H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci mərhəld
- Üçüncü mərhələ
rilmiş fikirləri və təsəvvürləri də əhatə etmişdir. Deməli, ilk dövrlərin bilikləri həm elmin, həm də fəlsəfənin əsaslarını birləşdirmişdir. Sonraki dövrlərdə onların predmetləri aynimiş, dəqiqləşmiş, sırf elm və sırf fəlsəfə formalaşmışdır. Beləliklə də onların yerinə yetirdikləri idraki funksiyaların ümumi, oxşar və fərqli cəhətləri yaranmışdır. İkinci mərhəld biliklərin ixtisaslaşması, yeni konkret elmlərin yaranması ilə əlamətdardır. Bu dövrdə tədricən fəlsəfənin məcmu bilik, elmlər elmi funksiyası aradan qalxır. Həm də fəlsəfənin özü xüsusi bilik sahəsi kimi inkişaf edir. Fəlsəfə ilə elmlərin bir-birindən ayrılması prosesi bir çox əsrlər boyu davam etmiş, xüsusən XVII-XVIII əsrlərdə daha intensiv getmişdir (əlbəttə, yeni bilik sahələrinin yaranması prosesi bu gün də baş verir). Üçüncü mərhələ XIX əsrin sonundan başlamışdır. O, bir sıra elmlərin nəzəri tərəflərinin ümumiliyinin artması, onların tədrici inteqrasiyası və sintezi ilə səciyyələnir. Birinci və ikinci dövrlərdə konkret elmi biliklər bir qayda olaraq təcmbəyə əsaslanmiş, təsviri xarakter daşımışdır. Məhz həmin dövrlərdə sonrakı ümumi- ləşdirmələr üçün material toplanırdı, lakin müxtəlif hadisələr arasında əlaqə və vəhdəti, qanunauyğunluqları aça bilən nəzəriyyə inkişaf etməmişdi və bu rolu fəlsəfə ifa edirdi. Həmin funksiyam fəlsəfə əqli mühakimələr yürütmək yolu ilə, bezən də təxmini olaraq təbiətin ümumi mənzərəsini (naturfəisəfə) və cəmiyyətin ümumi mənzərəsini (tarix fəlsəfəsi) yaratmaqla yerinə yetirmişdir. Bəzi nöqsanlarına baxmayaraq bu dövrdə fəlsəfə mühüm nailiyyətlər qazanmış, ümumi dünyabaxışının formalaşması və inkişafına təkan vermişdir. Üçüncü mərhələ onunla səciş^ələnir ki, artıq bu dövrdə nəzəri vəzifələri fəlsəfə əqli mühakimə yünütmək formasında deyil, elmlərin özünün inkişafı nəticələrilə əsaslanmaqla yerinə yetirir. Getdikcə daha çox aydın olur ki, fəlsəfə dünyanın nəzəri mənzorəsini mücərrəd əqli
vasitəsilə deyil, konkret elmi biliklərlə birlikdə, onların nəticələrini ümumiləşdirmək yolu ilə yaratmalıdır. Fəlsəfə ilə konkret elmlərin münasibətini açmaq cəhdi ilk dəfə Aristotel tərəfindən göstərilmişdir. O, qeyd edirdi ki, konkret hadisələri öyrənən xüsusi elmlərdən fərqli olaraq fəlsəfə ən ilkin səbəblər, ilkin prinsiplər, varlığın ən ümumi əsaslan haqqında təlimdir. Buna görə də fəlsəfə xüsusi elmlərdən daha güclüdür, 0 , elmlərin ağasıdır, başqa elmlər isə omm köləsi vəziyyətindədir. Fəlsəfəyə bu cür baxış əsrlər boyu davam etmişdir. Hətta XIX əsrdə yaşamış klassik alman fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi Hegel də bu mövqedən çıxış edərək fəlsəfənin "elmlər kralı" və ya "elmlər elmi" adlandırmışdır. Elmi biliklərin sonraki inkişafı dövründə XIX əsrdə, xüsusilə də XX əsrdə fəlsəfənin əhəmiyyəti, rolu haqqında buna tam əks olan fikirlər irəli sürüldü. Məsələn, bu dövrün fəlsəfi cərəyanlarından biri pozitivizm, fəlsəfənin idraki imkanlarmı, elmiliyini şübhə altına alir. Bu cərəyanın tərəfdarları iddia edirlər ki, fəlsəfə yetkin elmi idrakın olmadığı dövrdə elmilik iddiasında ola bilərdi. İndi isə elm inkişaf edib yetkin səviyyədədir. Buna görə də fəlsəfənin idraki iddiaları əsassızdır. Hər bir elm özü üçün fəlsəfədir. 23
Qeyd edək ki, buna bənzər iddialar bəzi filosoflar və konkret elmlərin mayəndələri arasında hələ də özünə yer tutur. Onlar öz fikirlərini əsaslandırm. üçün belə dəlillər gətirirlər: güya fəlsəfənin sırf özünə xas olan ayrıca predın- yoxdur, 0 vasitələrə, mötəbər təcrübəyə arxalanmır, həqiqəti yalandan seçmək üçün inandırıcı vasitələrə malik deyildir. Lakin əslində fəlsəfənin elmiliyinə qarşı sürülən bu cür ittihamlar əsassızdır. Elmin sosial funksiyasını həddən artıq şişirdib, onu mütləqləşdirən bu cür baxışlar (ssiyentizm), onun insan həyatında, tarixdə rolunu səhv izah edir, fəlsəfənin spesifikliyini görmür.
