Göz yaşları içindən baxan təbəssüm

7  xa ri ci  di li

mü kəm məl bi lir di

Ana  di lin dən  baş qa  rus,  al man, 

fran sız, in gi lis, türk, ərəb və fars dil-

lə rin də əsər lər ya zan zi ya lı ilk el mi 

fəaliy yə ti ni  Şərq  ta ri xi nə  dair  təd-

qi qat la ra həsr edir.  Fran sa da ya şa-

dı ğı  müd dət də  Fran sa  Kol le cin də 

və  Ali  Təc rü bi  Təh sil  Mək tə bin də 

şərq dil lə rin də dərs de yir, Sor bon na 

Uni ver si te tin də  fo ne ti ka  sa hə sin də 

təd qi qat  iş lə ri  ilə  məş ğul  olur.  Bu 

za man fran sız di lin də bir çox əsər-

lə ri işıq üzü gö rür, be lə cə təd qi qat-

çı və şərq şü nas ki mi bö yük şöh rət 

qa za nır. Xid mət lə ri ni Fran sa Maarif 

Na zir li yi fəx ri dip lom ilə təl tif edir.

O, 1899-cu il də Bey nəl xalq Fo-

ne ti ka Cə miy yə ti nin, 1900-cü il də 

Bey nəl xalq  Asi ya  Cə miy yə ti nin, 

1903-cü il də isə Ru si ya Im pe ra tor 

Coğ ra fi  ya  Cə miy yə ti  Qaf qaz  şö-

bə si nin hə qi qi üz vü se çi lir.

M.F.Axun do vun  la yiq li 

da vam çı sı idi

M.Şah tax tisn ki nin  Azər bay can 

dil çi lik el mi nə çox bö yük xid mət lə-

ri ol ub. Xü su sən onun əlifb  a is la ha tı 

diq qə tə la yiq  ha di sə  sa yı lır.  Bu  sa-

hə də ki ilk təd qi qat əsə ri olan “Tək-

mil ləş di ril miş  mü səl man  əlifb  e yi” 

ki ta bı nı  1879-cu  il də  Tifl  is də  nəşr 

et di rir. Bu əsər Şərq alə min də əlifb  a 

haq qın da ilk araş dır ma sa yı lır.

O, mət buat ta ri xi miz də də si lin-

məz  iz lər  qo yub.  “Mos kovs ki ye 

ve do mos ti”,  “No vo ye  vrem ya”, 

“Kav kaz”,  “Ros si ya”  ki mi  döv rü-

nün  nü fuz lu  mət buat  or qan la rın-

da çox say lı mə qa lə lər dərc et di rib. 

1894-cü il də «Tifl  is» ad lı qə zet bu-

rax maq  üçün  sen zu ra ya  mü ra ciət 

edir, la kin müs bət ca vab ala bil mir. 

Da ha son ra mül kü nün bir his sə si ni 

sa ta raq, “Qey rət” ad lı mət bəə açır. 

Və  mət bəəni  tə mən na sız  ola raq 

Mir zə  Cə li lə  ve rir.  Qeyd  edək  ki, 

bu  mət bəədə  «Mol la  Nəs rəd din» 

sa ti rik jur na lı çap olu nur du.

“Şər qi-rus” ana  dil ində

çap olunan ilk gün də lik 

qə zet idi

1891-ci  il də  ye ga nə  ana dil li 

mət bu or qa nı  olan “Kəş kül” qə-

ze ti nin  nəş ri  da yan dı rıl dıq dan 

son ra döv rün zi ya lı la rı ye ni bir 

qə zet  ara yı şı na  çıx dı lar.  On lar-

dan ilk ola raq Şah tax tins ki öz is-

tə yi nə ça ta bil di. La kin, be lə bir 

qə ze tin nəş ri rus la rın da xey ri nə 

idi. Xa ric dən gə ti ri lən mət buatı 

rus  ça riz mi  azər bay can lı lar 

üçün “təh lü kə” sa yır dı. Ona gö-

rə də oxu cu nu xa ri ci mət buatın 

tə si rin dən  qo ru ya  bi lə cək  ana-

dil li  qə zet  on la rın  da  işi nə  ya-

ra yır dı.  Və  be lə cə  bu  məq səd lə 

ya ra dıl mış  ko mis si ya  tə rə fin-

dən  M.Şah tax tins ki  Tif li sə  də-

vət olu nur, “Şər qi-rus” qə ze ti nə 

re dak tor  tə yin  olu nur.  Şah tax-

tins ki nin  qə ze tin  adı nı    “Şər qi-

rus” qoy maq da baş lı ca məq sə di 

qə ze tin əsa sən rus alə mi nə həsr 

edil mə si idi. Bu gün kü dü şün cə-

miz lə  bu  bi zə  yan lış  gə lə  bi lər. 

