H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xristianlıq yaranana qədər ilahi ilə insanın prinsipial şəkildə bir-birindən fərqli olması, buna görə də iki əsasın birləşdirilə bilməyəcəyi haqqında tasəvvür mövcud
- O, kosmik həyatdan, təbiətdən ayrı götürülür, ondan yüksəkdə qoyulurdu.
- İnsanın bu cür ikili vəziyyəti orta əsrlər antropologiyasının ən mühüm səciyyəvi cəhətidir.
3. insan haqqmda təlim Orta əsrlərin mütəfəkkirləri insan və onun mahiyyəti haqqında çoxlu fikirlər irəli sürmüşlər. Lakin onlar nə qədər rəngarəng olsalar da iki müqəd- dəm şərtə
edilməsi; 2) insanın "zəkalı heyvan" kimi anlaşılması. Məhz bu mövqelərdən çıxış edərək filosoflar insanda zəkanın, yoxsa heyvani tərəflərin üstün olması, insan üçün hansı keyfiyyətlərin zəruriliyi, zəkanın və həyatın mahiyyəti məsələlərini izah edirdilər. Onlar belə bir suala cavab verməyə çalışırdılar: əgər insan allahın surəti və bənzəridirsə, onda
allahın sonsuzluğu, başlanğıcının olmaması, hər şeyə qadir olmaq kimi keyfiyyətləri insana aid edilə bilməzdi. Orta əsr xristian filosoflarının antropologiyası üçün səciyyəvi cəhət insanın ikiləşmiş şəkildə qiymətləndirilməsidir: O, bir tərəfdən təbiətin öz daxilində götürüldükdə birinci yeri tutur, onun ağasıdır. Digər tərəfdən isə, insan allahın surəti və bənzəri olduğu üçün ümumiyyətlə təbiətin hüdudlarından kənara çıxır, ondan yüksəkdə duaır (axı allah transendentdir, o öz yaratdığı dünyadan tam kənarda, əlçatmazlıqda durur). Orta əsrlər dövrünün antropologiyasının antik dövrdəkindən əsas fərqi də bundadır. Antik dövrün insan təliminin hər iki əsas cərəyanı (platonizm və aristotelizm) onu başqa mövcudluqlar sistemindən kənarda götürmürdü. İnsana hətta müəyyən bir sistemdə üstünlük də vermirdilər. Məsələn, platonçular insanın əsl mahiyyətini, onun yalnız zəkalı ruh olmasında görürdülər. Həm də belə hesab edirdilər ki, insan zəkalı mövcudatlar (ruh, mələk, şeytan, allahlar və s.) iyerarxiyasında aşağı yer tutur. Yaxud Aristotelə görə insan hər şeydən əvvəl canlı bədəndir, ruha malik olan heyvandır. Onun vəhşilərdən və həşəratdan fərqi yalnız nıhunun zəkalı olmasındadır. Orta əsr filosofları isə insan ilə qalan kainat arasında keçilməz sədd
dünyasından", "cənnətdən" və s.) gəlmişdir və yenidən oraya qayıtmalıdır. Allah insana bir tərəfdən zəka və azad iradə verir, yəni mühakimə yüıütmək, yaxşılığı və yamanlığı fərqləndirmək qabiliyyəti verir. Allahın obrazı kimi insanın mahiyyəti məhz bundadır. Digər tərəfdən allah insanın digər mövcudluqlar üzərində ağalıq etməsi üçün ona bədən və ruh verir. Xristian dini təliminə görə allahın oğlu Loqos və ya İsa Məsih çannıxa çəkilmiş şəkildə ölümü ilə insan nəslinin günahını yumaq və beləliklə də insanları xilas etmək üçün insan şəklində təcəssüm etmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, bu ideya təkcə qədim bütpərəstlik mədəniyyəti üçün deyil, həm də digər monoteist dinlər - iudaizm və islam üçün yaddır. Xristianlıq yaranana qədər ilahi ilə insanın prinsipial şəkildə bir-birindən fərqli olması, buna görə də iki əsasın birləşdirilə bilməyəcəyi haqqında tasəvvür mövcud idi. Xristian antropologiyasının digər bir əsas ehkamı insanın öləndən sonra yenidən dirilməsidir. Ruhun ölməzliyi haqqında, yəni bədən öldükdən sonra 50
