İbrahimova Şəhla Mais qızı
Yüklə 71,44 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ HÜSEYN CAV İDİN FƏALİYYƏTİ S.Q.HƏSƏNOVA
- Açar sözl ər
- ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ Г.ДЖАВИДА В ПЕРИОД АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ С.Г.ГАСАНОВА
- Ключевые слова
- ACTIVITY DURING THE PERIOD OF AZERBAIJAN DEMOCRATIC REPUBLIC
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2015 UOT 070
HÜSEYN CAV İDİN FƏALİYYƏTİ S.Q.HƏSƏNOVA Bakı Dövlət Universiteti journalisim. Bus.edu.az Hüseyn Cavid Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ictimai, mədəni hadisələrin inkişafında yaxından iştirak edib. Bu dövrdə xüsusi olaraq əsərlər yazmasa da, demokratik respub likanın ideyalarının təbliğində çox fəal olmuşdur. Yeni yaranan ədəbi birliklərin f əaliyyətə başlanmasında, dərsliklərin yazılmasında, ədəbi kommisiyaların yaranmasında yaxından iştirak edən Hüseyn Cavid nə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə, nə də ondan sonra heç bir siyasi partiyanın üzvü olmamışdır. Açar sözl ər: parlamentli respublika, ədəbi birlik, təbliğatçı, ədəbi komissiya, dərs v əsaiti 1918-ci ild ə türk-müsəlman Şərqində ilk dəfə olaraq parlamentli respub- lika Az
ərbaycan Demokratik Respublikası quruldu. Azərbaycan Xalq Cümhu- riyy
ətini elan etməklə özünün milli dövlətini yaratdı və onun atributlarını dünyaya tanıtmaqla özünütəsdiqə nail oldu. Demokratik prinsipl ər üzərində qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhu- riyy əti müstəqil və azad sözün zəruriliyini anlayaraq mətbuatın həmin dövrdə daha s ərbəst fəaliyyətini təmin etmək və normal inkişafına təkan vermək üçün bu sah ədə bir sıra qanun və sərəncamlar qəbul edərək ilk dəfə Azərbaycan oxucusuna azad sözün, azad m ətbuatın nəfəsini duydurdu. “Haqqını sən mübarizə ilə alarsan” söyləyən dövrün görkəmli yazarı Hüseyn Cavid d ə azad söz, azad cəmiyyət uğrunda mübarizə apararaq “Fü- yuzat”dan Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə doğru yüksələn və ona əsas olan milli
ədəbi hərəkatın” (15, 5) ən yaxın təbliğatçısı olmuşdu. Yaradıcılığını, amalını milli istiqlalın, türkçülüyün, turançılığın təbliğinə yön əltmiş H.Cavid Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qələbəsini bütün varlığı il ə dəstəkləmişdir. H.Cavid heç bir siyasi partiyanın üzvü olmamışdır. Əslində Hüseyn Cavid özü d əfələrlə demişdir ki: “siyasət başqa, ədəbiyyat başqa”. Elə 216
ona gör ə də, heç bir siyasi partiyanın nə üzvü olmuş, nə də onun siyasi ideya- larına rəvac vermişdir. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə ayrıca əsər yazmasa da bu dövrd ə ictimai, mədəni işlərdə çox yaxından köməklik etməsi, bir daha sübut edib ki, o, Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qələbəsini ürək- d ən alqışlamış və onun təbliğatcısı olmuşdur. Bildiyimiz kimi ədibin həyatı, yaradıcılığı çox ziddiyyətli, təzadlı dövr- l ərə təsadüf edir: çarizmin əsarəti, İstiqlal dövrü və Azərbaycanda Sovet haki- miyy əti dövrü. Cavid şünaslar ədibin yaradıcılığının tədqiqini əsasən dörd dövrə bölürlər: “1. Çar rusiyası dövrü. 2. Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrü. 3. Sovet hakimiy- y əti dövrü. 4. Müasir müstəqillik dövrü” (13, 5). Onu da qeyd ed ək ki, bu dövrlərin hər birində tədqiqatçların, yazarların H.Cavid s ənətinə, şəxsiyyətinə münasibəti özünəməxsus tərzdə özünü əks etdirir. Lakin sovet dövründ ə hakim partiyanın siyasi-ideoloji istiqaməti baxı- mından münasibətdə qərəzlilik özünü daha açıq şəkildə büruzə verir. Əqidəsinə sona kimi sadiq qalan ədib əsərlərində bolşevik hakimiyyətinə nifrətini açıq- aşkar nümayiş etdirdiyi üçün tənqidçilər onu əsasən “türkçüdür, islamçıdır” (7, 26) dey ə günahlandırırdılar. Doğrudan da, H.Cavid yaradıcılığı başdan-ayağa türkçülük, turançılıq, müst