La kin o dövr lər də mət buata sərt 

si ya si sen zu ra nın tət biq edil mə-

si ni göz önü nə al saq, hər şey ay-

dın ola caq.

Bi rin ci  nöm rə də  qə ze tin  çər-

şən bə,  cü mə  və  ba zar  gün lə-

ri  çı xan  bir  türk  qə ze ti  ol du ğu 

vur ğu la nır dı.  Şah tax tins ki  çox 

keç mir  ki,  döv rün  zi ya lı la rı nı 

-  Cə lil  Məm məd qu lu za də,  Mir-

zə  Ələk bər  Sa bir,  Ab bas  Səh hət, 

Ömər  Faiq  Ne man za də,  Hü seyn 

Ca vid, Məm məd Səid Or du ba di, 

Əli qu lu Qəm kü sar, Əli Nəz mi və 

baş qa la rı nı öz ət ra fın da top la yır. 

Qə zet də ana di li ilə bağ lı is la hat-

lar,  qa dın  azad lı ğı,  hi cab  (ör tük) 

mə sə lə si,  maari fi n  ya yıl ma sı, 

mək təb lər də təh sil sis te mi nin in-

ki şaf pred met lə ri və s. mə sə lə lər-

lə bağ lı çox lu say da ya zı lar dərc 

olu nur.

M.Ə.Rə sul za də nin ilk əsə ri 

“Şər qi-Rus”da çap olun du

“Şər qi-rus”  Azər bay can  mət-

buat  ta ri xin də  bir  çox  ilk lə ri  ilə 

yad da  qa lıb.  Bu  qə zet  Azər bay-

can da  Qərb  stan dart la rı  ilə  çap 

olu nan  ilk  gün də lik  Azər bay can 

qə ze ti idi. Gör kəm li si ya si xa dim 

M.Ə.Rə sul za də nin ilk mət bu əsə-

ri  olan “Ba kı dan mək tub”, Mir zə 

Cə li lin  «Poçt  qu tu su»  he ka yə si 

məhz  bu  qə zet də  çap  olun muş-

du.  Lev  Tols to yun  ya ra dı cı lı-

ğın dan  Azər bay can  di li nə  ilk 

tər cü mə lər də  “Şər qi-rus”un sə-

hi fə lə rin də işıq üzü gö rüb. Qeyd 

edək ki, 1904-cü ilə dək (262 nöm-

rə) qə ze tin re dak to ru M.Şah taxt-

lı, 1905-ci il 15 yan va ra dək (392-ci 

nöm rə yə dək)  isə  C.Məm məd qu-

lu za də olub.

Ə.Top çu ba şov, Ə.Ağa yev 

və M.Şah tax tins ki –

üç aqi lin da va sı

“Şər qi-rus”  nəşr  olun du ğu  il-

kin  za man lar da  yu xa rı da  qeyd 

et di yi miz ki mi Şah tax tins ki döv-

rün  ən  qa baq cıl  zi ya lı la rı nı  ət-

ra fı na  top la mış dı.  La kin  za man 

keç dik cə  müəy yən  fi  kir  ay rı lıq-

la rı on lar ara sın da zid di yət lə rin 

or ta ya  çıx ma sı na  sə bəb  olur. 

Xü su sən    Əli mər dan  bəy  Top-

çu ba şov,  Əh məd  bəy  Ağa yev 

və  Şah tax tins ki  ara sın da  cid di 

po le mi ka  baş  ve rir.  Əs lin də, 

hər  üç  qə ləm  sa hi bi  qə ze tin 

nəş ri ni  il kin  al qış la yan lar 

olub.  Hətt  a  Şah tax tins ki 

də bu nu eti raf edir. La kin 

qə ze tin  məq səd  və  və zi-

fə lə ri nə dair fi  kir ay rı lıq-

la rı  döv rü nün  ən  bö yük 

zi ya lı la rı nı  qar şı-qar şı-

ya  qoy du.  Bu ra da  şəx si 

qə rəz dən  söh bət  ge də 

bil məz di,  bu    “da va” 

ic ti mai  məz mun  da şı-

yır dı.  Çün ki  hər  kəs 

ki mi  on lar  da  bu  qə-

ze tə  çox  ümid  bağ la-

mış dı lar. La kin Ə.Ağa-

ye vin  qeyd  et di yi  ki mi 

“Şər qi-Rus”  göz lə ni lən 

me yar la rı tə min et mir di.

