69
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Müri - «çiyələk». Əksər tat şivələrində geniş şəkildə iş -
lənir.
Əngəbuy - «nanəyəoxşar bal iyi verən mədəni bitki». Tat
dilində əng «arı», -ə «şəkilçi» və buy//bu «iy, qoxu» his sələ
rindən.
Zəncirəbənd - «armud növü».
Dumbul gavalı - «iri gavalı növü». Mürəkkəb sözün bi -
rinci tərəfi /dumbul/ «ətli, iri, gombul» deməkdir.
Məməbizi - «xırda və uzunsov alça növü». Məmə «döş»,
büz «keçi», -i sözün motivi «keçiəmcəyi» keçi məməsindən
ibarətdir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan dilində «keçiəmcə
yi» adlı üzüm növü var. Tat dilinin Quba ləhcəsində məməbüzi
(hərfən: «keçiməməsi») eyni zamanda, həm çiyələyin və həm
də böyürtkənin müvafiq əlamətlə səciyyələnən bir növünə də
deyilir.
Püspüsə - «gavalı növü». Bu söz tat dilində həm də «xır -
da hissəcikli quru, rahat ovulan şey», «girmiç» deməkdir.
Qarq - «qozun yaşıl qabığı» («qoaq»).
Bəlyabağı - «balqabaq». Əsasən Abşeron, Quba, Qonaq -
kənd ləhcələrində geniş işlənir. Məs: Ə bəlyəbağı yeqdə qutab
nezim. «Balqabaqdan bir az qutab bişirək» və s.
Cıbrıx - «çılpaq», «qərzəksiz, qərzəkdən çıxmış qoz,
fındıq, şabalıd». Cıbrıxdan çıxmaq «susuzluqdan yanmaq». Tat
ləhcələrində də bu söz cıbrığıdərmoran//cıbrıx durmarən «cıb-
rığı çıxmaq, susuzluqdan yanmaq» mənasında geniş işlənir.
Cıbrıx sözü Azərbaycan şivələrində də işlənir.
Çətənə - «ləpəsi çətin çıxan». İn xoçəməzə həmeyi çətə-
neyi. «Bu qozun hamısı çətənədir». Azərbaycan dialekt və şi-
vələrində də bu söz eyni mənada işlə nir (4, 102).
Gəlinbarmağı - Bakı dialektində bu söz üzüm növünü
bildirir. İsmayıllı şivəsində isə xüsusi əhəmiyyəti olan yabanı
bitkinin adı kimi işlənir. Tat dilində bu sözün qarşılığı «pəlpə-
tənyon»dur.
70
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Qaqalaxırdi - «dəvədabanı». Hər iki mürəkkəb sözün
motivi eynidir.
Tat dilində tibb terminləri
Tibbə aid termin və ifadələr tat dilində, əsasən, xəstəlik
lərin adından ibarətdir. Məsələn: çüməürə//çümörə «göz
xəstəliyi» (çüm «göz», öürə//örə «duman»); zərdi «sarılıq»
(zərd «sarı» sözündən); qulə//olə «çiçək» (ou/o «su», - lə
kiçiltmə bildirən şəkilçi); xuruzyek//xuruzek «inaq» müq. et:
Azərb. dial. xoruzəkzərdou//zərdo «yaradan axan sarı su, irin»;
bu fakt sözün motivində öz əksini tapmışdır: «Zərd» + «ab»
isbirə «insan ağzının kənarlarında əmələ gələn ağ rəngli yara»
(isbirə «ağ, ağrəngli», -ə şək).
Dini terminlər
Dinlə, islamla bağlı söz və terminlərin, demək olar ki, əksə
riyyəti ərəb mənşəlidir və Azərbaycan dili va sitəsi ilə tat dilinə
keçmişdir. Məsələn: məllö «molla», cənnət «cənnət», cəhənnəm
«cəhənnəm», imom «imam», dəfn «dəfn», türbət «türbə», qurbon
«qurban», düö «dua», qurön «quran», şiyə «şiə», sünni «sünnü»,
müsülmun «müsəlman», məzor «məzar», mələk «mələk»,
cənəmoz «canamaz», peyğumbər «peyğəmbər», xudo «allah»,
seyid «seyid» və s.
Kənd təsərrüfatı ilə bağlı terminlər
Tat dilində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə aid
terminlər mövcuddur. Vaxtilə bu sahələr peşə, sənət sə viyyə-
sində olmuşdur. İndi də əhalinin müəyyən bir hissəsi bu
sahələrlə peşə kimi məşğul olur. Belə sahələr arasında arıçılıq,
quşçuluq, qoyunçuluq və s. qeyd edə bilərik. Bu sahələrdə
71
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
işləyənlərin leksikasında kənd təsərrüfatına aid müxtəlif
vasitələrin adları işlənir. Kənd təsərrüfatı alətləri, kənd
təsərrüfatı üçün nəzərdə tutulmuş tikililər, istehsal prosesində
alınan məhsulların adları bu leksikanın tər kib hissələrini təşkil
edir. Məsələn: saqot «dəhrə», təvər «balta», tapançü «belə
bənzər alət», xiyəh «kürk», bilinc «yaba», qartanqa «yüyən»,
damdamundan «körükü basmaq», köydun «tövlə», məbrəd
«yeyə», rəncbəri «əkinçilik», «rəncbərlik», sərgin «peyin»,
xırş «ağuz» (doğmuş heyvanın ilk südü) və s. Kənd təsərrüfatı
sahəsində işlədilən bir neçə termini nəzərdən keçirək.
Ağıl/ağul - «yayda mal-qara saxlamaq üçün ətrafı çəpərə
alınmış açıq yer»; «qışlaqda qoyunlar üçün qamışdan hazırlan
mış yer. Məs.: Mərəqoya amarund bə ağul (Dəv.) «Qoyunlar
ağıla gəldi».
Qilində - İsmayıllı
şivəsində «heyvanın boynuna
keçirilən dairəvi ağac» mənasında qeydə alınmışdır. Tat
ləhcələrində bu söz «boyunbağı, muncuq» mənalarını da
bildirir.
Xarazan - «kotana, arabaya qoşulan öküzlərin birinci
cütü».
Bəhərxır - Bakı dialektində bu söz «müvəqqəti bağ
kirayə götürən adam» mənasında qeydə alınmışdır. Tat dilinin
Abşeron ləhcəsində xiran «almaq» mənasında işlənən feldir.
Belə düşünmək olar ki, «Bəhərxır» sözünün tərkibindəki «xır»
komponenti məhz bu fellə bağlıdır.
Tatların məşğul olduğu sahələrdən biri də arıçılıqdır. Ona
görə də tat di lində arıçılıqla bağlı bir sıra leksik vahidlər işlə -
nir ki, onlar terminoloji səciyyə daşıyır. Məsələn: əng «arı»,
əngdor «arıçı», soya, birin «arı səbəti», şum «şan», dərəmum
«arının səbətin qapısını mumla örtməsi», şah «ana arı», kələsər
«erkək arı», ləşgər «işçi arı», vəçə əng «arı balası» (vecəsi),
əssəl «bal», nüne «yuva», şəhəkü «çarpaz ağac» və s. Tat dili
nin arıçılıq terminlərindən bir neçəsini nəzərdən keçirək.
Dostları ilə paylaş: |