əqillik, azadlıq ideyalarının təbliğinə həsr edilib. Məhz elə buna görə Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə istiqlal mövzusunda mühüm əsərlər y azmadığına görə H.Cavidi qınamaq olmaz. Azərbaycan istiqlal məfkurəsinin formalaşmasında, müstəqil dövlətçilik ənənələrinin inkişafında mətbuatın apar- dığı mübarizəni sona kimi dəstəkləyən və onun bütün ictimai-siyasi tədbirlərin- d ə fəallıq göstərən, təpədən-dırnağa türk amallı, türk qanlı türkçü olan H.Cavid “türkl ərin tarixindən yazanda da Azərbaycanı, onun istiqlalını, azadlığını unutmurdu”. Əslində H.Cavid o qədər dahi bir sənətkar idi ki, “yalnız Azər- baycan, türk dünyası, möhtəşəm Şərq deyil, bütün insanlıq Cavidin estetik- f əlsəfi platformasının içindədir” (10, 5). T ədqiqatçıların böyük əksəriyyəti H.Cavidin “Azərbaycan Xalq Cümhu- riyy əti dönəmi yaradıcılığının öyrənilməsinə məhz bu prizmadan baxmaq gə- r ək” olduğunu söyləyirlər (9, 49). Çünki milli istiqlalımızın ideoloqu M.Ə.Rə- sulzad ə də bu fikirdə olmuş və onun adını Azərbaycanın istiqlal mücahidləri ilə bir ç əkərək “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində H.Cavidin yaradıcılığına xüsusi m əhəbbətlə yanaşıb. Bu haqda Rəsulzadəşünaslar yazırdı: “Cavidi müa- sir h əyatın nəbzini tuta bilməməkdə təqsirləndirən sovet tənqidçilərindən fərqli olaraq o, mü əllifin tarixi və bəşəri mövzulara müraciətini məqsədyönlü hesab edirdi. Ədib H.Cavidin “Topal Teymur” pyesini, türk tarixini səhnəyə gətir- m əklə “milliyyət” hissini təbliğ edən bir əsər kimi qiymətləndirirdi (14, 417). M.Ə.Rəsulzadə bu əsərində H.Cavid yaradıcılığına sovet tənqidçilərindən f ərqli mövqedə yanaşaraq obyektiv qiymətini vermiş “Topal Teymur”, “Pey- ğəmbər”, “Uçurum”, “İblis”, “Səyavuş” əsərlərini təhlil edərək yüksək dəyər- l əndirmişdir. 217 Mühacir ədəbiyyatşünas alim Mustafa Haqq Türkəqulu da “Azərbaycanlı türk şairi Hüseyn Cavid” adlı monoqrafiyasında Cavidin bu illərdə yazma- masının iki obyektiv səbəbi olduğunu qeyd edir: “Əvvəla Azərbaycan istiq- lalını elan edərkən Cavid Azərbaycan hüdudları xaricində, yəni Tiflisdə idi. İkincisi də, bu dövrdə Cavidin bütün həyatı boyu müztərib olduğu göz ağrıları şiddətlənmiş, heç bir şey yazamaz və oxuyamaz olmuşdu. Yoxsa Cavid kimi mill
ətçi, vətənpərvər və enerjik bir şair belə məsud bir dövrdə susmazdı, daha doğrusu susamazdı” (12, 19). T əəssüflər ki, 50-60-cı illərdə də yazılan tədqiqat əsərlərinin əksəriy- y ətində “1918-ci ildən sonra uzun bir müddət Cavid yaradıcılığında ağır bir durğunluq, böhran yaranır. 