5111
33045
Materiallar uchun
403758
669648
153863
1227269
Umumiy doimiy xarajatlar,
rub.
77298
125114
38312
240724
Tarqatish
doimiy xarajatlar
tovarlar o'rtasida, rub.:
4.1
Ishlab
chiqarish
ishchilarining ish haqiga
mutanosib
84444,3
119047,5
37232,2
240724
4.2 Moddiy xarajatlarga
mutanosib ravishda
79195,4
131349,3
30179,3
240724
4.3.
O'zgaruvchan
xarajatlarga mutanosib
79331,9
131023,7
30364,4
240724
Umumiy xarajat
doimiy
xarajatlarni
taqsimlashda,
4.1-usul bo'yicha.
499794,3
805035,5
196209,2
4.2-usul bo'yicha.
494546,4
817337,3
189156,3
4.3-usul bo'yicha.
494682,9
817011,7
189341,4
16,2% rentabellik bilan har bir mahsulot birligi narxi; Xarajat narxiga mos
ravishda 21,3% va 20% va har xil usullarda xarajatlarni taqsimlash 3-jadvalda
ko'rsatilgan.
3-jadval
37
Narx va birlik xarajatlari ma'lumotlari
Birlik narxi
tovarlar, ming rubl
Bir
birlik
uchun
foyda
tovarlar ming rubl
Birlik narxi, rub.
AD200
ED20
0
AD1
00
AD2
00
ED2
00
AD1
00
AD2
00
ED20
0
AD1
00
Aytgan
cha
499,7
95
805,0
35
196,2
09
79,9
67
171,4
72
39,2
41
579,7
62
976,5
07
235,4
50
Aytgan
cha
494,5
46
817,3
37
79,1
27
174,0
92
37,8
31
573,6
73
991,4
29
226,9
87
Aytgan
cha
494,6
82
817,0
11
189,3
41
79,1
49
174,0
23
37,8
68
573,8
31
991,0
34
227,2
08
Ushbu usul yordamida AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini hisoblash elektr
birligi uchun 3 ta narxni aniqlash imkonini berdi: 579,762 ming rubl, 573,673
ming rubl. va 573, 831 ming rubl, chunki bu narxlarning barchasi bir-biridan
kichik diapazonda joylashganligi sababli, biz ushbu birlik uchun narx darajasini
575 ming rubl miqdorida tanlaymiz.
AD200S-T400 1R-T uchun narx darajasini tannarx (to'liq xarajatlarni aniqlash va
zararsizlik tahlili asosida narxlarni hisoblash asosidagi usul) usuli yordamida
hisoblash natijasida elektr birligi uchun narx belgilandi: 575 ming rubl.
Har bir tadbirkor o'z mahsulotiga narx belgilab, undan o'z biznesida belgilangan
maqsadlarga erishish uchun hal qiluvchi vosita sifatida foydalanadi. Amaliyot
shuni ko'rsatadiki, bozordagi o'z mavqei qanchalik kuchli bo'lishidan qat'i nazar,
bunday qarorning turli xil variantlarining mumkin bo'lgan oqibatlarini tahlil
qilmasdan narxlarni belgilashga qodir emas.
Sotilgan mahsulotlarning narxini aniqlash har doim, ehtimol, tadbirkorlik
xavfining eng katta qismini tashkil qiladi. Biznesdagi risk deganda aktivlarning
yo'qolishiga, daromadning pasayishiga va xarajatlarning asossiz ko'payishiga olib
keladigan nomaqbul hodisaning yuzaga kelish ehtimoli tushuniladi. Xatarlarni
aniqlashning maqsadi tadbirkorlik qarorlarini amalga oshirishning mumkin bo'lgan
variantlari haqida tushuncha berish va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan moliyaviy
yo'qotishlardan himoya qilish choralarini ishlab chiqishdir.
Biz 575 ming rubl ishlab chiqaruvchi to'plamning narxini belgilab oldik.
Biroq, sotish narxining juda yuqori bo'lishi ushbu mahsulotni sotishni
sekinlashtirishi yoki hatto to'xtatishi xavfi mavjud va kompaniya foyda o'rniga
faqat yo'qotishlarni oladi. Shuning uchun, agar ishlab chiqarish to'plamining narxi
690 ming rubl miqdorida belgilansa, korxona ancha yuqori foyda oladi, ammo
mahsulotga bo'lgan talab darajasining pasayishiga olib keladigan nomaqbul
hodisaning yuzaga kelish ehtimoli yuqori. .
38
Qoida tariqasida, korxona xarajatlari bilan belgilanadigan minimal narxni
belgilash, bir tomondan, sotishning yuqori hajmiga yordam beradi, ikkinchi
tomondan, korxona zarur bo'lgan mahsulotlarni olmaydi. uni yanada rivojlantirish
uchun mablag' ajratadi. Iste'molchining etarli moliyaviy resurslari yo'qligi sababli,
kompaniya texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari yaxshilanganiga va raqobatchilarga
nisbatan pastroq narx darajasiga qaramay, mahsulotlar narxini pasaytirishga
majbur. Istisnolar - bu iste'molchilar narx omillari emas, balki etkazib berish va
to'lash shartlari, shartlari bo'yicha rahbarlik qiladigan holatlardir. Ushbu toifaga
odatda korxonalar kiradi
Uzoq Sharqdan
, Sibir, transport tarmog'i keng
rivojlanmagan va iste'molchiga mahsulot yetkazib berish uchun mavsumiy
imkoniyat mavjud.
O'tkazilgan tadqiqotlar tahlil qilinayotgan elektr bloki raqobatdosh mahsulotlardan
texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari bo'yicha ustun ekanligi, bu esa uni raqobatbardosh
qiladi va bu, o'z navbatida, korxona rahbarlariga narxlarni o'zgartirishga imkon
beradi degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.
Biroq, elektr stantsiyalaridan yanada samarali foydalanish uchun issiqlikni qayta
tiklash loyihasini qo'llash kerak, bu uni nafaqat elektr energiyasi, balki elektr
energiyasi manbai sifatida ham ishlatishga imkon beradi. Jahon amaliyotida
mavjud bo'lgan analoglarni tahliliy ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, bunday elektr
stantsiyasi 3 Gkal issiqlik energiyasini ishlab chiqarishi mumkin.
Mahsulotlar bozorda ko'proq talabga ega bo'lishi uchun quyidagilar zarur:
· Boshqaruv paneli dizaynini o'zgartirish;
· Qimmatbaho komponentlarni arzonroq (masalan, avtomatik mashinalar) bilan
almashtirish imkoniyatini ishlab chiqish;
· Elektr stansiyalarining ekologik parametrlariga e'tibor bering (masalan, shovqinni
yutuvchi jismlardan foydalanish).
Yuqoridagi barcha chora-tadbirlarni joriy etish ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga yordam beradi va bu, o'z navbatida, korxonaga AD200S-T400 1R-T
narxlarini pastroq darajada belgilash imkonini beradi.
Dostları ilə paylaş: |