Fəlsəfə ilə konkret elmlərin əlaqəsi həm də buna görə zəruridir ki, insan heç vaxt bir-birilə zəif əlaqələnmiş fraqmentar biliklərlə kifayətlənmir. O, dünyanı bütöv şəkildə qarşılıqlı əlaqəli və vəhdətdə öyrənməyə zəmrət hiss edir və ona da səy göstərir. Axı ayrıca, konkret şəkildə götürülən hər bir məsələnin özü də, onun ümumi sistemdə yeri düzgün mənalandırıldıqda daha yaxşı dərk olunur. Konkret xüsusi elmlər təkbaşına bu vəzifənin öhdəsindən çətinliklə gələ bilir. Odur ki, burada fəlsəfənin idraki fəaliyyəti üçün geniş meydan açılır. Hazırda müxtəlif sahələri əhatə edən biliklərin inteqrasiyası, sintezi prosesi baş verir. Bu, xeyli dərəcədə çətin və ziddiyyətli prosesdir. Ayrı-ayrı elmlərin ümumi səviyy'ə və bölmələrini bi-birilə əlaqələndinnək, qovuşdumıaq, bu halda baş verə biləcək paradoks, apori> ...... 1U.İ aiA.
lAi LliiV./lliiJLİfcUUİ A J-1
qaldıraıağı tələb edir. Elmlərdə bu və digər qəbildən olan çətinliklərin və böhran hallarının düzgün mənalandırılmasında fəlsəfə xüsusi yer tutur. Belə ki, bu hallar çox vaxt bilavasitə və ya dolayısı ilə əbədi fəlsəfi problem - təfəkkür, dil ilə reallığın nisbəti problemi ilə bağlı olur. Buna görə də fəlsəfə onları asanlıqla həll edə bilir. Fəlsəfə təkcə elmə oxşar funksiyalar yerinə yetiıməklə məhdudlaşmır. Fəlsəfə bütövlükdə mədəniyyətin, o cümlədən də elmin ümumi əsaslarım izah edir. Həm də qeyd olunmalıdır ki, konkret sahələri və hadisələri öyrənən mütəxəssislərin dünya haqqında, onun quruluş
xüsusi elmlərin istifadə etdiyi universal təfəkkür vasitələrini - kateqoriya! an, prinsipləri, müxtəlif idrak vasitələrini onların özləri deyil, fəlsəfə formalaşdırır, sistemləşdirir və mənalandırır. Elmin ümumdünyagörüşü və nəzəri-idraki əsaslarını öyrənmək və sahmana salmaq da fəlsəfənin öhdəsinə düşür. Nəhayət, belə bir cəhət də nəzərə alınmalıdır: elm özü-özlüyündə öyrəndiyi obyektə qiymətverici münasibət bəsləmir. Bu baxımdan elmin müsbət, faydalı və ya zərərli olduğunu birmənalı izah etmək doğru olmazdı. Elm elə bir vasitədir ki, o, yalnız humanist və xeyirxah mütəxəssisin əlində bəşəriyyətə fayda verir. O, etinasız və biganə adamın əlində olduqda cinayət mənbəyinə də çevrilə bilir. Deməli, elmin özünü qiymətvermə cəhətdən düzgün əsaslandırmaq lazımdır, o, hələ özü-özlÜ 3 dində insan cəmiyyətinin universal mənəvi oriyentiri rolunu oynaya bilmir. Elmə və bütövlükdə insanların ictimai-tarixi həyatına bu cür qiymətverici münasibəti geniş tarixi və mədəni kontekstdə fəlsəfə həyata keçirir. Məhz elmi-fəlsəfi dünyagörüşü insanların ictimai-tarixi varlığın bütün mürəkkəbliyi ilə və kompleks şəkildə mənalandırır
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|