1918-ci ildən sonra şair ölkədə və beynəlxalq h əyatda baş verən böyük tarixi-ictimai hadisələrə son dərəcədə laqeyd görünür” kimi (16) fikirl ər söyləməklə yanlışlığa yol verirdilər. H.Cavid Cümhuriyy ət dövründə tamamilə susaraq bir kənara çəkilmişdir dem ək də, düzgün olmazdı. Çünki H.Cavid döyüşkən, mübariz, hürriyyəti, azadlığı sevən, coşğun bir şair idi. O, bu illərdə ədəbi mühitdən tam uzaqlaş- mamış ölkədə baş verən ədəbi-mədəni, ictimai hadisələrdə yaxından iştirak etmişdir. Bunu o zaman Bakıda çap olunan dövrü mətbuatda verilən məqalələr v ə informasiyalar, xatirələr, arxiv sənədləri də sübut edir. O, ölk ədə yeni yaranan “Yaşıl qələm” ədəbi cəmiyyətin yaranmasına yardımçı olmaqla yanaşı, o zaman fəaliyyətdə olan ədəbi kommisiyaların işində fəallıq göstərmiş, Azərbaycan müəllimlər iclasında idarə heyətinə üzv seçil miş, iki ay sonra isə pedaqoji fəaliyyətindəki fəallığı nəzərə alınaraq Az ərbaycan Müəllimlər Konfransında Təlifat heyətinə seçilir, Bakıda hazırlıq kurslarında ədəbiyyatdan dərs deyir, az bir müddət qız məktəbində şəriət mü əllimi işləyir, Darülmüəllimin –Bakı Müəllimlər Seminariyasında dərs verir, A.Şaiqlə birlikdə 1919-cu ildə “Ədəbiyyat dərsləri” adlı dərslik yazaraq, hökum
ət mətbəəsində çap etdirmiş və s. Bütün bunlar dem əyə haqq verir ki, H.Cavid həm də xalqının yüksəlişi yolunda mübariz ə aparmış maarifçidir. Oxumağı-yazmağı qızların ən gözəl ziyn
əti hesab edən publisist bu mövzuya həsr etdiyi həm publisist məqa- l ələrində, dram əsərlərində, həm də “Elmi bəşər”, “Qız məktəbində” kimi şeirlərində maarifçilik ideyalarını geniş təbliğ edirdi. Bütün həyatını maarif, elm,
ədəbiyyat və teatra bağlayan müəllif əsərlərində mədəni yüksəlişi təmin etm
ək üçün məktəbin və maarifçiliyin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu dön
ə-dönə əks etdirmişdir. “...sənətkarın təbliğinə xüsusi əhəmiyyət verdiyi və ardıcıl surətdə müdafiə etdiyi demokratik-humanist qənaətləri, həmçinin maarif ə, mədəni tərəqqiyə və müasirləşməyə çağıran işıqlı arzuları içərisində el ə qiymətli, orijinal və bədii təravətini itirməyən cəhətlər vardır ki, bunlar indiki h əyatımız, tərbiyəvi təlimimiz və estetik inkişafımız üçün xeyli faydalıdır” (Məsud Əlioğlu.”Şairin həqiqəti axtaran romantik gəncləri” (6). El ə bu işlər bir daha sübut edir ki, Cavid Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründ ə ən fəal ziyyalılardan biri kimi ölkədə baş verən bütün ictimai, mədəni 218
hadis ələrdə, onların inkişafında yaxından iştirak etmişdir. Qaldı ki, “Ədəbiyyat d ərsləri” əsərinə, bu kitab ədəbiyyat nəzəriyyəsi haqqında Azərbaycanda ana dilind ə yazılan ilk dərslik idi. Mənbələrdən belə bəlli olur ki, hətta H.Cavidin ən çox tənqidə məruz qaldığı 1920-30-cu illərdə belə bu kitab ən dəyərli dərs v əsaiti kimi məktəblərdə işlədilib. T ədqiqat əsərlərindən və xatirələrdən belə bəlli olur ki, H.Cavid Mart faci əsi zamanı əsir düşmüş və xoşbəxtlikdən salamat qalaraq Bakını tərk edə- r ək İrana, oradan da Naxçıvana getmişdir. Şairin Mart faciəsində başına gə- l ənləri ən yaxın qələm dostu A.Şaiq “Xatirələrim” əsərində qələmə alıb. Müəl- lif H.Cavidin v ə S.Hüseynin bir möcüzə nəticəsində sağ qaldığını qələmə alaraq sonda qeyd edir ki: “...Hüseyn Sadiq il ə Cavid iki-üç gündən sonra Ənzəliyə getdilər. Cavid oradan Təbrizə, Təbrizdən isə Naxçıvana getmişdi” (2, 205). Bu zaman Cavidin Naxçıvanda olması haqqında illər sonra ömür-gün yoldaşı Müşgünaz xanım xatirələrində yazırdı: “...1918-ci ilin avqust ayında evl əndik. Cavid həmin vaxt Naxçıvanda dərs deyirdi. Bir necə aydan sonra Maarif idar əsindən onu Bakıya dərs deməyə dəvət etdilər” (8, 49). Ədibin 1918-ci ilin ortalarından 1919-cu ilin əvvəllərinə kimi, Naxçı- vanda “Rüşdiyyə” məktəbində dərs deməsi haqqında Lətif Hüseynzadənin xa- tir ələrindən: “Mən Naxçıvanda “Rüşdiyyə” məktəbində oxuyurdum. H.Cavid bu m əktəbdə dərs deyirdi. O, zahirən çox sakit və mülayim təbiətli idi. Lakin h əmişə dalğın və fikirli görünərdi. Çox danışmağı sevməzdi. Heç vaxt sinifdə hirsl ənməzdi (17). Cümhuriyy ət dövründə istər Naxçıvanda, Tiflisdə, istərsə də Bakıda olan ədib yalnız yazmaqla deyil, həm də ədəbi-ictimai tədbirlərdə, cəmiyyətlərdə çox yaxından iştirak etməklə, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaqla da Cüm- huriyy ətin ideyalarının təbliğatçısı idi. Heç də təsadüfü deyil ki, akademik Yaşar Qarayev onun adını “Cümhuriyyəti ürəkdən dəstəkləyən və alqışlayan” (1, 111) ədiblərlə birlikdə çəkirdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi elə Cümhuriyyətin dövründə Parlamentin q əzeti olan “Azərbaycan” (3) fəxrlə onu “Azərbaycanın bənam şairi” deyə oxu- cularına təqdim edirdi. H.Cavidin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıya ilk gəlişini də oxucularına xəbər verən “Azərbaycan” qəzeti 9 matr 1919- cu il tarixli sayında “Hüseyn Cavid əfəndinin vürudu” adlı məqaləsində yazırdı: “...Bir sənəyə yaxın bir müddətdən bəri biz arzusunda olduğumuz m əşhur şair Hüseyn Cavid əfəndi həzrətləri yenidən şəhərimizə vürud etmiş və dün idar əmizə təşrif gətirmişdi” (4). Deməli, ədib Bakıya gələrkən ilk üz tutduğu yer də məhz Parlamentin qəzeti olan “Azərbaycan”ın redaksiyası olub. Q əzet sonra da ədibin faliyyəti haqqında müntəzəm olaraq oxucularına m əlumat veribdir. Məsələn, qəzetin 5 aprel 1919-cu il tarixli sayından oxuyu- ruq: “Qurtuluş” məcmuəsi yenidən nəşrə başlamış və aprelin birində birinci sayısı çıxmışdı. Müqtədir şairlərimizdən Hüseyn Cavid, Səlman Mümtaz və qeyril əri kimi aləmi ədəbiyyat və mətbuatımızda mühüm mövqe tutan əfəndi- 219 l ərin gözəl əsərləri məcmuə sütunlarını təzyin edir” (5). Bütün bunlardan sonra q ətiyyən irad tutmaq olmaz ki, H.Cavid Azər- baycan Xalq Cümhuriyy əti dövründə susmuşdur. Bildiyimiz kimi, bu dövrdə siyasi partiyalar arasında çox gərgin mübarizə gedirdi. Milli müxtariyyat uğrunda mübarizə aparan ziyalılar, milli ideoloqlar əks ideologiyanın nüma- y əndələrinin müqavimətləri ilə qarşılaşırdılar. Doğrudur Cavid heç bir siyasi h ərəkata qoşulmasa da, heç bir siyasi partiyanın üzv olmasa da Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin qələbəsini ürəkdən, şadyanalıqla alqışlayanlardan idi. “Hüriyy ət! Ah, o məncə fəqət dadlı bir xəyal... Dünyada varmı hürr əcabə? İştə bir sual!...” söyl əyən ədib bir il sonra xəyal etdiyi hüriyyəti daddı, yaşadı. Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu – belə bir qələbəni H.Cavid kimi azadlıq aşiqi necə alqışlamaya bilərdi? İstər dramaturgiyasında, istərsə də publisistikasında millət, vətən, azad söz, azad c əmiyyət, türkçülük, turançılıq kimi mövzular üstünlük təşkil edən ədib hələ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qələbəsindən əvvəl də bu ideya uğrunda mübarizə aparmışdır, sonra da. Hətta H.Cavid bolşeviklərin hakimiy- y əti dövründə də həmin mövzulara sadiq qalaraq yaradıcılığında davam etdirdi. Ümumiyy ətlə, H.Cavid siyasətdən uzaq bir yaradıcı şəxs olub. “Siyasət rol oynayark ən ədəbiyyat susur, təbii susmalıdır da” (11, 277) – söyləyən ədib bütün türk dünyasının nicat yolunu yalnız