ruhun başqa bədənə köçdüyü haqqında əvvəlki bütpərəstlik təsəvvürlərinin əksinə olaraq, orta əsrlərdə belə bir fikir yaranır ki, ölmüş insan müəyyən vaxt keçdikdən sonra bütöv şəkildə öz bədəni ilə yenidən diriləcəkdir. Bu təsəvvür təsadüfi deyildi, çünki xristianlığa görə ruh bədəndən ayrılıqda mövcud ola bilməz. Xristian ehkamlarını sistem şəklinə salmağa və buna əsaslanaraq insan haqqında
allah tərəfindən bəxşeyiş verilmişdir. O, daim yaxşılığa və həqiqətə can atır. Qəlb isə insanın öz "Mən"ini təşkil edir. O, insanda fərdiliyin əsasıdır. Öz təbiətinə görə qəlb ruha,
arasında tərəddüq etməsi üzündən onun aşağı səviyyəsi tez-tez yuxarı səviyyə üzərində üstıänlük təşkil edir. Beləliklə insanı öz istək və ehtiraslarının ardınca getməyə sövq edir. Bu hal vərdiş, adət şəklini aldıqca, insan günahkar mövcudat olur. Yəni ilahinin yaratdığı təbii qaydanı tərsinə çevirir, yüksək olanı aşağıya tabe edir və beləlikiə də dünyada yamanlıq yaranır. Deməli, yamanlıq allahdan, təbiətin özündən və bədəndən irəli gəlmir. Onu insanın özü yaradır, daha dəqiq deyilsə, yamanlıq allahın insana bəxşeyiş verdiyi azadlıqdan sui istifadənin nəticəsidir. Deyilənlərlə yanaşı orta əsrlər Qərb fəlsəfəsində asketizm (tərki-dünyalıq) da
deyildir ki, oıta əsrlərdə intihar etmək Əii ağır günah hesab olunurdu), Onun məqsədi bədəni yüksək mənəvi əsaslara tabe ruhunda tərbiyə etmək idi. Xristian allahında olduğu kimi insanda da iradə birinci yerdə dururdu. Buna görə də orta əsr fəlsəfəsində
olan etik ra- sionalizm yenidən mənalandırılır. Əgər antik etikada məıkəzi yer biliyə verilirdisə, orta əsrlərdə onun j^crini etiqad tutur. Deməli ağırlıq mərkəzi zəkadan iradə sahosin» keçirilir. Məsələn, Avqustin göstərirdi ki, insanlarm mahiyyəti onisıin iradəsində ifadə olunur. İnsan yaxşılığın nə demək olduğunu bilir, lakin iradəsi ona tabe olmur. Buna görə də insan etmək istəmədiyi hərəkəti edir. İnsanın bu cür ikiləşməsini o, qəlbin xəstəliyi, onun öz-özünə, yəni özündəki yüksək başlanğıca tabe olmaması adlandırırdı. Odur ki, orta əsr təlimləri göstərirdilər ki, insan özünün günahla nəticələnən istəklərini təkbaşına, yəni ilahinin köməyi olmadan dəf edə bilməz. Göründüyü kimi artıq orta əsrlərdə' İtısan kosmosun üzvi tərkib hissəsi hesab olunmurdu. O, kosmik həyatdan, təbiətdən ayrı götürülür, ondan yüksəkdə qoyulurdu. Lakin o, özünün günahkar olması üzündən nəinki təbiətin ağası, heç öz-özünün də ağası ola bilmir və ilahinin mərhəmətindən asılı vəziyyətə düşür. Buna görə də insan hətta antik dövrdə bütpərəstliyin ona aid etdiyi bütün heyvanlardan yüksəkdə durmaq statusuna malik deyildir. İnsanın bu cür ikili vəziyyəti orta əsrlər antropologiyasının ən mühüm səciyyəvi cəhətidir. Antik təlimlər insan qəlbini, rulmnu ya kosmik həyatla, ya da bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət həyatı ilə müəyyən münasibətdə götürürdü. Orta əsrlərdə isə 51
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|