İl kin ola raq qə zet də na ra-

zı lıq la rın əsas sə bə bi H.Z.Ta-

ğı ye vin Tifl  is də bir mü səl man 

mək tə bi ni  hi ma yə yə  gö tür mə-

si,  an caq  son ra dan  kö mək lik 

gös tər mə di yi  ba rə də tən qi di 

ya zı nın  dərc  edil mə si  idi. 

Se vin di ri ci mə qam odur 

ki,  öm rü nü  mil lə ti nə 

xid mə tə  sərf  edən 

hər üç aqi lin da-

va sı  xoş luq la 

nə ti cə lən di. 

“Şər qi-rus”un  re dak si ya  və  mət-

bəəsi nin  Ba kı ya  kö çü rül mə si  ilə 

bağ lı  on lar  ara sın da  ra zı lıq  əl də 

olun du.  Bu  ərə fə də  Şah tax tins-

ki nin qə zet va si tə si ilə səhv lə ri ni 

eti raf et mə si qə ləm dost la rı tə rə-

fi n dən  çox  yük sək  qiy mət lən di-

ril di. H.Z.Ta ğı yev öz növ bə sin də 

nəş ri  ma liy yə ləş dir mə yi  öh də-

si nə  gö tür müş dü.  Ə.Ağa yev  isə 

“Şər qi-Rus”la əmək daş lıq edə cə-

yi nə  söz  ve rir.  La kin  Pe ter burq 

Sen zu ra  Ko mi tə si nin  Ə.Top çu-

ba ço vun  na şir li yi,  Ə.Ağa yev  və 

Ə.Hü seyn za də nin  re dak tor lu ğu 

ilə “Hə yat” qə ze ti nin nəş ri nə ica-

zə ver mə si bu pla nı ya rı da qo yur. 

Be lə cə “Şər qi-rus” qə ze ti nin nəş ri 

da yan dı rı lır.

“Şər qi-rus”u nü fuz dan

sa lan amil lər nə idi?

Ərəb  əlifb  a sı nı  is lah  et mək-

də  Mir zə  Fə tə li  Axun do vun  işi-

ni  da vam  et dir mə yə  ça lış ma sı 

M.Şah tax tins ki nin  müs bət  tə şəb-

bü sü  ol sa  da,  la yi hə də ki  cid di 

nöq san lar  bu  işi  hə ya ta  ke çir-

mək də  ma neəçi lik  tö rə dir.  Bu 

ba rə də  “Tər cü man”  qə ze ti nin 

re dak to ru  İ.Qasp rins ki nin  onu 

tən qid  et mə si  qə ze tin  nü fu zu nu 

aşa ğı sa lır. Əla və ola raq bə zi ya-

zı la rın Şah tax tins ki nin ica dı olan 

“Mə həm mə da ğa əlifb  a sı” ilə çap 

olun ma sı, “Şərq-rus”un na şi ri nin 

mil li  qüv və lə rə  qar şı  Ru si ya  ha-

ki miy yə ti nə  yal taq lıq da  itt  i ham 

olun ma sı, onun M.Kat kov, ya xud 

A.Xa ça tu rov ki mi türk-mü səl man 

dün ya sı na düş mən kə si lən ir ti ca-

çı  jur na list lər lə  əla qə də  suç lan-

ma sı,  Şah tax tins ki nin  saf-çü rük 

et mə dən  re dak si ya ya  gön də ri lən 

bü tün  ma te rial la rın  qə zet də  yer-

ləş dir mə si ki mi mə qam lar “Şər qi-

rus”un so nu nu ha zır la mış dı.

İlk azər bay can lı pro fes sor

Qə zet bağ lan dıq dan son ra Şah-

tax tins ki  si ya sə tə  qatı lır.  Be lə  ki, 

1907-ci  ilə  Nax çı van  ma ha lın dan 

Ru si ya nın  II  Döv lət  Du ma sı na 

de pu tat  se çi lir.  Du ma  bu ra xıl-

dıq dan  son ra  Pe ter burq da  “Ros-

si ya”  qə ze ti  ilə  əmək daş lıq  edir. 

1908-1918-ci il lər də Tür ki yə, İran, 

İraq da  ya şa yan  zi ya lı  1909-1912-

ci  il lər də  Ru si ya  İm pe ri ya sı nın 

Tür ki yə də ki sə fi r li yin də tər cü mə-

çi-jur na list ki mi fəaliy yət gös tə rir.

