GüLSÜm hüseynova
Yüklə 6,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 40 dəndir və bir neçə sözdə qalmışdır: qunşivər «qonşudakılar», xunavər «ev adamı», «evdəkilər», ərsivər «toyadamı» və s. Həşivər sözü Azərbaycan dili şivələrində də qeydə alın- mışdır: Simaya dedim, bir həşivər saldı ki, gəl-görəsən (7, 223). Bu mətndə həşivər sözü «haray-həşir» mənasında işlən- mişdir. Rah-ruz «yol-riz» (Lah.). Riz sözü tat və talış dillərində «iz» mənasında işlənir. Azərbaycan dilinin dialektlərində iriz formasında bu sözün «cığır», «iz», «ləpir» mənalarında işləndiyi qeyd olun- muşdur (7, 260). Ləc «davakar, höcət, adamla yola getməyən, bədxasiy- yət» (Q., Qon. k.). Azərbaycan dilinin dialektlərində ləc/ləc şəkillərində qeydə alınmışdır (7, 359). Lələgüllə «çərəz» (Ab.). Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində daha iki variantda – lələgili və lələgillə – qeydə alınmışdır (7, 361). Loş «kök» (Lah., Məl.). Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində loş sözü «boş», «kök», «tənbəl» mənalarında qeydə alınmışdır (7, 371). Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu mənalar İran dillərinin bəzilərində qeydə alınır. Daxarundən//daxardundən «basdırmaq, basdırıl-maq», suvar birən «minmək», vokardundən//voşundən//üşkəvə səxtən «qusmaq» kimi spesifik fellər Quba ləhcəsində qeydə alınmışdır. Tat dilinin digər ləhcə və şivələrində işlənən kusolə (Məl.) (29, 9) «dana», çiməva «bu tərəfə», «bəri», çuməva «o tərəfə», «o yana» (mərkəzi ləhcələrdə) (71, 48), sost «kəpək», piçənə «sarmaşıq», burburi «çörək qırıntısı», kəf «köpük», «kəf», soğum «sümük», əncunə «dirsək», kilə «qız», gou «inək», muş «siçan», mizəqoq «qurbağa», qərnənə «ildırım», Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 41 süngüldar «iydə ağacı», vəsirən «südün çürüməsi», veixtən «ələnmək, ələkdən, xəlbirdən keçirilmək», vəzərən «asmaq, sallamaq», rəxşirən «saralmaq», vatarüstən «qarışdırmaq», va- küftən «dəymək, toxunmaq», ğəngistən «buynuzlaşmaq», «höl- ləşmək», ğəngündən «heyvan döyüşdürmək», fülləmüstən «əyilmək», fixarüstən «qaşımaq», fitarüstən «başını daramaq», fikəndən «çevirmək (tərs üzünə)», fərmündən «əmr etmək», dəbürüştən «yapışmaq», dəbürğündən «yapışdırmaq», çə- pindən «sıxmaq, əzmək, bürüşdürmək», çəpistən «sıxılmaq, əzilmək, bürüşmək» spesifik sözlərdir (71, 114-116; 22, 18- 19). Tat dilinin spesifik leksikası heç də qeyd edilənlərlə məhdudlaşmır. Topladığımız materiallar içərisində buna aid misallar kifayət qədərdir. Tat dilində olan mürəkkəb sözlər və söz birləşmələrinin tərəflərini təşkil edən vahidlərin semantik- qrammatik xüsusiyyətlərini də nəzərə alsaq, tat dilinin spesifik leksikası haqqında daha geniş məlumat əldə etmiş olarıq. Bu qəbildən olan ifadələrə aşdi birən «barışmaq», dülə qoğal «içli qoğal», qal zərən «çağırmaq», qorag birən «geyinmək», gal şəndən «əmr etmək», varaşıst «toy xərci», qaqalaxırdi «dəvədabanı», ruğanmü «vazelin», çobəgird «dörd bir tərəf, hər tərəf», bağala xırsi «ayı moruğu», ələülzəran «banlamaq», isbi mijə «çobanyastığı», təli qətqəli «çaytikanı», künd biran «yaxınlaşmaq», ləc durmarən «acığı gəlmək», xudadus «rəhmdil» və s. misal göstərmək olar. Tat dilindəki vəlg «yarpaq», pustə «qabıq», künküro «so- ğansuyu», guştoy «bozbaş», ruşir «qaymaq» «çiyə», «südün üzü», so «səhəng», şirəng «səhəngdən kiçik su qabı» (güyüm), şirdüş «sərnic», gülpoy «sacayaq», nalin «döşək», sərmizi «süfrə», kəndü «un saxlamaq üçün qab», tirəçu «oxlov», ardə- vic «ələk» (ard «un», vic «ələmək»), rusmu, varə «sap», sərçin Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 42 «ülgüc» (sər «baş», çin «qırxmaq»), guştəncin «qıymakeş», dürəş «biz», dürəzi «zivə», «paltar asılan ip», coğrü «süpürgə», xiyə «kürək», tou «ocaq», şiləsər «eyvan», lanbun «ikinci mərtəbənin qarşısındakı dam», goudun «tövlə» (go «inək», dun «heyvan saxlanan yer»), ələ «toyuq hini», guşəbun «damın kənarı», dərpəncərə «qapı-pəncərə», qiroblü «qaloş», şitəl «corab», qilində «boyunbağı», gülğün «qığılcım», zin «tələ», şavar «şərq küləyi», təkərd «dolu» (yağmur növü), kulak «qar», xür «duman», vərəzə «yoxuş», pişin «günorta», aftənüş «günbatan», aftəxis «gündoğan», hami «yay», vasal/vassol «yaz», «bahar», bürg «qaş», nuxum «dırnaq», kürdə «böyrək», pişni «alın», zohuz «yaşıl» kimi sözlər də spesifik leksik laya aiddir. Onların arasında mürrəkəb söz kimi formalaşanlarda tərkib hissələrindən birinin ümumiran mənşəli söz olması halları qeydə alınır. Göstərilən sözlərdən bəziləri tədqiqat işində müəyyən problemlərlə bağlı təhlilə cəlb olunmuşdur. Tat dilində elə söz və terminlərə də rast gəlmək olur ki, onlar digər İran dillərində müxtəlif fonetik variantlarda işlən- sələr də, tat dilindəki mənanı ya heç vermir, ya da həmin mənanı qismən özündə əks etdirir. Məsələn: anaştö «ac-susuz» sözünü götürək. Bu söz Lahıc ləhcəsində qeydə alınmışdır. Əgər sözü tərkib hissələrinə ayırsaq, birinci tərəfin – ana İran dillərində inkarlıq bildirən ünsür, ikinci tərəfin (-ö) İran dillərində müxtəlif fonetik formalarda özünü göstərən ab «su» sözünün olduğuna şübhə yeri qalmır. «Talışca-rusca- azərbaycanca lüğət»də inkarlıq bildirən ənə – ( ilə bir neçə söz qeydə alınmışdır: ənərəs «yetişməmiş, dəyməmiş, kal», ənəxəbədə «xəbərsiz, qəfildən», ənəhan «yu- xusuz», ənəhard «ac», ənəhıt//ənəhan «yuxusuz», ənətəklif «çağrılmamış, dəvət olunmamış» və s. (TRAL, 180). Yüklə 6,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|