Ii. Laboratoriya mashg‘uloti materiallari mavzu: dorivor o‘simlik xom ashyosini taxlil qilish usullari. Mashg‘ulot shakli

1-jadval


HARAKATDAGI VA QO‘ZG‘ALMAS FAZALAR
AGREGAT HOLATLARI BO‘YICHA KLASSIFIKATSIYASI

Qo‘zgalmas faza	Harakatdagi faza	O‘zbekcha nomi va qisqartma nomi	Inglizcha nomi va qisqartma nomi	Imkoniy variantlar
Qattiq- adsorbent	Suyuq	Suyuqlik- adsorbsion, SAX	Liquid- solid, LSC	Molekulyar, ion almashinish, xromatografik ustunli, yupqa qavat, gradient-elyuentli
Qattiq - adsorbent	Gaz (gaz- tashuvchi)	Gaz-adsorb- sion, GAX	Gas-solid, GSC	Molekulyar, xromatografik ustunli, xromatermofafiya, temperaturani dasturlash
Suyuq- erituvchi	Suyuq	Suyuqlik- suyuqlik, SSX	Liquid- liquid, LLC	Molekulyar, xromatografik ustunli, kog‘oz, yupka qavat
Suyuq- erituvchi	Gaz (gaz- tashuvchi)	Gaz- suyuklik, GSX	Gas-liquid, GLC	Molekulyar, xromatografik ustunli, kapillyar, xromatermofafiya, temperaturani dasturlash

Yuqorida qayd etilgan usullar uslubiyot nuqtai nazaridan asosiy usullar hisoblanadi. Lekin ularning har qaysisi turli variantlarda amalga oshirilishi mumkin. Bunday variantlarning soni juda katta va xromatografiyaning rivojlanishi bilan oshib boraveradi. Shuning uchun ma’lum va amaliyotda keng qo‘llaniladigan ba’zi variantlarga to‘xtalamiz .

2-jadval
HARAKATDAG I VA QO‘ZG‘ALMAS FAZALAR HOLATI BO‘YICHA
XROMATOGRAFIYA TURLARI

Harakatdagi faza	Qo‘zg‘almas faza	Nomlanishi
		Xususiy	Umumiy
Gaz	Adsorbent Suyuqlik	GAX GSX	GX
Suyuqlik	Adsorbent Suyuqlik	SAX SSX	SX
O‘ta kritik holatdagi gaz yoki bug‘	Adsorbent Suyuqlik	FAX FSX	Flyuid xromato- grafiya
Kolloid sistema	Qattiq va suyuq komponentlar murakkab kompozitsiyasi	---	Polifaz xromato- grafiya

Aminokislotalarni ajratish uchun ko‘pincha qog‘ozdagi tarqaluvchi xromatografiya qo‘llaniladi. Bu metod ikkita faza: qo‘zgalmaydigan qattiq va suvli yoki organik erituvchilar fazasi, orasida aminokislota komponentlarining ajralish darajasiga asoslangan.

Xromatografiya organik erituvchi (masalan, suvga to‘yintirilgan fenol yoki butil spirti, sirka kislota va suv aralashmasi) filtr qog‘oz orasidan o‘tkazilganda, qog‘ozga tomizilgan aminokislota eritmasi uning eruvchanligiga qarab bir-biridan ajraladi. Har xil aminokislota qog‘ozda har xil tezlik bilan harakat qiladi. Aminokislotalarning harakatlanish tezligi har xil omillarga: aminokislota molekulasining tuzilishiga, organik erituvchilarda va suvda eruvchanligiga, qog‘ozga adsorbsiyalanishiga , qog‘oz turiga, tajribaniolib borilish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Aminokislota organik erituvchida qanchalik yaxshi erisa, qog‘ozda shuncha ko‘p harakatlanadi.
Aminokislotalarni qog‘ozdagi tarqaluvchi xromatografiyasining ikki xili mavjud: yuqoriga ko‘tariluvchi va pastga harakatlanuvchi. Yuqoriga ko‘tariluvchi xromatografiyada erituvchi qog‘ozda pastdan yuqoriga qarab ko‘tariladi. Pastga tushuvchi xromatografiyada esa erituvchi yuqoridan pastga qarab harakatlanadi. Har bir aminokislotaning qog‘ozdagi o‘rni, qog‘ozni quritib, ningidrin bilan ishlov berib, uni 100 °C temperaturada quritilgandan so‘ng aniqlanadi. Shundan keyin qog‘ozda har-xil - binafsha, ko‘k, sarik, qizg‘ish va jigarrang dog‘lar ko‘rinib qoladi.
Har bir aminokislota uchun o‘ziga xos siljish tezligi ma’lum bo‘lib, bu koeffitsienti bilan belgilanadi. R_f koaffitsienti deb, aminokislotani tomizilgan joyidan to hosil bo‘lgan dog‘ning o‘rtasigacha bo‘lgan masofaning, aminokislota tomizilgan joydan to erituvchining harakatlangan masofasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi.

bu erda: a - aminokislota aralashmasi tomizilgan joydan, ma’lum bir aminokislota hosil qilgan dog‘ning o‘rtasigacha bo‘lgan masofa mm larda,

b - erituvchi harakatlangan masofa, mm larda.

Har bir aminokislota o‘zining R_f koeffitsientiga ega bo‘lib, bu koeffitsient qog‘ozning turiga, erituvchining turiga, temperaturaning o‘zgarishiga va muhit rN-ining o‘zgarishiga qarab o‘zgarishi mumkin.

Aminokislotalarni ajratish uchun yuqori sifatli maxsus xromatografiya qog‘ozi ishlatiladi. Qog‘oz bir xil qalinlikda va zichlikda bo‘lishi kerak. FN-11 (Germaniya) nomerli qog‘oz ishlatilsa xromatografiya yaxshi natija beradi.