1919-cu il də ye ni dən və tə nə qa-

yı dan  Şah tax tins ki  Ba kı  Döv lət 

Uni ver si te ti nin  ya ra dıl ma sın da 

çox  ya xın dan  iş ti rak  edib.  Azər-

bay ca nın  ilk  ali  mək tə bin də  Şərq 

dil lə ri  və  ədə biy ya tın dan  mü ha-

zi rə lər  oxu yub,  So vet  ha ki miy-

yə ti  döv rün də   Azər bay can da  ilk 

pro fes sor adı na la yiq gö rü lən şəxs 

olub.  1922-ci  il də  ic ti mai-si ya si 

və  pe da qo ji  fəaliy yə ti  göz  önü-

nə  alı na raq,  Şah tax tins ki yə  fər di 

pen si ya tə yin olu nub. O 1931-ci il 

de kab rın 12-də 85 ya şın da Ba kı da 

və fat edib.

Şah tax tı da mək təb aç dı rır

M. Şah tax tins ki hər za man təh-

si lin,  maari fi n  in ki şa fı nı  va cib 

sa yır dı.  O,  do ğul du ğu  Şah tax-

tı  kən din də  döv lət  mək tə bi nin 

açıl ma sı  üçün  xey li  səy  gös tə rir. 

La kin  ma liy yə  ça tış maz lı ğı  bə-

ha nə si  ilə  onun  mü ra ciət lə ri  ca-

vab sız qa lır. Da ha son ra ma liy yə 

yar dı mı üçün Qars da ko men dant 

iş lə yən  ya xın  qo hu mu,  Əbül fət 

ağa Şah tax tins ki yə mü ra ciət edir 

və onun kö mək li yi ilə 1888-ci ilin 

okt ya brın da  do ğul du ğu  kənd də 

iki si nifl  i zemst vo döv lət mək tə bi 

aç ma ğa nail olur.

“Qu ran-i Kə rim”i fran sız 

və rus di li nə tər cü mə edir

M.  Şah tax tins ki  bir  sı ra  tər cü-

mə lə ri ilə də ta nı nır. Onun “Qu-

ra ni-Kə rim”i  ori ji nal dan  fran sız 

və  rus  dil lə ri nə  tər cü mə  et mə si 

is tə ni lən dövr üçün bö yük ha di sə 

sa yı lır.

Nər min MƏM MƏD Lİ

11

A

zər bay ca nın  qə dim  ya şa yış  məs kən lə rin dən 

olan  Şah tax tı  kən di  məş hur  Şah tax tins-

ki lə rin ata mül kü olub. XIX və XX əsr də 

Azər bay can  el mi nə,  mə də niy yə ti nə 

çox də yər li şəx siy yət lər bəxş edən bu so yun 

məş hur nü ma yən də lə ri təəs süf ki, bu gün az 

ta nı nır. On lar dan bə zi lə ri ni xa tır lat maq ye-

ri nə dü şər: Xa ric də təh sil al mış ilk azər bay-

can lı qa dın Ley la Şah tax tins ka ya, ilk azər-

bay can lı hə kim-gi ne ko loq qa dın və elm lər 

dok to ru  Adi lə  Şah tax tins ka ya,  Mosk va 

və  Qars  mü qa vi lə lə ri nin  bağ lan ma sın da 

müs təs na  xid mət lə ri  olan  dip lo mat,  ic-

ti mai xa dim Beh bud ağa Şah tax tins ki və 

baş qa la rı. Bu so ya dın da şı yı cı la rın dan bi-

ri də ta nın mış pub li sist, şərq şü nas, dil çi, 

pe da qoq və ic ti mai xa dim Mə həm mə da ğa 

Mə həm məd ta ğı Sul tan oğ lu Şah tax tins ki-

dir. 

Zə ma nə si nin  gör kəm li  şəx siy yət lə rin dən 

olan Mə həm mə da ğa Şah tax tins ki Nax çı va nın 

Kən gər li  ra yo nu nun  Şah tax tı  kən din də  ana-

dan olub. İlk təh si li ni Nax çı van şə hər mək tə-

bin də al dıq dan son ra 1863-cü il də Tif lis klas sik 

ki şi gim na zi ya sı na da xil ol muş və ora nı mü vəf-

fə qiy yət lə  bi tir miş dir.  Da ha  son ra  Pe ter bur-

qa  üz  tu tan  M.Şah tax tins ki  ora da  al man 

di li ni öy rə nə rək, Al ma ni ya nın Leys piq 

Uni ver si te tin də  fəl sə fə,  ta rix  və 

hü quq  elm lə ri nə  də rin dən  yi yə-

lə nir.  1869-cu  il də  uni ver si te ti 

bi ti rib  təh si li ni  ye ni dən  da vam 

et dir mək üçün Pa ri sə ge dən Şah-

tax tins ki bu ra da( 1871-1875- ci il-

lər) Şərq dil lə ri mək tə bi nə da xil olur və 

tez lik lə el mi fəaliy yə tə baş la yır.

N 12(21) 3.04.2015

İlk “avropalı” 

azərbaycanlı

---