maarifi, mədəniyyəti inkişaf etdir- m əkdə görürdü. Bütün bu deyil ənlər bir daha sübut edir ki, H.Cavid dövrün görkəmli bir q ələm əhli və ziyalısı kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ölkəmizdə b ərqərar olmasını hər vasitə ilə dəstəkləyib. Onun ideyalarının yayılması üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Ölkə ərazisində maarifin, elmin təbliği üçün ilk d ərslik hazırlayan müəllif çox yaxşı başa düşürdü ki, xalqın azad, xoşbəxt yaşaması ilk olaraq onun savadlanması ilə bağlıdır. Cahil insan kor kimidir, elmli insan is ə daima inkişaf etmək üçün mübarizə aparır. H.Cavid isə bu mübariz
əni inqilablar, qanlar-qadalar yolu ilə deyil, mədəniyyət, inkişaf vasi- t əsilə həyata kecirməyin tərəfdarı idi. Ona görə də, Sovetlər dövründə Şura inqilabını heç zaman dəstəkləmədi.
ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ədəbiyyat, dil, mədəniyyət). Bakı: Elm. 1998, 300 s. 2.
3.
“Az ərbaycan” qəz., 1918, 14 noyabr 4.
“Az ərbaycan” qəz., 1919, 9 mart 5.
ərbaycan” qəz., 1919, 5 aprel 6.
“Az ərbaycan” qəzeti, 1963, 6 mart 7.
əfərov C. Hüseyn Cavid. Bakı: Azərnəşr, 1960, 262 s. 8.
Cavidi xatırlarkən. Məqalə və xatirələr toplusu. Bakı: Yazıçı, 1982, 350 s. 9.
Saraclı Ə. Azərbaycan yazıçıları cümhuriyyət dönəmində. Bakı: Elm, 2007, 420 s. 10.
Hüseyn C. Dram əsərləri. Bakı: Elm, 2012, 496 s. 11.
Hüseyn C. Əsərləri. 6 cilddə. Bakı: Elm, 1985, 300 s. 12.
Türk əqulu M.H. Azərbaycan türk şairi Hüseyn Cavid. İstanbul: 1963, 153 s. 220
13.
M əmmədova S. Hüseyn Cavid yaradıcılığında tarixilik və müasirlik. Avtoreferat. Bakı: BDU n
əş., 2013, 24 s. 14.
Müasir Az ərbaycan ədəbiyyatı (dərslik) II cild. Bakı: BDU-nəşr, 2007, 562 s. 15.
V əliyev Ş. “Füyuzat” ədəbi məktəbi”. Bakı: Elm və Təhsil, 2004, 453 s. 16.
“Kirovabad kommunisti” q əz., 1957, 26 oktyabr 17.
“Şərq qapısı” qəz., 1963, 2 mart ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ Г.ДЖАВИДА В ПЕРИОД АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ С.Г.ГАСАНОВА
В 1918 году впервые в тюркско-мусульманском мире была основана Азербай- джанская Демократическая Республика (АДР) с парламентской формой правления. Правда, Г.Джавид никогда не писал произведений, восхваляющих АДР, но это не меша- ло ему быть одним из активных пропагандистов ее идей. Как один из основателей лите- ратурного обьединения «Зеленое перо», он принимал активное участие в общественной, литературной жизни того времени. Г.Джавид являлся автором учебных пособий для средних школ, был членом различных литературных комиссий.
Ключевые слова: парламентская республика, литературное обьединение, про- пагандист, литературная комиссия, учебное пособие
In the year of 1918 the first parliamentary republic in the Turkish-Muslim East, the Azerbaijan Democratic Republic was established. Though H.Javid did not write any plays de voted to Azerbaijan Democratic Republic, he was the most active fighter of the ideas of demo- cratic republic those years. As the creater of “Yaşıl qalam” (Green pen) literary association he took an activc part in all social and literary events of his period. He was the author of some manuals for schools and was a member of literary commission as well. Key words: parliamentary republic, literary assosiation, propoganda, literary commis- sion, manual 221 Yüklə 71,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|