beynəlxalq çoxtərəfli razılaşma kimi nəzərdən keçirmək lazımdır
1
.
Əksər beynəlxalq hüquqşünasların
fikrinə əsasən, Vyana Konvensi-
yası beynəlxalq konsulluq hüququnun normalarını sistemləşdirmiş,
mövcud konsulluq praktikasını ümumiləşdirmiş və beynəlxalq kon-
sulluq hüququnun rəsmi məcəllələşdirilməsi və proqressiv inkişafı
yolunda ilk mühüm addım olmuşdur. Konsulluqların fəaliyyətini
araşdırarkən 1963-cü il konvensiyasından daha ətraflı bəhs edəcəyik.
Dövlətin xarici əlaqə orqanlarının yaradılması və fəaliyyətini
tənzimləyən beynəlxalq hüquq normalarını araşdırdıqdan sonra belə
nəticəyə gəlirik ki, mövcud normaların məcmusu heç də diplomatik
praktikanın tələblərinə tamamilə cavab verən normalar sistemi
təəssüratı yaratmır. İlk öncə qeyd edək ki, müasir dövrdə dövlətlərin
qarşılıqlı asılılığının artması, onlar arasında əlaqələrin hərtərəfli və
geniş şəkil alması dövlətin təmsilçiliyi institutunun təkmilləşdirilməsi
ehtiyacını yaradır. Son dövrlərdə diplomatik
nümayəndəliklərin
təşkili, fəaliyyəti və statusu məsələləri ilə əlaqədar bir çox
dəyişikliklər baş vermişdir. Bu nümayəndəliklərin və onların person-
alının sayı kəskin surətdə artmış və kvota
sistemi yayılmağa ba-
şlamışdır. Personalın tərkibinə peşəkar diplomat olmayan şəxslər
əlavə edilmiş
,
diplomatik nümayəndəliklərin funksiyaları daha da
rəngarəng və mürəkkəb olmuşdur. Bu və başqa dəyişikliklər diplo-
matik nümayəndəlik və onun personalının statusunda əks olunmaya
bilməz.
İkinci tərəfdən, diplomatik nümayəndəlik və onun personalının
statusuna aid bir sıra məsələlər var ki, onlar 1961-ci il Konvensiyas-
ında ya qismən həll olunmuş (məsələn, diplomatik kuryerlərin
statusu), ya da, ümumiyyətlə, öz əksini tapmamışdır (məsələn, dip-
lomatın müvəqqəti iqamətgahının
immuniteti, diplomatik sığınacaq
institutu). Məlum olduğu kimi, hüquqi tənzimləmədə belə boşluqlar
dövlətlər arasında münaqişə situasiyalarının potensial mənbələridir.
Bütün bu deyilənlər bir daha sübut edir ki, xarici əlaqə
orqanlarının hüquqi statusu ilə əlaqədar beynəlxalq hüquq norma-
larının təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi zərurəti bu gün də
mövcuddur.
Uyğun olaraq müasir diplomatiya hüququ normalarının mə-
cəllələşdirilməsi prosesi davam etməkdədir. BMT-nin Beynəlxalq
Hüquq Komissiyası 1989-cu ildə diplomatik kuryerlərin və diplo-
matik kuryerlə müşayiət olunmayan
diplomatik poçtun statusunu
müəyyən edən maddələrin son mətni üzərində işi başa çatdırmışdır
1
.
1996-cı ildə isə komissiya diplomatik müdafiə mövzusunu
beynəlxalq hüququn məcəllələşdirilməsi və proqressiv inkişafı zəruri
olan mövzu kimi ayırmışdır
2
.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, xarici əlaqələr hüququnun
mənbələrinə beynəlxalq müqavilələrdən başqa adət normaları,
beynəlxalq təşkilatların qətnamələri və s. aiddir.
