i
О unlisi:
1) quyi keng, kuchsiz lablangan unli tarzida talaffuz qilinadi:
tosh, bahor, somon, shamol kabi. Shevalarda va jonli tilda bu unlining
urg'usiz bo'g'inda «a»ga yaqin talaffuz qilinish hollari ham uchraydi: samon,
davonkabi, ammo bu hoi adabiy talaffuz (orfoepik me’yor) hisoblanmaydi;
2) sayoz til orqa k, g undoshlaridan so'ng yumshoq, chuqur til orqa q,g',x
undoshlaridan so'ng esa yo'g'on unli tarzida talaffuz qilinadi.
1
Undosh tovushlar orfoepiyasi
1) b, d jarangli undoshlari so'z oxirida jarangsiz p,t tarzida talaffuz etiladi, bu hoi o'zbek adabiy talaffuzi uchun me'yor hisoblanadi: kitob kitop, borib borip, yozib yozip, savod savot, obod obot kabi;
- b, d undoshlari jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo'llanganda assimilatsiyaga uchrab, p, t holida talaffuz etiladi, bu hoi ham adabiy talaffuz me'yori hisoblanadi: ibtidoiy> iptidoiy, ketdi ketti
3) j, z undoshlarining
jarangsiz undoshlar ta'sirida sh, s deb talaffuz etilishi ham adabiy til uchun me’yordir: ijtimoiy ishtimoiy, mazkur maskurkabi;
4) b, q undoshlarining
intervokal holatda (ikki unli orasida) sirg'aluvchi v, g' undoshlariga o'tishi ham adabiy talaffuz me'yoriga xilof emas: bora her> boraver, keta ber ketaver kabi.
2
So`z qismlari talaffuzi
1. Q, К bilan tugagan otlarning egalik affikslari bilan turlangan shakllari
quyidagicha talaffuz etiladi: aqishloq> qishlog'imiz,
2. Q, K, G, Gk bilan tugagan otlarning jo'nalish kelishigidagi shakllari
quyidagicha talaffuz qilinadi: qishloq+ga> qishloqqa, chelak+ga> chelakka,
3.Olmoshlarda: u+n+da> unda, bu+n+da> bunda, shu+n+da > shunda
4. birso'zidan dona son yasalganda, o'zakdagi «r» undoshi «t»ga o'tadi:
bir+ta > bitta kabi.
GLASSARIY
Orfoepiya — to'g'ri (adabiy) talaffuz me’yorlari tizimi.
Qisqa talaffuz — urg'usiz bo'g'indagi unlining qisqa va kuchsiz (bilinar-
bilinmas) talaffuz etilishi.
Cho'ziq talaffuz — urg'uli bo'g'indagi unlining urg'usiz bo'g'indagi
unlidan cho'ziqroq bo'lishi. Bu xususiyat ruscha leksik o'zlashmalarda,
ayniqsa, sezilarli bo'ladi.
Ingichka talaffuz — unli tovushlarning sayoz til orqa «к», «g», «ng»,
til o'rta «у» va bo'g'iz undoshi «h» bilan yondosh bo'lganda old qator
fonema tarzida ingichka talaffuz etilishi.
Yo'g'on talaffuz — unli tovushlarning chuqur til orqa «q», «g'», «х»
undoshlari ta’sirida orqa qator fonema tarzida yo'g'onlashuvi.
Jarangsizlanish — ayrim jarangli undoshlarning so'z oxirida yoki
assimilativ holatlarda jarangsiz undosh tarzida talaffuz etilishi.
Intervokal holat - undosh fonemaning ikki unli orasida qo'llanishi.
Bunday pozitsiyada (ko'p bo'g'inli so'zlarda) portlovchi «q» undoshi si^g'aluvi
«g'» tarzida (qishloq > qishlog'imiz kabi), jarangsiz «к» undoshi jarangli
«g» tarzida (telpak> telpagimkabi) talaffuz qilinadi.
E’tiboringiz uchun tashakkur!
Dostları ilə paylaş: |