Adət normaları. Dövlətlərin diplomatik münasibətləri uzun
illər ərzində məhz adət normaları ilə tənzimlənirdi. Daha sonra kapi-
talist istehsal münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq siyasi,
ticarət və iqtisadi əlaqələrin daha da genişlənməsi şəraitində adi
müqaviləvi hüquqa çevrilmişdir. Məlum olduğu kimi, hələ Hüqo
Hrotsi beynəlxalq hüququn məcəllələşdirilməsində beynəlxalq adəti
onun başlıca mənbələrindən biri hesab edirdi.
Dövlətlərin beynəlxalq münasibətlər sahəsində uzun müddət
ərzində qarşılıqlı qaydada tətbiq etdiyi
və hüquqi zərurət əhəmiyyəti
almış oxşar qaydalara beynəlxalq adət deyilir. Dövlətlər tərəfindən
mahiyyət etibarilə səssiz razılaşma yolu ilə qəbul edilən bu normalar
həmin dövlətlər üçün icbari əxlaq qaydaları əhəmiyyətinə malikdir.
BMT Nizamnaməsində, BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin
statutunda (36-cı maddə) və s. aktlarda beynəlxalq adət, müasir
beynəlxalq hüququn mənbəyi kimi təsdiq edilir.
Diplomatik münasibətlər haqqında 1961-ci il Vyana Konven-
siyasının, 1963-cü il Konsul münasibətləri haqqında Vyana Konven-
siyasının, 1969-cu il Xüsusi missiyalar haqqında Konvensiyanın və s.
preambulalarında da qeyd olunur ki, bu konvensiyalarla
tənzimlənməyən məsələlər beynəlxalq hüququn adət normaları ilə
tənzimlənir.
Beləliklə, beynəlxalq hüquqi
adət beynəlxalq münasibətlər
praktikasında dəfələrlə, şüurlu surətdə, eyni cür tətbiqi sayəsində
53
1
Основные сведения об организации Объединенных Наций. М.:
Юридическая литература, 1995, с. 247
1
Смирнов Ю. М. Консульское право: практика и применение. Курс
лекций Изд-во НИМП, 2001, с. 59
2
Работа комиссии международного права. Изд. 5-е Нью-Йорк,
ООН, 1997, с. 301-315
52
qətnamələri, beynəlxalq konfranslarda qəbul edilmiş qərar, qətnamə
və s. formasında olan çoxtərəfli aktlar da diplomatiya hüququnun
mənbələri hesab olunur. Qətnamələr, beynəlxalq təşkilatların və
beynəlxalq konfransların prosedur qaydaları və reqlamentləri
beynəlxalq hüquq normalarının yaradılması prosesinin mərhələlə-
rindən biri kimi nəzərdən keçirilə bilər. T.Neşatayeva
1
və N.Krılov
2
məhz bu mövqedən çıxış edirlər. Bununla yanaşı, beynəlxalq
təşkilatların qətnamələri çoxtərəfli müqavilələrin və konvensiyaların
işlənib hazırlanmasında da istifadə oluna bilər. Məsələn, B. Aşavski
hesab edir ki, qətnamələrin müddəaları adət
yolu ilə beynəlxalq
hüquq normalarının yaradılması prosesində məcburi xarakter kəsb
edə bilər
3
.
hüquqi məcburi davranış qaydası kimi diplomatiya hüququnun
mənbələrindən biridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda
beynəlxalq adət diplomatiya hüququnun bir çox məsələlərində öz
yerini beynəlxalq müqaviləyə buraxmışdır.
Diplomatiya hüququnun mənbəyi, həmçinin
beynəlxalq
hüququn ümumi prinsipləridir. Xarici sözlər lüğətində prinsiplər
(“principum” latın sözündən – başlanğıc əsas) əsas müddəa,
fəaliyyətin rəhbər ideyası, əsas davranış qaydası kimi izah olunur
1
.
Hələ qədim dövrdən hesab olunmurdu ki, “prinsip hər şeyin əsas
hissəsidir” (“principium est porissima pars cijuqie rei”)
2
. Fəlsəfi
mənada prinsip insan fəaliyyətinin müxtəlif sferalarında əsas gö-
türülməsi vacib olan bir sıra fakt və biliklərin məcmusunun əsasını,
özəyini təşkil edən müddəa kimi başa düşülür. Hal - hazırda da prin-
sip terminindən müxtəlif fəaliyyət sferalarında
istifadə olunsa da,
onun başlanğıc, əsas kimi mənaları qorunmuş olur
3
.
Deyilən fikirlər beynəlxalq təşkilatların və orqanların, kon-
fransların qətnamə, reqlament və prosedur qaydalarının müasir dün-
yada artan rolunun əhəmiyyətini bir daha təsdiq edir. Baş Assam-
bleyanın, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının, ATƏT, YUNESKO,
AEBA və digər beynəlxalq təşkilatların qərarları beynəlxalq
münasibətlərin aktual problemlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlən-
məsində mühüm rol oynayır.
Beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri öz “jus cogens” xarakteri
ilə digər hüquq qaydalarının yaradılması üçün hüquqi baza təşkil
edir. Beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri universal xarakterli nor-
madır, belə ki, onlar bütün dövlətlərarası münasibətlərə istisnasız
şamil edilir, beynəlxalq hüquq qaydalarının əsasını təşkil edir və
dövlətlərarası münasibətlərin inkişafı üçün mühüm siyasi və hüquqi
əsasdır. Lakin buna baxmayaraq bəzi müəlliflər beynəlxalq hüququn
ayrıca mənbəyi kimi onlara şübhə ilə yanaşırlar
və qeyd edirlər ki, bu
prinsiplər ya adət formasında, ya da müqavilə formasında özünü
göstərir.
Məhkəmə qərarları. BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi, Av-
ropa İttifaq Məhkəməsi, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, İnsan
Hüquqları üzrə Amerikaarası Məhkəmə və digərləri presedent
hüququ xarakteri daşıyır və hüququn mənbəyini təşkil edir.
Xüsusilə, xarici əlaqələr sferasında məhkəmə praktikası mü-
hüm rol oynayır. M.L.Entinin doğru olaraq qeyd etdiyi kimi,
“beynəlxalq məhkəmə orqanlarının qərarları beynəlxalq
münasibətlərin hüquqi müəyyənliyini gücləndirir, qüvvədə olan
hüquq normasının mötəbər şərhini verir, onun məzmununu
dəqiqləşdirir, hətta müəyyən hallarda onun sonrakı təkamülünün
ümumi istiqamətlərini müəyyən edir”
4
. Buna parlaq misal olaraq Te-
Beynəlxalq Məhkəmənin Statutunun 38-ci
maddəsində bey-
nəlxalq hüququn ümumi əsasları (prinsipləri) qeyd olunmuşdur, lakin
diplomatiya hüququnun digər mənbələrindən olan beynəlxalq orqan
və təşkilatların qətnamələrinin adı çəkilmir.
Beynəlxalq təşkilatların qərarları. Beynəlxalq təşkilatların
55
1
Нещатаева Т.Н. Международные организации и правовые тенден-
ции в международно-правовом регулировании. М.: Дело, 1998, с. 93
2
Крылов Н.Б. Правотворческая деятельность международных орга-
низаций. М.: Наука, 1988, с. 49
1
Словарь иностранных слов. 18-е изд., стер., М.: с 48. Рус. яз.,1989,
с. 409
3
Ашавский Б. М. Межправительственные конференции Междуна-
родно-правовые вопросы. М.: Международные отношения,1980, с. 106
2
Общая теория государства и права. Академический курс в 3-х то-
мах. Изд. 2-е. перараб. и доп. Отв. ред. М.Н.Марченко. Том III, М.: ИКД
«Зерцало-М», 2001, 528с; Том 2, М.: ИКД «Зеркало-М», 2001, с. 79
4
Ентин М.Л. Международные судебные органы; вклад в обеспече-
ние международной стабильности, законности и сотрудничества. Ав-
тореферат диссертации. На соискание ученой степени доктора юриди-
ческих наук. М.: МГИМО, 1993, с. 5
3
Константинов Ф.В. Философская энциклопедия. М.: Советская
Энциклопедия, Т. 4, «Наука и логика», Сигети, 1967, с. 365
54